Referat frå fagtur til Italia for fruktprodusentar den 19. 22 oktober 2009.

GrøntProdusentenes Samarbeidsråd Org.nr. 982 063 698 GPS Avsetningstiltak: Bjørn Eidhammer Schweigaardsgt. 34 F Postboks 227, 4066 Stavanger 0191 Oslo E-post: gps.bjorn.eidhammer@ventelo.net Tlf. 23 15 93 50 Fax: 23 15 93 51 Tlf. 913 67981, faks 51 63 04 10 E-post: gps@gartnerforbundet.no Referat frå fagtur til Italia for fruktprodusentar den 19. 22 oktober 2009. Fruktlagerinspektøren arrangerte i oktober 2009 tur til Sør Tyrol i Italia. Målgruppa var i første rekke produsentar som sit i styra for fruktlager og/eller produsentforeningar og målet for turen var å få informasjon og kunnskap om korleis fruktproduksjonen i Syd Tyrol er organisert med spesiell vekt på hausting, lagring og marknadsføring. Turen vart arrangert i samarbeid med Travel reisebyrå på Torp som hadde ordna med reise og overnatting. Det faglege programmet skjedde i samarbeid med Eivind Vangdal ved Bioforsk Ullensvang som også var med som konsulent/guide under turen. Reisa gjekk med fly frå Sandefjord til Bergamo ved Milano. Frå Bergamo var det ca 3 timars kjøring til byen Bolzano der me overnatta i 2 netter. Med utgangspunkt frå Bolzano reiste me rundt og hadde besøk på 1 Side 1

forsøksgard, 2 pakkeri og 2 produsentar i området. Den første dagen i det lågare området, medan den 2 dagen var øvre delen av området. Reiseprogrammet ligg som vedlegg bakarst i referatet. Før eg omtalar dei enkelte besøk, har eg laga ei oppsummering av ein del generell ting som gjeld for området og fruktdyrkinga i syd Tyrol. Generelt om Sør Tyrol og fruktdyrking i området. Sør Tyrol var opphavleg ein del av det Tysk -Østerriske riket, men vart lagt inn under Italia etter 1. verdens krig. Opphavleg er språket tysk, men italienarane prøvde å tvangs innføre italiensk. I dag er språket i hovudsak tysk og italiensk. Landbruk, vasskraft og turisme er viktige næringsvegar. I dei lågastliggjande områda dominerer vindruedyrkinga, medan eple blir meir dominerande ved stigande høgde over havet. Epledyrkinga føregår i område frå 200 til over 1000 moh. Grensa for epledyrking har dei siste åra stadig blitt flytta oppover til høgare område. Dyrkinga i området omfattar 18.000 hektar med eple og 6.000 hektar med vindruer. (Til samanlikning dyrkar me eple på i underkant av 1.700 hektar i Norge.) Epleproduksjonen i Sør Tyrol representerer ca 10 % av EU sin totale epleproduksjon. Det blir satsa på sortar som kan lagrast, dvs dei dyrkar lite av tidlege sortar. I tillegg til eple og druer fekk me opplyst at det også vart dyrka jordbær i område over 1200 moh, og det vert også satsa på kirsebærproduksjon. I tillegg til frukt og bær vert det dyrka grønsaker på 370 hektar. Hovudkulturen her er blomkål. I fjellområda betyr også husdyrproduksjonen mykje for busetnaden. Det er 150 000 storfe og 55 000 småfe som er viktige for å halda landskapet i hevd. Frittgåande høner har også hatt stor vekst. Struktur på fruktnæringa Det er ca 7.000 produsentar som i gjennomsnitt har i underkant av 30 dekar med eple. Over 90 % av omsetnaden skjer via kooperativ/pakkeri. Totalt blir det produsert om lag 2 mill tonn eple i Italia. 40 % eller omtrent 900.000 tonn av dette blir produsert i Sør Tyrol. Det har blitt satsa spesielt på å kunne langtidslagre eple. Det er utvikla kjølelager der nokre sortar eple kan lagrast opp til 1 år. Tidlegare var det fleire mindre kooperativ, men nå har dei slått seg saman slik at det berre er to hovudsamanslutningar som sel eple. Det er VOG og VI.P. Dei tidlegare kooperativa Side 2

eksisterer framleis som pakkeri i sitt område. Det er vanleg at dei representerer frå 220 250 medlemmer med ca 30.000 tonn frukt. Samspel mellom forsøksgard, rådgjeving og pakkeri. I området ligg forsøksgarden Laimburg som har vore heilt sentral i utvikling av den epleproduksjonen som er bygt opp i området. Det synes for oss som om dei i dette området er flinke til å kunne langtidslagre eple på lager. Det gjer dei ved å styre haustetid, innlagring og kjøling. I dag er det eit samspel mellom forsøksgarden, rådgjevingsapparatet og pakkeriet for å oppnå styring av dei faktorane som er med å bestemme lagringsevna til epla. Rådgjevingstenesta kan på mange vis samanliknast med vårt forsøksringopplegg. Det vart sagt at produsenten si oppgåve var å produsere fin frukt så skulle kooperativa ta seg av epla etter hausting. Haustetid, innlagring og lagring. a. Haustetid Det er utvikla eit opplegg for å kunne styre haustetida ute i frukthagane slik at epla har den beste kvalitet for lagring. Metodikken er på mange vis den same som ein har begynt å bruke i Norge, men ein legg mest vekt på stivetesten for å bestemme haustetida. Ut ifrå målingane som blir gjort rundt omkring i hagane, vert det fastsett ei tid for hausting av dei enkelte sortane i dei forskjellige områda. Det er det ein kallar eit haustetidsvindauga. For sortar som skal lagrast lenge, er perioden for hasting kortare enn for sortar som skal ut på marknaden direkte. Det er Kooperativa som fastsett haustetida. Dersom produsentane haustar utanom haustevindauga, får dei trekk i prisen. Side 3

b. Plastkassar kontra trekassar: I Syrd Tyrol blir det berre brukt plastkassar for lagring av eple. Ytre mål er 112 x 112 cm Kapasitet om lag 320 kg eple Sterkare konstruksjon og lenger levetid enn trekassar, opptil 20 25 år Stablar høgare, opptil 13 kassar i høgda på lager Enklare å reingjera, betre hygiene Dei trekkjer ikkje vatn frå frukta, reduserer såleis vektsvinn medan frukta er på lager. Maksimalt vasstap av eple på lager er Kostnad vert oppgitt til 65 Euro pr kasse. Ved kurs på kr 8,50 tilsvarar det 552 kr pr kasse. c. Lagring av eple Lagringa av epla skjer på kjøleceller der ein kan lagre 300 400 tonn eple. Epla blir vurderte ved mottak og deretter sett inn på kjøleceller der alle eple på denne cella skal takast ut igjen til same tid. Når ei celle har blitt opna for uttak, er maksimal tid for uttak 2 veker. Når dei har blitt lagra lenge, må dei ut fortare. Dei forskjellige eplesortane reagerer forskjellig på lagring. For å få kunnskap om eplesortar og lagring, har det blitt drive omfattande forsøk med dette på Laimburg KA- lagring Det vert nytta kontrollert atmosfære(ka lagring) på kjølecellene. Det betyr høg konsentrasjon av karbondioksid(co2) og låg konsentrasjon av oksygen(o2). For å få til dette må cellene vera gasstette. KA lagring blir også brukt når eple berre skal lagrast 2 månader. Mellom anna får ein mindre feitting av epla på eit KA-lager. Med den kjennskap Karl Nardin har til norske fruktlager, vil han tilrå bruk av KA lagring med celler som kan ta 80 100 tonn eple, vil vera høvelege for vårt formål. Då vil ein mellom anna normalt kunna ta ut og sortere kvantumet på ei celle i løpet av eit par veker. ULO(ultra låg oksygen) er ei nyare form for KA-lagring som er utvikla i området. Oksygeninnhaldet ligg på 0,9 1,5 %. Ved denne teknikken måler ein alkohol i epla for å styre luftsamansetnaden på lageret. Utskilling av alkohol, er eit teikn på stress i epla. Denne metoden blir mest brukt ved kortidslagring av eple. DCA(Dynamisk kontrollert atmosfære) er ein ny metode som nå blir prøvt ut. Oksygeninnhaldet er då heilt nede i 0,5 %. Det er så lågt oksygeninnhald at det er på grensa til at ein får anaerob anding og dermed danning av alkohol i epla. Ved hjelp av spesielt måleutstyr, måler ein fluorescensen i epla på lageret for å styre oksygeninnhaldet på lageret. Fluorescens er eit mål for stress i epla når oksygeninnhaldet blir for lågt. Denne metoden er mest aktuell for langtidslagring. Smart Fresh har blitt brukt, men dei ynskjer å gå bort frå denne metoden. Mellom anna fordi dei ynskjer å profilere seg på minst mogleg bruk av kjemiske tilsettingsstoff. d. Kjølinga. Kjølinga skjer ved hjelp av nedkjølt vatn som blir transportert i røyr inne på cellene. Det vert kalla indirekte kjøling. Ved denne metoden blir det relativt liten skilnad i temperatur mellom varmevekslaren og temperaturen i rommet. Dermed reduserer ein fordampinga frå Side 4

epla og dei meiner at denne metoden gjer det lettare å halda ein høg nok luftråme på kjølecellene. Det vert brukt ammonium til å kjøle ei blanding av vatn og glykol til -5 grader C. Frå ein stor tank blir denne blandinga transportert i røyr til kjølecellene. Økonomisk støtte til dyrking og omsetnad. På spørsmål var det opplyst at dyrkarane ikkje får særleg stor støtte til produksjonen, men at støtteordningane er innretta mot kooperative for å fremja sal av eple. Utan at eg fekk med meg nok detaljer omkring dette, fekk eg forståing av at EU sitt driftsfond til godkjente produsentorganisasjonar betyr ein del. I tillegg var det nasjonale ordningar i Süd Tyrol. Dag 1, tysdag den 20 oktober vitja me Laimburg Forsøks gard, 1 produsent og eit fruktlager 1. Besøk ved Laimburg forsøksgard. 1.a Orientering ved forskar Walter Guerra. Generelt for området: 12 % er sysselsett i jordbruket. Elles er turisme både sommar og vinter ein viktig næringsveg. Side 5

Det vert dyrka 50.000 tonn økologiske eple tilsvarande halve produksjonen i EU. Dyrkinga av eple føregår i område som ligg frå 200 opp mot 1.000 moh. Årsnedbøren ligg på 1800 mm, 500 mm i sesongen. Blomstring ca midten av april. Det er vanleg å vatne mot frost i bløminga. Vekstsesongen er ca 240 dagar og dei kan dyrke Pink Lady. I 1000 moh er vekstsesongen 215 dagar. Hagl er eit aukande problem i juni og juli, og det er ganske vanleg å dekke mot hagl. Skurv er eit mindre problem enn i mange andre EU land. Avlingsnivå: o I 1954 var middelavlinga 1,5 tonn pr da o I 2009 reknar er middelavlinga 5,5 tonn pr dekar. Prisane har gått stadig nedover, men ein har klart å kompensere prisfallet ved å auke avlinga. Vanleg planteavstand er i dag 3,1 3,5 m x 0,7 1,0 m og med trehøgde på 3 3,5 m. Dei største eplesortane i området: o Golden Delicious 43 % o Gala 15 % o Red Delicious 11 % o Braeburn 9% o Granny Smith 6% o Fuji 5% o Crisp Pink 3% Det kan nemnast at sortane Gravenstein og Summerred blir rekna som tidleg sortar og desse blir lite dyrka i dette området. Gala vert til dømes hausta i august. Jonagold, Idared og Elstar er også sortar som er på veg ut. Sorten Crisp Pink(=handelsnamn Pink Lady) har vore ein suksess på verdsmarknaden og ein ventar at det vil komme nye mutantar av denne sorten. Det er til dels problematisk at fleire nye sortar er klubbsortar. I dette området utgjer klubbsortar ca 5 % av produksjonen Det vert testa 300 nye sortar Rubinstep vart vurdert til å ha fin aroma og smak. Den mest lovande sorten er Sweet Tango Collina blir ikkje planta lenger pga sterk vekst og dåreleg dårleg treform med spisse greinvinklar Side 6

Av spesielle sjukdommar i området vart pærebrann og phytoplasma(?) nemnt. Pærebrann var mest problematisk i dei høgareliggjande områda. I dei nedre områda skjedde i hovudsak bløminga før pærebrannsmitten tok til å spreie seg. 6.000 tre var destruert pga av pærebrannsmitte og heile 300.000 tre pga av phytoplasma (?). 1.b Orientering ved Phillip Brunner. Phillip Brunner viste oss ein del forsøk på forsøksgarden om beskjæring og tynning. Kjemiske middel som har blitt brukt til tynning, vil bli fasa ut, og dei prøver difor ut nye middel. Generelt vil dei prøve å gå bort frå kjemisk tynning dersom dei kan utvikle maskinar som kan utøre tynninga mekanisk. Me fekk sjå ein maskin som har blitt prøvt ut. Førebels er resultatet at maskinen tynnar mest yttarst på treet og minst inne i treet. Det blir også ein del mekanisk skade på epla som heng igjen på treet. Det er spesielt innan økologisk dyrking at ein satse på denne maskinen. Philliph Brunner orienterte om forsøk med skjering og tynning som vart utført på forsøksgarden. Maskin for mekanisk tynning til høgre. Side 7

2. Gardsbesøk og orientering ved rådgjevar Robert Wiedmar frå Der Südtiroler Beratungsring für Obst- und Weinbau. Der Südtiroler Beratungsring er eit privat selskap med offentleg støtte, og kan på mange vis samanliknast med Norsk Landbruksrådgjeving. Dei er ca 40 tilsette 20 stk arbeider med frukt, 17 med vin og 3 med økologisk dyrking. Dei tilbyr medlemmene ein årleg Guide for dyrking, arrangerer medlemsmøte og markdagar, gir ut flygeskriv om aktuelle spørsmål + enkeltbesøk. Også test av sprøyteutstyr. Medlemskapen kostar 125 Euro pr hektar. Over 10 hektar er prisen 23 Euro pr 10 ha. Me fekk ikkje møta bonden på denne garden, så me fekk ei generell orientering av Robert Widmar. Vanleg gjødseltilråding er 5 7 kg N pr dekar Dei tek ikkje bladanalysar fast om hausten, men gjer det omkring bløming. Det blir tilført ein del kalsium og magnesium som bladgjødsel Bløminga skjer normalt i tida frå 4. 10 april. Ofte må dei brusevatne mot frost i bløminga Vanleg pris for epla er frå 34 40 cent pr kg. Produksjonskostnaden er frå 22 25 cent. Haustevogn Side 8

Besøk på pakkeri Frutmac Dette pakkeriet pakka 40.000 tonn eple pr år. Mesteparten vart sett på kjølelager med ei form for CA-lager. Pakkekapasiteten er 50-60 kassar eller 20 tonn pr time Dei har opp til 30 forskjellige merke som dei leverer til. For klasse 1 og 2, får produsenten betalt For klasse 3, blir produsenten trekt i oppgjer. Dersom produsentane leverer etter haustetidsvindauga er slutt, blir dei også trekte i pris. Prisane har det siste året vore låge, og den låge prisen gjer at kooperativa vel å setja mest mogleg eple på lager framfor å selje nå. Trygve Samdal (til venstre) frå Hardanger Fjordfrukt og Steinar Langeseter utanfor pakkeriet. Dei merka seg at arealet vart godt utnytta og det var planta eple heilt inntil pakkeriet. Med lys jakke: Oddvin Tokheim Dag 2 onsdag den 21. oktober vitja me eit fruktlager og 1 produsent i den øvre delen av området. Med oss som guide på bussturen denne dagen var Karl Nardin som også har blitt leigd inn som ekspert i epleprosjektet som me gjennomfører i Norge. Konsulent Bernhard Botzner frå rådgjevingstenesta var også med. Karl Nardin på bilete til venstre forklarar om lagring av eple. Jostein Ølmheim og Hilde Klevar høyrer godt etter. Til venstre er det synfaring på emballasjelageret. Side 9

Vinschaug pakkeri nokre fakta: Det er 5 kooperativ(pakkeri )i denne dalen som produserer 310.000 tonn eple, ca 30 % av produksjonen i Syd Tyrol 370 produsentar leverer til det pakkeriet som me besøkte. Dei leverer om lag 80.000 tonn eple med ei gjennomsnittsavling på 6,5 tonn pr dekar. Det er 150 lagringsceller og dei kan lagre 65.000 tonn. Når ei kjølecelle blir opna for uttak, må epla pakkast innan 2 veker. Pakkeriet kan sortere i 40 50 ulike sorteringar Transport av eple på sorteringsmaskinene, skjer i vatn. Dei skifter vatn 1 gong for veka. Vatn er ein minimumsfaktor i området. Det blir berre nytta plastkassar til lagring. Dei kostar 65 Euro Kassane blir normalt berre brukt 1 gong for året og kan brukast i 20 30 år. Plastkassar er lette å handtere og kan lagrast i høgda. Samanleggbare kassar blir ikkje nytta. Dei har dårlegare stabilitet og fordi kassane berre blir brukt 1 gong for året, har ein ikkje spesielle behov for lagringsplass av tomme kassar. Lunch for nordmenn: Side 10

Fruktprodusent: Martin På produsentbesøk. Fruktprodusent Martin i midten. Karl Nardin til venstre. Rådgjevar Bernard Botzner til høgre. Denne produsenten driv saman med far sin og dei har ca 90 dekar med eple. Arealet ligg stort sett rundt tunet, og det er uvanleg for mange andre i området då teigblanding er svært vanleg. Hovudsorten er Golden Delicious, men dyrkar også Starknes, Braburn, Gala og Jonagold Planteavstand er om lag 3 x 0,9 m, tilsvarande vel 350 tre pr dekar. Avlinga er høgast for Golden opp til 7 tonn pr dekar. Det er lite nedbør i området, og vatning er nødvendig. Har ein del problem med virus og sprøytar mellom anna mot epleviklar. Av og til også ein del bladlus Pga det tørre klimaet, brukar dei generelt lite plantevernmiddel Kjemisk tynning er til dels problematisk. Tynning for å unngå vekselbering må skje innan 1 månad etter bløming. Det er utsett for frost i bløminga, så det er lagt opp til å kunne vatne. Det vart sagt at vatning hjelpte mot frost ned til minus 7 8 grader C. Til hjelp i arbeidet har dei opp til 18 personar frå Tjekkia/Slovakia. Dei får 12 Euro pr time i lønn. Ved hausting nyttar dei haustevogner(sjå bilete side 8) Side 11

Deltakarliste: Nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Etternamn Vangdal Eidhammer Ølmheim Hesthamar Langeseter Lyngholm Klevar Klevar Velure Jåstad 11 12 13 14 15 16 17 Surlien Swift Tønsberg Johansen Tokheim Skaaden Vereide Fornamn Eivind Bjørn Jostein Tomas Steinar John Eivind Hilde Magnar Torgils H Knut Amund Ragnar Maria Gry Oddvin Atle Rune Firma Bioforsk GPS Fruktprodusent, Sogn Fruktprodusent, Fjordfrukt Fruktprodusent, Fjordfrukt Hardanger fjordfrukt Fruktprodusent, Gvarv Fruktprodusent, Gvarv Fruktprodusent, Hardanger Hardanger Nordgrønt e-post eivind.vangdal@biforsk.no gps.bjorn.eidhammer@ventelo.net jo-oelmh@online.no tomas.hesthamar@idata.no Fruktprodusent Svelvik Fruktprodusent, Lier Ifco Ifco Tokheim Vekst Innvik Fruktlager LR surlien@eunet.no fam.swift@c2i.net maria.tonsberg@ifco.de post@fjorfrukt.no e-kleva@frisurf.no e-kleva@frisurf.no magnar.velure@gmail.com hjaastad@online.no tokheim@online.no atskaade@online.no rune.vereide@lr.no Reiseprogram for tur til Italia Måndag 19. oktober. kl 17.40 Avreise frå Torp flyplass Sandefjord med Ryanair kl 20.05 Framkost til Bergamo flyplass ved Milano Felles avreise til Bolzano (2 3 timars kjøring) for overnatting. Tysdag 20. oktober: 09.00-12.00: In the morning Research Center Laimburg. Normally the Laimburg is closed for groups during harvest time. But I have spoken with Walter Guerra (Pomologist) and Phillip Brunner (Plant Physiology) and they are available for you as guides for this morning. With them the farmers can speak about cultivars, parameters for the harvest, rootstocks (Guerra) and chemical thinning and pruning (Brunner). Lunch 14.00-18.00: In the afternoon Paul or I can show you first some orchards and later on in the afternoon a cooperative near the Laimburg (would mean in the lower area- the Etschvalley). Middag om kvelden Onsdag 21. oktober From 10.00-15.00 Vinschgau valley: In this time you can visit one or two farms and maybe a cooperative with my colleagues from the Beratungsring in the Vinschgau valley. In this way the farmers can see also how the fruit growing is managed in a higher area. Lunch innlagt Etter programmet avreise til hotell i Bergamo for middag og overnatting Torsdag 22. oktober Side 12

Frukost på hotellet Kl 08.30 Avreise til flyplassen Kl 10.45 Flyavgang frå Bergamo Kl 13.10 Framkomst til Sandefjord Stavanger des 2009 GPS Avsetningstiltak Bjørn Eidhammer Adm. Leiar/Fruktlagerinspektør Side 13