Handbok. om helse- og sosialtenesta i kommunen

Handbok om helse- og sosialtenesta i kommunen

Tittel: Handbok om helse- og sosialtenesta i kommunen Utgitt: 02/2009 Tingingsnummer: IS-1579 ISBN 978-82-8081-114-1 Utgitt av: Helsedirektoratet PB 7000 St Olavs plass, 0130 Oslo Besøksadresse: Universitetsgata 2, Oslo Tlf: 810 20 050 Faks: 24 16 30 01 www.helsedirektoratet.no Rapporten kan tingast hos: Helsedirektoratet v/ Trykksakekspedisjonen E-post: trykksak@helsedir.no Tlf: 24 16 33 68 Faks: 24 16 33 69 Ved tinging, gi opp tingingsnummer: IS-1579 Tekst: Helsedirektoratet, avd. Omsorg og tannhelse Grafisk design: www.miksmaster.no 1 2 3 4 5 6 7 Innhaldsliste Forord 5 Kven er dei viktigaste kontaktane dine? 9 Kva helse- og sosialtenester tilbyr kommunane? 13 Kva hovudprinsipp gjeld når kommunen yter tenester? 45 Kva skal du gjere for å kunne få tenester? 49 Kva kvalitet kan du vente på tenestene du tar imot? 53 Kva rettar og plikter har du? 57 Teiingsplikt 57 Etterord 63 Kvar kan du få meir informasjon? 65 Offentlege instansar 65 Regionale helseføretak (rhf) 66 Interesseorganisasjonar, råd og utval 67 Lover, føresegner og retningslinjer 68 2 3

Forord Dei fleste av oss har behov for hjelp og tenester frå det offentlege i løpet av livet. Det kan vere på grunn av sjukdom, funksjonssvikt, ein vanskeleg livssituasjon eller andre endringar i livet. Når vi treng hjelp, kan det vere vanskeleg å vite kva tilbod som finst, kva tenester vi har krav på og kvar vi skal vende oss. Det er heller ikkje lett å vite korleis tenestene skal utformast og setjast i verk. Difor har vi laga denne handboka, ei rettleiing om helse- og sosialtenester i kommunane som ei hjelp på vegen. Målet er at du skal få oversyn over rettar og plikter etter helse- og sosiallovgivinga, og vite kva du skal gjere overfor kommunal forvaltning når det gjeld søknad, vedtak og klagehandsaming. Du skal få oversyn over dei viktigaste tenestetilboda i kommunen og kva prinsipp tenestene er baserte på. Handboka er utarbeidd av Helsedirektoratet, som også vil ha ansvaret for å oppdatere innhaldet i den. Boka vil også bli tilgjengeleg på nettsidene til Helsedirektoratet. Eg vonar at handboka vil vere til nytte for deg når du treng hjelp og støtte i kvardagen. At den vil vere ei hjelp til at du får ein enklare og tryggare kontakt med dei som har ansvar for tenestene i din kommune. At du får dei tenestene du har behov for, og ikkje minst at du sjølv kan vere med på å leggje til rette dei tenestene du treng. Beste helsing Bjarne Håkon Hanssen Helse- og omsorgsminister 5

Døma er sjølvstendige historier som ikkje er direkte knytta til teksten på motståande side. Formålet med handboka Handboka skal gi informasjon om kva helse- og sosialtenester kommunane har plikt å tilby innbyggjarane sine, og korleis du kan gå fram for å søkje om tenestene. Handboka skal gi eit oversyn over tenestetilbodet samt rettane og pliktene dine. Bakarst i boka er det ei liste over kvar du kan vende deg for å få meir informasjon. Denne handboka inneheld ikkje informasjon om tenester som blir gitt av NAV (tidlegare Aetat, trygdekontora og deler av sosialtenesta i kommunane). For å få meir informasjon om tenestene til NAV kan du gå inn på www.nav.no eller ta kontakt med NAV-kontoret i din kommune. For å få informasjon om økonomisk stønad kan du ta kontakt med sosialtenesta (NAV) i din kommune. I boka følgjer vi Kari og Per i dei rosa boksane. Gjennom denne handboka skal vi følgje Kari og Per og rette fokus mot nokre av dei undringane opp mot kven som yter kva tenester, som dei støyter på gjennom livet. Vi trør inn i liva til Kari og Per når dei møtast i tjueåra og finn ut at dei vil dele livet saman. Nina og Carlos skal vi følgje i dei grøne boksane. Vi trør inn i liva til Nina og Carlos medan dei er i tjueåra. Nina trefte Carlos på ein ferietur til Costa del Sol i Spania, og sidan har dei vore saman. Spanske Carlos flytta til Noreg for eit par år sidan. 6 7

1 Kven er dei viktigaste kontaktane dine? Når du har behov for helse- og sosialtenester, skal kommunen der du bur fast eller mellombels, tilby tenester. Tilbodet er ulikt organisert og kan variere, men likevel skal behovet til den einskilde bli tatt i vare ut frå gjeldande regelverk. Denne handboka handlar om tilbod som du finn i dei fleste kommunane i Noreg. Er du usikker på kvar du skal vende deg, kan du ringe til sentralbordet i kommunen din. Fastlege Alle som er registrert busett i ein norsk kommune gjennom folkeregisteret, har rett til å stå på liste hos fastlege. Denne retten har også asylsøkjarar og deira familiemedlemer når dei er medlem av folketrygda. Fastlegen kan undersøkje helsa di, skrive ut resept på medisinar og ved behov skrive tilvising til spesialisthelsetenesta. Helsestasjon Alle kommunar har helsestasjon, som har rutinar for å følgje barn frå fødsel til skolepliktig alder. Tenesta skal vere med på å styrke barna og ungane sin eigenmeistring og dei vaksne sin meistring av foreldrerolla. Tenesta tilbyr råd, rettleiing, helsesjekk, vaksinasjonar osb. Tenesta skal gi tilbod til barn og unge i alderen 0 20 år, gravide og føresette. Helsestasjonen skal ha rutinar for samarbeid med fastlege, med andre kommunale tenester og med spesialisthelsetenesta. Alle barn og unge har rett til helsekontroll i kommunen. Foreldra pliktar å sjå til at barnet deltar i helsekontrollar. Tannlege/tannrøktar Kvar tannlege og tannrøktar skal hjelpe deg med å ta vare på tannhelsa di. Du kan ta kontakt med den tannlegen og tannrøktaren du sjølv ønskjer. I dei tilfelle der ein høyrer til dei prioriterte gruppene (lenke til prioriterte grupper) må ein ta kontakt med den offentlege tannhelsetenesta som er skildra nærare her. 9

Frivilligsentralen og anna frivillig arbeid Mange kommunar har ulike område for frivillig arbeid, der ein kan hjelpe til med frivillig innsats eller sjølv få hjelp frå frivillige. Mange kommunar har ein frivilligsentral med mange ulike oppgåver for dei som ønskjer å yte ein frivillig innsats i nærmiljøet. Ofte går det ut på å hjelpe til med små gjeremål, som å følgje personar til lege, frisør, postkontor osb. Du kan ta kontakt med frivilligsentralen i kommunen din for å få vite meir om tilbodet. I mange kommunar finner ein til dømes eldresenter, gruppeaktivitetar som «trim for eldre» og sosiale aktivitetar i regi av ulike frivillige organisasjonar (til dømes demensforeining, ADHD-foreining, diabetesforeining, KOLS-foreining osb.). Du kan få eit oversyn over tilbodet der du bur, ved å vende deg til kommunen din. 11

2 Kva helse- og sosialtenester tilbyr kommunane? Kommunane har ei generell plikt til å gi deg informasjon og råd om kva tenester som blir tilbode. Eit av formåla med dei kommunale helse- og sosialtenestene er å leggje til rette tenestene slik at mottakarane blir i stand til å leve eit så godt liv som mogleg. Tenestene skal stimulere og byggje opp under menneska si eiga evne til å meistre kvardagen sin. Kommunen har ansvar for alle innbyggarane, uavhengig av alder og funksjonsnivå og etnisk bakgrunn. Tenestene som er skildra nedafor, er generelle og gjeld også for barn og unge. Kva tenester den særskilde får, vil variere. Årsaka er at det individuelle behovet til den særskilde skal vere grunnlaget for tenestetilbodet. Nedafor er tenester og tiltak skildra i alfabetisk rekkjefølgje: - Allmennlegeteneste - Legevakt - Avlastingstilbod - Matlevering - Butilbod til personar over 18 år - Miljøretta helsevern - Bustad til personar under 18 år - Omsorgslønn - Brukarstyrt personleg assistanse - Parkeringskort - Dagtilbod - Praktisk hjelp og - Følgjebevis opplæring i heimen - Ergoterapi - Psykisk helsearbeid - Fastlegeteneste - Rustiltak - Fysioterapi - Sjukeheimsplass - Habilitering og rehabilitering - Støttekontakt - Heimehjelp - Svangerskapskontroll - Heimesjukepleie - Tannhelseteneste - Helsestasjon og skolehelseteneste - Tryggingsalarm - Hjelpemiddel - TT-kort - Krisesenter 12 13

Allmennlegetenesta (fastlegeordninga) Alle innbyggjarane kan sjølv velje fastlegen sin ut frå eit register. Dei som ikkje har ein fastlege, kan ta kontakt med NAV på tlf. 810 59 500 eller gå inn på www.nav.no. Det kan hende at den legen du primært ønskjer, ikkje har kapasitet til å ta imot fleire pasientar. Du må da velje ein annan lege. Det er mogleik til å bytte fastlege to gonger i året. Barn under 16 år har stort sett same fastlege som mor. Dei som har fylt 16 år, vel sjølv fastlege. Dei som ikkje ønskjer å bli knytta til ein fastlege, eller som ønskjer å bruke ein lege som ikkje er knytta til fastlegeordninga, kan gjere det. I slike tilfelle vil eigendelen for legetenester vere høgare. Kari og Per har funne ut at dei ønskjer seg barn. Kari blir gravid, men kven skal ho gå til for å sjekke si eiga helse og om alt går bra med barnet? Alle gravide blir tilbode å bruke fastlegen sin eller helsestasjon for svangerskapskontroll. Det er ikkje knytta eigendel til svangerskapskontroll. Fastlegen skal ta imot pasientane sine innan rimeleg tid. Fastlegen skal også ta imot pasientar som treng førstehjelp på dagtid, og ev. gjere sjukebesøk. Fastlegane kan ha eit eige telefonnummer for førstehjelp, i tillegg til sitt ordinære telefonnummer. Treng du førstehjelp utanom opningstida hos fastlegen, kan du ta kontakt med legevakta. Sjå side 31. Dersom du er usikker på fastlegen sine vurderingar og behandling, er det mogleg å søkje råd hos ein annan lege. Dersom du er misnøgd med behandlinga fastlegen gir, kan du klage til Helsetilsynet. Helsetilsynet finst hos Fylkesmannen i kvart fylke. Eigendel må betalast ved besøk hos lege og ved uttak av medisinar på apotek. Eigendelen kan variere. Vanlege medisinar, som ein ikkje får på blå resept, skal det betalast full pris for. Legen og NAV kan gi opplysningar om eigendelar og om vilkåra for å komme inn under ordninga med frikort. 14 15

Avlastingstilbod Dette er eit tilbod til den som gir omfattande omsorg til ein person med stort omsorgsbehov. Formålet er at omsorgsytar skal bli avlasta frå sine daglege omsorgsoppgåver. Avlastinga kan bli gitt nokre timer einskilde dagar eller som ei lengre døgnbasert teneste. Mogleiken for å ta imot ei slik avlasting samt tilfanget og innhaldet i eit eventuelt tilbod må avklarast med kommunen. Kari og Per får ein dotter. dei lurer på kven dei kan vende seg til dersom dottera blir sjuk? Barnet vil som hovudregel få same fastlege som moren. Dersom ein lurer på noe omkring barnets helse er det også mogleg å ta kontakt med helsestasjonen i kommunen. Helsestasjonen kallar inn til jamne helsekontrollar, der ein bl.a. får tilbod om vaksinasjonar. Det er søndag morgon. Per føler seg ikkje i form. Han har vondt i brystet og er kortpustet. Fastlegen har stengt i helgen, kva gjør Per? Fastlegen kontaktast dersom det oppstår helseproblem. Utanom fastlegens opningstid skal ein ta kontakt med legevakta i den kommunen der ein er dersom problemet er akutt. I ein nødssituasjon kan ein ringe telefon 113 Akutt Medisinsk Kommunikasjonssentral (AMOK). Ein må søkje om tenesta. Kommunen skal gjennomføre ei vurdering og deretter gjere eit vedtak. Vedtaket skal innehalde opplysningar om søknaden skal innvilgast heilt eller delvis. Dersom søknaden blir avslått, skal det opplysast om klagefrist og kvar klage kan sendast. Det skal ikkje betalast eigendel for dette tilbodet. Butilbod til personar over 18 år Kommunane tilbyr ulike bustader. Dersom ein person er utan eller ikkje klarar å skaffe bustad, skal kommunen hjelpe med å skaffe bustad. Her er nokre mogleikar som dei fleste kommunane kan tilby: - Dersom du ikkje har behov for ein bustad som er spesielt lagt til rette, har mange kommunar bustader til utleige. - Dersom du har behov for tilrettelagt bustad (til dømes alt på eitt plan utan tersklar på grunn av bruk av rullestol eller rullator), tilbyr mange kommunar utleigebustader med livsløpsstandard. I mange kommunar blir desse bustadane kalla for omsorgsbustader. I utgangspunktet følgjer det inga tenester med ein omsorgsbustad, av di det er behovet til den einskilde for tilrettelegging som er avgjerande for kva tenester den einskilde tar imot. - Mange kommunar har ulike butilbod med bemanning deler av eller heile døgnet for personar som har behov for omfattande helse- og omsorgstenester og ikkje kan bu i eigen bustad. Desse butilboda har ulike namn frå kommune til kommune, til dømes bustad med personalbase, seniorsenter, aldersheim, bu- og servicesenter, buog aktivitetssenter, bustadtun osv. 16 17

- Sjukeheim er eit tilbod i alle kommunar. Dette tilbodet er skildra nærare på side 39. Ein må betale husleige for butilbod, men det er mogleg å søkje om bustønad frå Husbanken. Ta kontakt med kommunen for nærare informasjon om dette. Bustad til personar under 18 år I spesielle tilfelle kan det etablerast eigne bustader (eller bufellesskap) for barn og unge under 18 år. Eit slikt tilbod kan anten etablerast i tilknyting til foreldra sin bustad eller som ein sjølvstendig bustad. Det vil variere kor mykje foreldra er involverte i den daglege omsorga. Det skal ikkje betalast eigendel for denne tenesta. Kari er uheldig og sklir med sykkelen sin. Ho får ein del skrubbsår, og får slått ut ei tann og skader nokre av dei andre tennene sine. Ho har behov for å oppsøkje ein tannlege. Kva gjer ho? Dersom hennar ordinære tannlege har ope, bør ho ta kontakt med han, alternativt ta kontakt med ein annan tannlege. Brukarstyrt personleg assistanse (BPA) Dette er ei teneste for personar med store og samansette behov. Ordninga fungerer slik at tenestemottakaren (brukaren) sjølv organiserer arbeidet til dei som yter hjelp (assistenten). Det tyder at brukaren avgjer både kva dei skal gjere og når dei skal gjere det. Tenestemottakaren (alternativt ein pårørande eller ein annan person) fungerer som ein arbeidsleiar. Kommunen pliktar å gi opplæring i rolla som arbeidsleiar. Assistenten kan vere tilsett i kommunen, i eit lutlag eller av brukaren sjølv. Det er kommunen som avgjer kvar assistenten skal vere tilsett. Den praktiske tilrettelegginga av tenesta kan variere noko frå kommune til kommune. Ein må søkje om tenesta, og kommunen skal gjere vedtak. Vedtaket skal innehalde opplysningar om søknaden skal innvilgast heilt eller delvis. Dersom søknaden blir avslått, skal det opplysast om klagefrist og kvar klage kan sendast. Det skal ikkje betalast eigendel for tenesta. Men dersom assistenten også utfører praktisk hjelp (reingjering og liknande) eller andre tenester som det vanlegvis skal betalast for, kan det krevjast eigendel for desse tenestene. 18 19

Dagtilbod Alle kommunar skal tilby dagopphald. Tilbodet er for dei som har behov for tilbod på dagtid som ein del av fleire helsetenester. Det må søkjast om tenesta, og kommunen skal gjere vedtak. Vedtaket skal innehalde opplysningar om søknaden skal innvilgast heilt eller delvis. Dersom søknaden blir avslått, skal det opplysast om klagefrist og kvar klage kan sendast. Eigendel for dette tilbodet er fastsett i ein eiga vederlagsføresegn. Einskilde kommunar tilbyr plass i dagsenter. Tilbodet ved dagsentra varierer og er ofte retta mot ulike grupper (personar med demens, psykisk utviklingshemming o.a.). Det blir ofte gitt tilbod om transport frå og til heimen for desse tenestene. Det er knytta eigendel til tilbodet. Livet har gått litt i motbakke for Per den siste tida. Han har mista jobben pga. innskrenkingar, og barndomskameraten hans gjennom alle år fekk eit hjerteinfarkt og gjekk brått bort. Sjølv slit også Per med helsa si. Han blir deprimert og isolerer seg sosialt. Korkje Kari eller dottera deira klarar å hjelpe han. Kven kan hjelpe Per? Ein viktig samarbeidspartnar er fastlegen, som kan hjelpe eller om naudsynt vise vidare til spesialisthelsetenesta, til dømes DPS (distriktspsykiatrisk senter) eller psykolog. Alle kommunar har også ulike tilbod innan psykisk helsearbeid. Per bør snakke med legen om det eller sjølv ta kontakt med kommunen for å sjekke om det er tiltak han ønskjer å høyre meir om. Det kan vere tilbod om ulike aktivitetar, samtalar med ein person frå kommunen sitt psykiske helsearbeid, depresjonsmeistringskurs m.m. som kan hjelpe. Ergoterapi Kommunen kan også organisere ergoterapiteneste, som kan hjelpe til med formidling og tilpassing av tekniske hjelpemiddel for personar med nedsett funksjonsevne. I einskilde kommunar blir dette tatt vare på gjennom fysioterapitenesta. Ergoterapeutane kan gi opplæring og trening i daglegdagse aktivitetar til personar som på grunn av sjukdom eller skade har redusert funksjonsevne. Det skal ikkje betalast for tenester frå den kommunale ergoterapitenesta. Fastlegetenesta Se allmennlegetenesta. Fysioterapi Kommunane skal ha eit tilbod om fysioterapi. Fysioterapitenesta består av kommunalt tilsette og fysioterapeutar som har driftsavtale med kommunen. Fysioterapeutar som har driftsavtale med kommunen, gir behandling i fysioterapiinstitutt. Både fast tilsette og fysioterapeutar med driftsavtale kan gi behandling i heimen ved behov. Ved sjukeheim skal det også vere eit tilbod om fysioterapi. 20 21

For å få dekka deler av utgifter (refusjon) til fysioterapi frå NAV må det føreliggje ei tilvising frå lege, kiropraktor eller manuellterapeut. Ved direkte tilvending til manuellterapeut som har driftsavtale med kommunen er det ikkje naudsynt å skaffe seg tilvising på førehand for å få refusjon. Barn under 12 år, yrkesskada og personar med særskilde diagnosar er fritatte for eigendel etter spesielle reglar. Det skal ikkje betalast eigendel for førebyggjande og helsefremjande fysioterapi i skolehelsetenesta. Det kan krevjast eigabetaling for deltaking i treningsgrupper. Dersom ein brukar ein fysioterapeut som ikkje har driftsavtale med kommunen, må heile behandlinga betalast av den einskilde. Kari er uheldig og fell på glatta. Ho blir køyrt til sjukehuset, der ein konstaterer eit komplisert lårhalsbrot. Kva hender no? Når operasjonen er gjennomført, vil Kari anten bli skriven ut for å reise heim, overført til ein rehabiliteringsinstitusjon eller overført til heimkommunen si rehabiliteringseining. Dersom ho skal ta imot ei kommunal teneste, vil sjukehuset sende eit varsel til kommunen om at Kari er ferdigbehandla og har behov for tenester. Ein saksbehandlar i kommunen vil så vurdere behovet for tenester. I mange tilfelle vil kommunen sin representant ta kontakt for å kartleggje behovet for tenester og Kari sine ønskjer nærare. Kommunen vil etter ei konkret vurdering av Kari sitt behov kunne tilby opptrenings tenester (atil dømes fysioterapeut og ergoterapeut), stell av sår og hjelp til praktiske gjeremål i heimen (til dømes reingjering) og hjelp med den personlege hygienen. Tenestene kan bli gitt i heimen, eller ved døgnopphald ved ein rehabiliteringsplass dersom kommunen tilbyr dette. Habilitering og rehabilitering Habiliteringstenesta retter seg mot barn og vaksne som har medfødde skadar eller har fått helse- eller funksjonsproblem tidleg i livet. Rehabilitering rettar seg meir mot dei som har fått kronisk sjukdom eller funksjonsproblem seinare i livet. Kommunane skal ha ei koordinerande eining som skal syte for at tenestene til den einskilde blir sett i samanheng. Det skal vere kontinuitet i tiltaka. Koordinerande eining skal hjelpe til at tenesteytarane samarbeidar og legg til rette for at tenestemottakar kan vere med under planlegging og organisering av habiliterings- og rehabiliteringstenesta. Habilitering og rehabilitering er ulike aktivitetar som har som mål å gjenopprette viktige funksjonar eller byggje opp nye, slik at ein i større grad sjølv kan meistre kvardagen. Aktivitetane skal vere tidsavgrensa og planlagde, og alle tenesteytarane skal samarbeide for å nå dei måla den einskilde har sett seg. 22 23

Kommunen har hovudansvaret for å gi habiliterings- og rehabiliteringstenester til den einskilde. Ved behov skal kommunen vise til spesialisthelsetenesta, som har ansvaret for dei meir spesialiserte habiliterings- og rehabiliteringstenestene. For dei fleste habiliterings- og rehabiliteringstenestene i kommunen skal det ikkje betalast eigendel. Unntaket er opphald ved ein rehabiliteringseining på dag- eller døgnbasis (jf. vederlagsføresegn). Barn og unge med nedsett funksjonsevne Barn med nedsett funksjonsevne har ofte behov for tenester frå mange instansar. Det kommunale hjelpeapparatet har ansvaret for å lage ein individuell plan og for all habilitering som ikkje er avhengig av spesialistkompetanse. Sjå meir om individuell plan på side 45. Kommunen skal trygge at ein tenesteytar tar ansvaret for oppfølginga og koordineringa av tenestene. Vi flyttar oss no mange år framover i tid. Kari har blitt enkje og ho klarar ikkje lenger å halde huset i stand. Spesielt kjenner ho det tungt å bruke trapp fleire gonger om dagen opp til andre etasje. Kva kan ho gjere? Truleg treng Kari ein meir lettstelt bustad på eitt plan. Ho kan selje huset og kjøpe seg ei leilegheit. Mange kommunar tilbyr også utleigebustader som er tilrettelagde med livsløpsstandard. Ofte blir slike bustader kalla for omsorgsbustader. Habiliteringsprosessen omfattar den totale livssituasjonen til barnet og er summen av tiltaka som må til for at barnet og familien skal meistre livssituasjonen sin på best mogleg vis. Stimulering og aktivitet er spesielt viktig for dei fleste barna med nedsett funksjonsevne. Fysioterapi spiller ofte ei sentral rolle tidleg i livet. Den kommunale fysioterapitenesta er gratis på grunn av alder eller diagnose for denne gruppa. Foreldra kan ta direkte kontakt med denne tenesta. Den kommunale fysioterapitenesta er gratis og uavhengig av alder. Foreldra kan ta direkte kontakt med denne tenesta. 24 25

Helsestasjon og skolehelseteneste Helsestasjons- og skolehelsetenesta er ei lovpålagd teneste som skal gi helsefremjande og førebyggjande tilbod til gravide, føresette, og barn og unge i alderen 0 20 år. Tenesta skal vere eit heilskapleg tilbod som tar vare på den fysiske og psykiske helsa hos barn og unge og deira familiar. Den omfattar helseundersøkingar, vaksinering, oppsøkjande verksemd, helseopplysning og rettleiing. Helsestasjons- og skolehelsetenesta skal vere lett å oppsøkje, anten det gjeld små eller store problem. Det skal ikkje betalast eigendel, heller ikkje for barnevaksinasjonsprogrammet. For andre vaksinasjonar skal det betalast eigendel. Alle barn og unge har rett til helsekontroll i kommunen. Foreldra pliktar å bidra til at barnet deltar i helsekontrollar. Jf. kommunehelsetenestelova 2-2. Det skal vere skolehelseteneste på alle skolar til og med vidaregåande. Det gjeld både private og offentlege skolar. Kari har flytta til ein omsorgsbustad. Dottera meiner at mora ikkje er seg sjølv lenger. Ho kjenner seg ikkje bra, ho har gått ned i vekt og har slutta å gå ut. Dottera er uroleg, men kva kan ho gjere? Det kan her vere tilrådeleg å oppsøkje fastlegen for ei undersøking. Dersom mora sin tilstand varar og ho etter kvart ikkje sjølv klarar gjeremåla i dagleglivet (til dømes reinhald, lage mat osb.) eller har behov for hjelp til å utføre den daglege hygienen er det kommunen ein må ta kontakt med. Dottera og fastlegen bør også ta opp med mora om korleis ho har det, slik at dei saman kan finne årsaka til problema hennar. Skolehelsetenesta skal drive planmessig helsefremjande og førebyggjande arbeid retta mot både einskilde elevar, grupper og skolemiljøet elles. Skolehelsetenesta har eit ansvar for å påverke til å auke kunnskapane til barn og ungdom om korleis dei kan meistre sitt eige liv og ta sjølvstendige val i høve til eig helse og levevanar. I samarbeid med heim og skole skal skolehelsetenesta hjelpe til å fremje gode sosiale høve og eit godt miljø. Stadig fleire kommunar har oppretta eit helsestasjonstilbod for ungdom opp til 20 år. Det skal vere eit supplement og ikkje ei erstatning for skolehelsetenesta. Her kan ungdom få råd og rettleiing om seksualitet og psykisk, fysisk og sosial helse. Opningstida er avgrensa, men det er ikkje naudsynt med timeavtale. Nokre kommunar har eige helsestasjonstilbod for gutar. I Oslo er det også eigen helsestasjon for lesbiske, homofile, bifile og transkjønna ungdom i alderen 13 30 år. 26 27

Hjelpemiddel Det er mogleg å låne hjelpemiddel til å leve eit mest mogleg sjølvstendig liv. Hjelpemiddel for kortare periodar kan lånast av kommunen. Ved behov for hjelpemiddel utover to år skal ein sende ein søknad til hjelpemiddelsentralen i NAV. Kommunen hjelper deg med å søkje. Husbanken kan gi tilskot og lån til utbetring av bustad. Kommunen gir meir informasjon om dette. Heimehjelp Sjå under punktet Praktisk hjelp og opplæring i heimen. Kari har fått ein demenssjukdom, som har utvikla seg. Ho klarar ikkje lenger å bu heime. Kva alternative tilbod har ho då? Truleg er det eit butilbod med bemanning som er til stades heile døgnet, som Kari no har behov for. Det er kommunane som har eit slikt tilbod. Tilboda varierer noko frå kommune til kommune, men tilbodet kan vere samansett av plass i eit bufellesskap eller plass ved ein sjukeheimsavdeling. Mange kommunar har tilrettelagde butilbod til personar med demens. Heimesjukepleie Treng du hjelp til medisinering, stell av sår, personleg hygiene eller liknande, kan du kontakte heimesjukepleia. Det må søkjast om tenesta, og kommunen skal gjere vedtak basert på ei vurdering av behovet til den einskilde. Vedtaket skal innehalde opplysningar om søknaden skal innvilgast heilt eller delvis. Dersom søknaden blir avslått, skal det opplysast om klagefrist og kvar klage kan sendast. Det skal ikkje betalast eigendel for slike tenester. Krisesenter I alle fylka i landet finst det krisesenter for kvinner og deira barn. Krisesentra skal tilby trygge rammar i ein vanskeleg og akutt livssituasjon, samt samtale, råd og rettleiing for kvinner som er utsett for vald. Informasjon om dei einskilde krisesentra finn du på www. krisesenter.com eller i telefonkatalogen. Einskilde stader i landet finst det også krisesenter for menn. Følgjebevis Mange kommunar har innført følgjebevis for personar som pga. nedsett funksjonsevne har behov for følgje på arrangement, kollektivreiser og fritidsaktivitetar. Ordninga er eit ledd i ei kjede av tiltak for å førebyggje isolasjon og gi auka livskvalitet til enkeltpersonar med nedsett funksjons - evne. Kommunen kan gi rettleiing om korleis ein kan få følgjebevis. 28 29

Legevakt Alle kommunar skal ha legevakt for å dekke behovet for første hjelp utanom opningstida hos fastlegen. Legevaktordninga er organisert på ulike måtar i kommunane. Nokre stader er det interkommunal legevakt på kveldstid, om nettene og i helgene. Første hjelp på dagtid blir normalt gitt av fastlegane. Andre stader er legevakta fast bemanna heile døgnet. Kommunane skal syte for at telefonnummeret til legevakta er gjort kjent hos innbyggjarane. Når ein bruka av legevakt, skal ein betale eigendel. Akutt Medisinsk Kommunikasjonssentral (AMK, tlf. 113) kan kontaktast i ein nødssituasjon. Livet går mot slutten for Kari. Dotter hennar omkom i ei ulykke for eit par år sidan. Ho har inga barnebarn, eller nær familie. Kven ordnar med det praktiske omkring gravferda når det ikkje er gjenlevande familie? Det finst ei eiga lov om gravferd. I følgje denne lova er det kommunen som skal ordne med gravferda når den avdøde ikkje etterlet seg nokon, eller om dei etterlatne ikkje ønskjer å førestå gravferda. Det er gravferdsbyrået som tar kontakt med kommunen. Gravferdsbyråa kan gi meir informasjon omkring denne ordninga. Matlevering (ernæringstilbod) Kommunane kan gi hjelp i knytta til måltider. Dette er organisert på ulike måtar frå kommune til kommune. Nokre kommunar har ei eiga matleveringsteneste, der den einskilde får kjørt heim varm mat eller kald mat som kan varmast opp i heimen. Dersom matlevering blir vurdert som naudsynt, skal det søkjast om tenesta, og kommunen skal gjere vedtak. Vedtaket skal innehale opplysningar om søknaden skal innvilgast heilt eller delvis. Dersom søknaden blir avslått, skal det opplysast om klagefrist og kvar klage kan sendast. Det er knytta eigendel til desse tenestene. Dersom matlevering blir vurdert som ei naudsynt teneste og du har ei inntekt som er lågare enn 2 x grunnbeløpet i folketrygda, skal du ikkje betale meir enn det Stortinget har fastsett. Råvarene for matlevering kan kommunen krevje betaling for, uansett inntektsnivå. 30 31

Miljøretta helsevern (støy- og forureiningsproblem i nærmiljøet) Kommunane skal føre tilsyn og gi råd om støy og forureining i nærmiljøet (til dømes støy frå trafikk og næringsverksemd, forureining av drikke- og badevatn, tilsyn med inneklima i skolar, barnehagar og institusjonar, måling av radon i bustader, osv.). Ta kontakt med kommunen for nærare informasjon. Nina har slite med angst under oppvoksteren. Ho treng i periodar støtte frå kommunalt psykisk helsearbeid. Men kva hjelp kan dei tilby til Nina? Psykiske plagar kan vere alt frå lettare depresjonar og uro, til alvorlege psykosar som gjer at du misser kontakt med røynda. Får du hjelp tidleg, er sjansen større for at du blir betre. Ta difor kontakt med lege eller anna helsepersonell som kan hjelpe deg. Behandlinga vil variere etter kva type problem eller sjukdom du har og ut frå kor plaga du er. Eit vanleg tilbod kan vere støttesamtalar. Dette er samtalar med ein kvalifisert helsearbeidar, der det er fokus mot å arbeide med opplevingar og psykiske plagar, og motivere til å ta opp att sosiale aktivitetar og andre aktivitetar i kvardagen. Omsorgslønn Personar som har eit særleg tyngande omsorgsarbeid, kan tildelast omsorgslønn. Omsorgslønn blir gitt utan omsyn til alder, nedsett funksjonsevne eller sjukdom hos den som tar imot omsorga. Kommunen avgjer om omsorgslønn skal gis, og kva nivå lønna skal liggje på. Kommunen kan ved utmæling av omsorgslønn ta omsyn til om den omsorgstrengande tar imot hjelpestønad og/eller andre tenester. Det må søkjast om tenesta, og kommunen skal gjere vedtak. Vedtaket skal innehalde opplysningar om søknaden skal innvilgast heilt eller delvis. Dersom søknaden blir avslått, skal det opplysast om klagefrist og kvar klage kan sendast. Parkeringskort Mange kommunar tilbyr parkeringskort til personar med nedsett funksjonsevne. Desse korta gir mogleik til å parkere gratis på spesielt oppmerka plasser. Praktisk hjelp og opplæring i heimen Dette kan omfatte reingjering, matlaging eller matlevering, vask av klesplagg, innkjøp, snømoking, personleg stell og hjelp til andre naudsynte praktiske gjeremål. Formålet med tenesta er at brukarane skal få hjelp slik at dei kan bu i deira eigen heim. Det må søkjast om tenesta, og kommunen skal gjere vedtak. Vedtaket skal innehalde opplysningar om søknaden skal innvilgast heilt eller delvis. Dersom søknaden blir avslått, skal det opplysast om klagefrist og kvar klage kan sendast. Kommunane kan ta eigendel for dei tenestene som ikkje omfattar eigaomsorg og personleg stell. 32 33

Opplæring Kommunen skal også tilby hjelp til opplæring for å gjere den einskilde best mogleg i stand til å klare seg i kvardagen. Det kan til dømes vere opplæring i personleg stell og eigaomsorg. Slik opplæring skal det ikkje betalast eigendel for. Nina og Carlos får sitt første barn. Barnet skal heite Nils. Nils blei født med Downs Syndrom. Kvar kan Nina og Carlos få meir informasjon om barnet sin sjukdom og om kva som vil hende når barnet blir eldre? I samanheng med at barnet blir født, vil foreldra får informasjon om barnet sin sjukdom/plage frå sjukehuset. Helsestasjonen vil også kunne gi informasjon. Ei viktig støtte kan vere å snakke med andre foreldre til barn med same sjukdom/plage. Sjukehuset, helsestasjonen og fastlegen kan gi nærare informasjon. Om Downs Syndrom finst det ei eiga nettside www.downssyndrom.no som gir god informasjon. Heimesidene til Funksjonshemmedes Fellesorganisasjon (www.ffo.no) gir også god informasjon om ein rekkje funksjonshemmingar/plagar. Det er viktig å ta kontakt med kommunen på eit tidleg tidspunkt, slik at det kan bli gitt informasjon omkring dei helse- og omsorgstilboda dei har rett til frå kommunen. Dette kan til dømes vere avlastingstilbod, tilpassa barnehagetilbod osb. Tenesta kan også omfatte støttesamtalar. Dette er samtalar med ein kvalifisert helsearbeidar. Samtalane har fokus mot å arbeide med opplevingar og psykiske plagar, og motivere til å ta opp att sosiale aktivitetar og andre aktivitetar i kvardagen. Psykisk helsearbeid Psykiske vanskar og plagar kan ramme menneske i alle aldersgruppene og laga av befolkninga. Det varierer frå person til person korleis problema syner seg, avhengig av livssituasjonen og tilfanget av problemet. Korleis den einskilde meistrar kvardagen, trivast og fungerer i høve til andre menneske, påverkar også situasjonen. Det psykiske helsearbeidet i kommunen skal vere med på å fremje sjølvstende og tilhøyrigheit hos menneske med psykiske vanskar eller plagar. Det skal styrkje deira evne til å meistre sitt eige liv. Dersom du opplever psykiske vanskar, er det i kommunen fleire instansar du kan kontakte for å få hjelp og støtte vidare. Familie og pårørande kan også ta kontakt. I tillegg til fastlegetenesta, helsestasjons- og skolehelsetenesta har kommunane bygd opp ei rekkje andre tilbod til både barn, unge og vaksne med psykiske vanskar eller plagar. Dette kan til dømes vere oppsøkjande team, støttesamtalar, praktisk hjelp, samtalegrupper og ulike butilbod med individuelle tenester. Mange kommunar har etablert gode nettsider med oversyn over kvar den einskilde kan få hjelp. I kva tilfelle du betaler eigendel og kor mykje, er avhengig av kva teneste du tar imot. 34 35

Rustiltak Rusproblem kan ramme menneske i alle aldersgruppene og laga av befolkninga. Det varierer frå person til person korleis problema syner seg. Det kan vere avhengig av kva rusmidel ein brukar, og om ein har andre problem i tillegg. Kommunale sosial- og helsetenester kan kontaktast, både for råd og rettleiing og for tilvising til ulike tiltak og behandling. Også familie og pårørande kan kontakte sosial- og helsetenestene for råd og rettleiing. De viktigaste tilboda er sosialteneste, fastlege og helsesøster. Både sosialteneste og lege kan tilvise over til tverrfagleg spesialisert behandling i spesialisthelsetenesta, anten behovet er behandling poliklinisk, i institusjon eller legemiddelassistert behandling. Sosialhelsetenesta i kommunen skal følgje opp personar med rusproblem under poliklinisk behandling og både før, under og etter behandling i institusjon. Carlos sin yngre bror, José, flyttar inn i ei hybelleilegheit i huset der Nina og Carlos bur. José slit med rusmisbruk og ønskjer å starte eit «nytt» liv. Kven kan hjelpe han til det? Dersom ungdom eksperimenterer med rusmiddel, kan ein kontakte sosialtenesta som er ansvarleg for førebygging av rusproblem i kommunen, eller ein kan snakke med skole og fritidsklubb. Nokre kommunar har også tilbod til familie og pårørande av menneske med rusproblem. Rusmiddelproblem er døme på utfordringar som kan ramme menneske i alle aldersgruppene og mange ulike menneske i befolkninga. Korleis problema syner seg, varierer frå person til person, avhengig av kva livssituasjon ein er i. Korleis den einskilde meistrar kvardagen, trivast og fungerer i relasjon med andre, påverkar også situasjonen. Ta kontakt med kommunen for å undersøkje kva hjelp du kan ta imot. Fastlegen din kan også gi deg råd. I kva tilfelle du betaler eigendel og kor mykje, er avhengig av kva tenester du tar imot. Støttekontakt Ein støttekontakt er ein person som får godtgjersle av kommunen for å hjelpe eit anna menneske til å ha eit sosialt liv og ei meiningsfull fritid. Støttekontakten kan komme på besøk heime, bli med på kafé, kino, idrettsarrangement eller andre sosiale aktivitetar. Kommunane organiserer støttekontakttenesta si på ulike måtar. Nokre kallar det fritidskontakt, treningskontakt eller tilretteleggjar. Tenesta kan bli gitt individuelt eller i grupper. Det er ingenting til hinder for at nokon du kjenner og har tillit til, kan vere støttekontakt for deg. Ta kontakt med kommunen for nærare informasjon. Det skal ikkje betalast eigendel for denne tenesta. 36 37

På nabotomta der Nina og Carlos bur, held nokon på med å byggje eit gatekjøkken. Nina og Carlos er uroa for mogleg biltrafikk og støy. Kven kan dei kontakte for meir informasjon, og kva offentleg organ kan undersøkje saka nærare? Ta kontakt med miljøretta helsevern i kommunen, som kan gi råd og eventuelt gjere tiltak overfor forureining og støy i nærmiljøet. Svangerskapskontroll Alle gravide får tilbod om å få utført svangerskapskontroll hos fastlegen sin eller hos jordmor ved helsestasjonen. Organiseringa av svangerskaps kontrollane kan vere noko ulik i kommunane. Der det er fødestove, kan det vere at dei same jordmødrene som har oppfølginga i svangerskapet, også hjelper til ved fødselen. Slik er det også ved nokre fødeavdelingar som har avtalar med kommunar om å utføre svangerskapskurs og -kontroll. Fastlege og kommunejordmor samarbeider med den fødeavdelinga der fødselen skal vere. Dersom det i svangerskapet er behov for undersøking av spesialist, kan helsepersonell tilvise den gravide til sjukehusets poliklinikk. Det skal ikkje betalast eigendel for svangerskapskontrollar. Sjukeheimsplass tidsavgrensa opphald (korttid) og langtidsopphald Alle kommunar skal syte for at det finst eit døgnbasert butilbod med ei helsefagleg bemanning som er til stades. Det går bra for José. Han har vore rusfri i meir enn eitt år. Han arbeider som murarsvein og er snart utdanna fagarbeidar. Han har møtt Karola, som arbeider som snekker. dei flyttar saman, men er usikre på korleis dei kan leve eit trygt liv saman, ettersom Karola er HIV-positiv. Kvar kan dei få råd om å leve saman, der den eine har HIV? Fastlegen kan gi nærare informasjon. Internettsida www.hivnorge.no gir også informasjon om det å leve saman med ein person som er HIV-positiv. Ved sjukeheimane kan det bli gitt både tidsavgrensa opphald og langtidsopphald. Tidsavgrensa opphald kan til dømes bli gitt fordi tenestemottakaren har behov for opptrening (rehabilitering) eller omfattande helsefagleg hjelp for ein periode. For dag- eller nattopphald og tidsavgrensa opphald skal det betalast eigendel, storleiken på eigendelen blir fastsett årleg gjennom Statsbudsjettet. Dei som blir tildelt eit langtidsopphald, skal betale ein viss del av si inntekt (pensjon, renteinntekter og liknande). Det er ikkje høve til å krevje deler av formuen (fast eigedom, bankinnskot, aksjar o.a.) som betaling. Vederlagsføresegn regulerer storleiken på betalinga. 38 39

Det må søkjast om tenesta, og kommunen skal gjere vedtak. Vedtaket skal innehalde opplysningar om søknaden innvilgast heilt eller delvis. Dersom søknaden blir avslått, skal det opplysast om klagefrist og kvar klage kan sendast. Tannhelsetenesta Den offentlege tannhelsetenesta er eit fylkeskommunalt ansvar. Den offentlege tannhelsetenesta skal organisere førebyggjande tiltak for heile befolkninga. Den skal gi eit regelbunde og oppsøkjande tilbod til: A. Barn og ungdom frå fødsel til og med det året dei fyller 18 år. B. Psykisk utviklingshemma i og utafor institusjon. C. Grupper av eldre, langtidssjuke og uføre i institusjon og heimesjukepleie. D. Ungdom som fyller 19 eller 20 år i behandlingsåret. E. Andre grupper som fylkeskommunane har vedtatt og prioritere. Sonen til Nina og Carlos, Nils, har blitt myndig og ønskjer å flytte til eit ege husvære. Når bør ein kontakte kommunen? Dersom ein har behov for helse- og sosialtenester og ønskjer å flytte frå foreldreheimen (ev. institusjon) og inn i eige husvære, er det viktig at ein tar så tidleg kontakt med kommunen som mogleg. Årsaka er at det ofte tar noko tid å planleggje endring/iverksetting av helse- og sosialtenester. Fylkeskommunen har ansvar for å yte naudsynt tannbehandling til langtidsinnsette i fengsel. For meir informasjon om dette kan du ta kontakt med fengselshelsetenesta i det aktuelle fylket. Asylsøkjarar og flyktningar i statlege mottak kan få informasjon om tannbehandling hos fylkestannlegen. Ungdom har rett til redusert pris på tannhelsetenester frå det året dei fyller 19 år, og til og med det året dei fyller 20 år. Tannlegen kan opplyse nærare om dette. Den fylkeskommunale tannhelsetenesta skal organisere eit gratis oppsøkjande tilbod om tannhelsehjelp til rusmisbrukarar som får tenester frå kommunal rusomsorg, og er i langvarig behandling i helseinstitusjon eller LAR. Nokre kommunar har organisert lågterskelhelsetilbod der tannbehandling er ein del av behandlinga. Befolkninga elles må sjølv betale for tannbehandling. I einskilde tilfelle er det mogleg å få refusjon frå NAV eller oppnå særfrådrag i inntekt som det skal skattast av. Tannlegen kan gi fleire opplysningar om dette. Til 40 41

ordinær tannbehandling, der det ikkje blir gitt refusjon frå NAV, er det mogleg å søkje om økonomisk sosialhjelp frå kommunen før tannbehandlinga startar. Slik sosialhjelp blir bare gitt dersom vedkommande sjølv ikkje har økonomiske middel. Kommunen kan gi nærare informasjon om ordninga med økonomisk sosialhjelp Nils blir sjukare og har behov for meir omfattande helse- og omsorgstenester. Kommunen vil at Nils skal flytte inn på sjukeheim, medan Nina og Carlos ønskjer at han skal kunne bu i sin eigen omsorgsbustad. Kven avgjer kvar Nils skal bu? Det er samtykkeprinsippet som ligg til grunn for all yting av tenester. Dette tyder at den som tar imot tenester skal vere villig til å ta imot tenestene. I einskilde situasjonar har den som tar imot tenester ikkje sjølv samtykkekompetanse. I slike situasjonar gir bl.a. verjemålslova og pasientrettslova rettleiing om kven som kan ta avgjerder på vegner av brukaren. I alle fall kan kommunen ikkje sjølv påleggje ei innlegging i sjukeheim, så framt brukaren sjølv eller dei som tar vare på brukaren sine rettar ikkje ønskjer det. Tryggingsalarm Mange kommunar tilbyr tryggingsalarm. Ein tryggingsalarm kan vere mobil (til dømes ein alarmknapp på eit halsband) eller alarmen kan monterast ein bestemt plass i bustaden. Tryggingsalarmen gjer det mogleg å komme snøgt i kontakt med ein hjelpar dersom det er behov for det. Dersom tryggingsalarm blir vurdert som naudsynt, må det søkjast om tenesta, og kommunen skal gjere vedtak. Vedtaket skal innehalde opplysningar om søknaden skal innvilgast heilt eller delvis. Dersom søknaden blir avslått, skal det opplysast om klagefrist og kvar klage kan sendast. Dersom tryggingsalarm blir vurdert som ein naudsynt teneste, og du har ei inntekt som er lågare enn 2 x grunnbeløpet i folketrygda, skal du ikkje betale meir enn det Stortinget har fastsett. TT-kort Dette er ei teneste berekna på personar med nedsett funksjonsevne og på forflyttingshemma som ikkje kan bruke ordinær kollektivtransport eller eige kjørety. Eit TT-kort dekkjer eit bestemt tal reiser med drosje eller spesialbil. Det skal betalast eigendel for kvar tur. Reglane varierer for kven som kan tildelast TT-kort. Kommunen kan gi nærare opplysningar om ordninga og gi rettleiing om korleis ein søkjer om TT-kort. Mange kommunar tilbyr også andre typar tenester enn dei som er skildra. Ta kontakt med kommunen din for å få eit oversyn over kva tilbod kommunen har. 42 43

4 3 Kva hovudprinsipp gjeld når kommunen yter tenester? Når kommunane skal yte tenester, skal følgjande hovudprinsipp følgjast: Opplysning, råd og rettleiing Kommunen skal gi opplysning, råd og rettleiing på helse- og sosialområdet til den einskilde som ønskjer det. Informasjonen skal bli gitt på ein slik måte at den blir forstått av den som etterspør informasjon. Der det er behov, skal det gis tilbod om tolk. Alle samtalar skal skje i fortrulegheit og kvar og ein kan krevje at samtalen skjer skjerma frå andre. Det skal ikkje betalast eigendel dersom du tar imot opplysningar, råd eller rettleiing frå kommunen. Brukarmedverknad Et viktig prinsipp når du tar imot helse- og sosialtenester, er brukarmedverknad. Dette tyder at du skal bli tatt med på råd når legen, kommunen eller sjukehuset skal yte tenester til deg. Brukarmedverknad tyder også at du skal få mogleik til å påverke utforminga av tenestetilbodet ditt. Fokus skal vere du og ditt behov for tenester, men det er den einskilde kommune som skal vurdere og ta avgjerder om utforming og innhald i tenesta. Brukarmedverknad tyder også at kommunen skal ta kontakt med deg og avklare når og korleis tenestene skal ytast. Du kan ikkje sjølv bestemme når du skal ta imot tenester, men du skal få mogleik til å komme med ønskjer. Individuell plan Dersom du har behov for langvarige og koordinerte helse- og sosialtenester frå fleire, har du rett til å få utarbeida ein «individuell plan». «Individuell plan» skal trygge at dei tenestene du tar imot blir samordna, at tenesteytarane samarbeider og at ein tenesteytar har hovudansvaret for å følgje opp planen din. Utarbeiding av ein slik plan har som vilkår at du samtykker til det. 44 45

Regler ved rettsavgrensande tiltak Det er du sjølv som avgjer om du ønskjer å ta imot ei teneste eller ikkje det er ditt liv. Lovverket inneheld spesielle fastsetjingar som skal førebyggje og avgrense bruken av tvang og makt, stundes som det skal hindre at menneske med psykisk utviklingshemming, rusavhengigheit og psykiske plagar utset seg sjølve eller andre for vesentleg skade. Det er strenge vilkår i lovverket for å kunne bruke tvang og makt. Saksbehandlinga i slike saker er underlagt eigne regler. - For bruk av tvang og makt overfor personar med psykisk utviklingshemming gjeld kapittel 4A i sosialtenestelova og 6-10 i kommunehelsetenestelova. - For menneske med rusavhengigheit gjeld kapittel 6 i sosialtenestelova. - For menneske med psykiske lidingar gjeld kapittel 3 i psykisk helsevernlova. - For helsehjelp til menneske som er utan samtykkekompetanse, og som motset seg helsehjelpa, vil kapittel 4A i pasientrettighetslova gjelde. Dette kapittelet vil tre i kraft frå 2009. Klagemogleik på tenester du tar imot Dersom du ikkje er nøgd med tenestene anten tilfanget av dei eller måten dei blir gitt på - kan du klage. Klagen skal sendast til dei som gjer vedtak, eller til dei du tar imot tenestene frå (til dømes legen eller kommunen). Du kan også klage til Helsetilsynet i fylket der du oppheld deg, dersom du ikkje er nøgd med måten ei helseteneste gis på. Dersom den du klagar til, ikkje gir deg medhald, kan du bringe klagen inn for eit høgare organ. Nærare informasjon om dette skal gå fram av svaret på klagen din. Gir kommunen tenester den ikkje er lovpålagt, kan kommunen ha eit eige klageorgan. Kommunen gir nærare opplysning om dette. 46

4 Kva skal du gjere for å få tenester? Dei tenestene som er nemnd ovafor (unntatt tannhelsetenesta, helsestasjons- og skolehelsetenesta, legevakt), og fastlegeordninga, er behovsprøva. Dette tyder at det er ditt behov som avgjer om du vil kunne ta imot ei teneste, og kva tilfang tenestene skal ha. Det er kommunen som vurderer ditt behov og tar avgjerd (ved såkalla enkeltvedtak) om du skal få tenester eller ikkje, og i kva tilfang. Dette skal bli gjort i samråd med deg. Dersom du ønskjer å få ditt behov for tenester vurdert, må du ta kontakt med den kommunen du bur i eller der du mellombels er. Mange kommunar ønskjer at du fyller ut eit søknadsskjema. Dersom du treng det, skal kommunen hjelpe deg med å fylle ut aktuelle skjema. Ta kontakt med kommunen for ytterlegare rettleiing og hjelp. I mange tilfelle har kommunen behov for å hente inn opplysningar om helsa di, til dømes frå fastlege din. Dette kan kommunen gjere bare dersom du gir ditt samtykke. Dersom du ønskjer å ta kontakt med kommunen, men ikkje sjølv har mogleik til det, kan eit familiemedlem be om tenester på dine vegner. Dersom du treng du tolk, har du også rett til å få det. Dersom andre vender seg til kommunen på dine vegner, må du ha gitt fullmakt til det. Fullmakta skal vere skriftleg. Når kommunen har tatt imot ein søknad frå deg, skal saka greiast ut så godt som mogleg. Mange kommunar ønskjer ein nærare samtale med deg, slik at dei best mogleg kan finne fram til gode og tilrettelagde tenester. Ein slik samtale kan gjennomførast ved heimebesøk eller pr. telefon. I samanheng med at du søkjer om tenester, er det naudsynt å kartleggje behovet ditt. 48 49

Nokre av opplysningane kommunen ber om, blir sendte til eit sentralt register kalla IPLOS. Namn og adresse på den einskilde finst ikkje i dette registeret. Fødselsnummeret blir bytta ut med eit tilfeldig nummer. Derfor kan ingen finne att opplysningar om den einskilde. Målet med IPLOS er å få auka kunnskap om tenestene og brukarane, for med dette å kunne yte betre tenester og planleggje vidare utvikling. Du har reservasjonsrett mot at diagnoseopplysningar blir sendte til IPLOS registeret. Alle som tar imot tenester, har rett til innsyn i dei opplysningane som er registrert om dei sjølve. Dersom det er feil eller manglar i opplysningane, har du rett til å krevje at dei blir retta. Din søknad om tenester kan anten bli innvilga eller avslått, heilt eller delvis. Dersom du får innvilga søknaden, er det opp til kommunen å avgjere tilfanget av tenestene. Dersom du ikkje er nøgd med avgjerda, kan du klage. Dersom du ikkje får medhald i klagen, blir den automatisk sendt til Fylkesmannen eller Helsetilsynet i fylket. Dette gjeld bare for lovpålagde tenester (tenester som krev søknad og vedtak). Nærare opplysningar om korleis du går fram for å klage, skal følgje brevet med opplysningar om vedtaket frå kommunen. I samanheng med behandlinga av søknaden din er kommunen pålagt å registrere søknaden og andre relevante opplysningar. Det er strenge krav til korleis personlege opplysningar skal handsamast og lagrast. Alle som er involverte i saka di, har teieplikt. 50

5 Kva kvalitet kan du vente på tenestene du tar imot? Dei tenestene som blir utførte, skal vere fagleg forsvarlege og tilstrekkelege. Det er dei som gjer vedtak eller yter tenestene, som skal vurdere kva som er forsvarleg og tilstrekkeleg for å dekkje dine grunnleggjande behov. Vidare skal tenestene ytast på ein slik måte at det visast respekt for tenestemottakarane sin sjølvråderett, eigaverd og livsførsel. Det er definert spesielle regler for kvalitet for dei kommunale helse- og omsorgstenestene. Ifølgje desse reglane kan dei som tar imot tenester, vente at tenestene skal vere - tilrettelagde så godt som mogleg, slik at tenestene blir gitt til rett tid; - heilskaplege, samordna og fleksible; - utforma etter medverknad frå tenestemottakar. Tenestemottakar kan også vere med og bestemme korleis tenestene skal utførast til dagleg. Kommunen skal organisere tenestene sine slik at dei - viser respekt for tenestemottakarane, er pålitelege og gir tryggleik i tenestetilbodet - gir mogleik til sjølvstende og styring av eige liv - gir mogleik til sjølv å ta vare på eigaomsorg - dekkjer fysiologiske behov som tilstrekkeleg mat og drikke, variert og helsefremjande kosthald og rimeleg fridom ved val av mat - tar vare på tenestemottakaren sin personlege hygiene og naturlege funksjonar (toalett) 52 53