Artar og sortar til eng og beite

69 Artar og sortar til eng og beite Lars Nesheim / lars.nesheim@planteforsk.no Planteforsk Kvithamar forskingssenter Samandrag I dette innlegget er det vist resultat frå to forsøksseriar med rettleiingsprøving av sortar til eng og beite. I den eine serien vart ymse frøblandingar til beite undersøkt på om lag 20 forsøksfelt i Sør-Norge, medan sortar av engrapp og engsvingel vart testa både under slåtte- og beiteregime på 15-20 felt spreidd over heile landet. Den siste serien er ikkje avslutta, her vert vist resultat frå dei to første engåra. Bruk av den danske kvitkløversorten Milkanova gav høgare kløverdel i avlinga enn den nye norske sorten Norstar. Tørrstoffproduksjonen på beite i middel for fire år var meir eller mindre uavhengig av kva beitefrøblanding som var brukt. Sortar av engrapp produserte mindre avling i første eng- og beiteår enn sortar av engsvingel på grunn av sein etablering, medan det var små skilnader i andre året. Heller ikkje med omsyn til avlingskvalitet var det store forskjellar mellom artane engrapp og engsvingel. Innleiing/bakgrunn Planteforsk har i lang tid gjennomført ulike prøvingar av plantesortar. I samband med omlegging av systemet for verdiprøving for nokre år sidan, vart det oppretta ei ordning som går ut på at Planteforsk gjennomfører rettleiingsprøving av sortar av visse planteartar på oppdrag frå Statens Landbruksforvalting. Innsatsområdet Grovfôr har ansvar for prøving av grovfôrvekstar. Føremålet med vår rettleiingsprøving er å klarleggje avlingsnivå, kvalitet, overvintring og avlingsstabilitet til artar og sortar til eng og beite, samt dyrkingsverdien til sortar av grønfôrvekstar. Med auka krav til kostnadsreduksjon er det viktig å bruke artar og sortar som er best mogleg tilpassa lokale veksetilhøve, og resultat frå ei omfattande prøving i viktige jordbruksdistrikt vil gjere det enklare å velje rett sortsmateriale. I rettleiingsprøvinga av grovfôrvekstar har Planteforsk eit svært omfattande samarbeid med Landbrukets forsøksringar. I 2003 vart det i rettleiingsprøvinga gjennomført om lag 180 feltforsøk i forsøksringar over heile landet i regi av innsatsområdet Grovfôr. Prøvinga har omfatta sortar av alle dei viktigaste artane i eng og beite, og sortar av raigras, erter, bygg og havre til grønfôr.

70 L. Nesheim / Grønn kunnskap 9 (3): 69 79 I dei seinare åra er det vorte større interesse for beiting med storfe på innmark. For å kunne ha høgtytande mjølkekyr ute på beite er ein avhengig av planteartar som toler beiting og som kan gi ein jamn tilgang av beitefôr med god kvalitet gjennom heile beitesesongen. I andre land vert fleirårig raigras mykje nytta i beite, men overvintringsevna er som oftast for dårleg under våre veksetilhøve. I dette innlegget vert det vist resultat frå ein avslutta forsøksserie med frøblandingar til beite, og foreløpige resultat frå ein pågåande serie med sortar av engsvingel og engrapp. I den siste serien er det både slåtte- og beiteregime (simulert beiting) på same felta, slik at ein direkte kan samanlikne verknader av haustesystem på produksjon og kvalitet. Materiale og metodar Frøblandingar til beite Forsøka hadde følgjande føremål: Undersøke avlingspotensial og varigheit for tre standard beitefrøblandingar Samanlikne dei tre standardblandingane med ei blanding med meir engsvingel Samanlikne ein dansk (Milkanova) og ein norsk (Norstar) sort av kvitkløver Undersøke eventuell verknad av å auke innblandinga av kvitkløver frå 8 til 24 % Samansetninga av frøblandingane er vist i Tabell 1. Blanding 1 og 2 var heilt like med unnatak av kvitkløversorten. Blanding 3 hadde meir kvitkløver enn 1 og 2 og mindre engsvingel og engrapp. I alle blandingane vart det nytta Salten engsvingel og anten Oxford eller Entopper engrapp. Andre artar i blanding 4 var 20 % fleirårig raigras (Tove og Condesa) og 3 % engkvein (Leikvin), og i blanding 5 var det 7 % Leik raudsvingel i tillegg til 3 % Leikvin engkvein.

71 Tabell 1. Samansetning av frøblandingane som vart nytta i forsøka. Tala er oppgitt i prosent av vekta. Beitefrøblanding Kvitkløver Raudkløv. Timotei Eng- Eng- Andre Bjursele Vega/ Bodin Milkanova Norstar Grindstad svingel rapp artar 1. 8 % Milkanova 8 - - 10 10 50 22-2. 8 % Norstar - 8-10 10 50 22-3. 24 % Norstar - 24-10 10 40 16-4. FKT Normal 8 - - 10 14 20 25 23 5. FKT Vintersterk 8 - - 17 10 25 30 10 6. FKØV Særs v.sterk - - 15 20 35 20 10 - Alle frøblandingane vart sådde på småruter (7 m x 1,5 m), med tre gjentak. Om våren og etter kvar avbeiting vart det tilført 3 kg nitrogen per dekar i Fullgjødsel. Det var planlagt 4 haustingar i område med kort veksttid og 5 avbeitingar (simulert beiting) i område med lang veksttid. Første avbeiting skulle haustast når plantehøgda av engrappen var om lag 15 cm, og deretter kvar 4. veke. På slutten av vekstsesongen kunne kviletida aukast til seks veker. Forsøksfelta vart gjennomført i følgjande forsøksringar og Planteforsk-einingar i åra 1999-2004: Øvre Østfold, Romerike, Toten, Nord-Østerdal (2), Sør- Gudbrandsdal, FABIO (2), Aust-Agder, Midt-Agder, Ytre Midthordland, Søre Sunnmøre, Nordre Sunnmøre, Fosen, Stjørdal, Innherred, Kvithamar (2), Namdal Sortar av engrapp og engsvingel til slått og beite I 2000 vart dei norske sortane Norild engsvingel og Knut engrapp godkjende. I samband med verdiprøvinga var desse sortane samanlikna med nokre målestokksortar ved 2-3 gongers slått. Men det var ønskjeleg å undersøkje korleis dei tolte beiting. Når felta vart lagde ut, var det inne søknad om godkjenning av ein nummersort av engsvingel, her kalla Hugin, men nummersorten vart ikkje godkjend. Norild og Hugin vart samanlikna med dei norske sortane Fure og Salten. Knut engrapp vart prøvd saman med dei nederlandske sortane Entopper og Monopoly og den engelske sorten Oxford. Alle sortane vart sådde på småruter (7 m x 1,5 m), med to gjentak. Det var både slåtteregime (2-3 slåttar) og beiteregime (4-5 haustingar, simulert beiting). Felta skulle gjødslast som tilrådd i distriktet. Første avbeiting

72 L. Nesheim / Grønn kunnskap 9 (3): 69 79 skulle haustast når plantehøgda av engrappen var om lag 15 cm, og deretter kvar 4.-6. veke. Forsøksfelta vart lagde ut i følgjande forsøksringar og Planteforsk-einingar og er no hausta i to eller tre år: Nord-Østerdal, Hedmark, Trysil-Engerdal, Telemark, Agder, Etne, Ølen og Vindafjord, Hardanger-Midthordland, Ytre Sør-Trøndelag, Oppdal, Kvithamar (2), Innherred, Midt-Helgeland, Vesterålen, Midt-Troms, Vest-Finnmark, Aust-Finnmark. Avlingskvalitet og statistisk analyse Avlingsprøver til kvalitetsanalyse vart tatt ut ved alle haustingane i første engår/beiteår på dei fleste felt. Prøvene vart analysert etter NIR-metoden ved Planteforsk Løken forskingsstasjon. Råproteininnhaldet er utrekna som Kjeldahl N x 6,25, og fôreiningskonsentrasjon (FEm/kg tørrstoff) er estimert etter Lunnan & Marum (1994). Dei statistiske samanstillingane og variansanalysane er for det meste gjort med programmet SAS (prosedyren GLM). For samanlikningar mellom frøblandingar og sortar er det nytta Ryan-Einot-Gabriel-Welsch Multiple Range Test, tal med ulik bokstav bakom er statistisk sikkert ulike (P-nivå < 0,05). Resultat og diskusjon Frøblandingar til beite Det var klart mindre kvitkløver i første året der det var sådd den norske sorten Norstar (ledd 2 og 3) enn der det var nytta den danske sorten Milkanova (ledd 1) (Tabell 1). Skilnadene var statistisk sikre, med unnatak for femte hausting. Også på ledd 4 og 5 var det sådd med 8 % Milkanova, og desse standard frøblandingane gav om lag like mykje kvitkløver som frøblanding 1. Den særs vintersterke blandinga (ledd 6), med raudkløver i staden for kvitkløver, gav også om lag like myke kløver som blandingane med Milkanova. Å auke delen av norsk kvitkløver frå 8 til 24 % hadde ingen verknad på innhaldet av kvitkløver i nokon av haustingane.

73 Tabell 1. Prosent kløver i første beiteår. For ledd 1-5 gjeld tala kvitkløver, medan det var sådd raudkløver på ledd 6. Beitefrøblanding 1. haust. 2. haust. 3. haust. 4. haust. 5. haust. 1. 8 % Milkanova 14b 27a 28ab 24ab 25 2. 8 % Norstar 10c 19b 15c 11c 15 3. 24 % Norstar 11bc 21ab 16c 14c 12 4. FKT Normal 11bc 22ab 22bc 18bc 24 5. FKT Vintersterk 12bc 25a 27ab 24ab 28 6. FKØV Særs v.sterk 18a 26a 32a 29a 28 Tal felt 19 18 16 13 2 I det tredje beiteåret var det ingen sikre skilnader i kløverinnhaldet i dei to første haustingane (Tabell 2). Men særleg i fjerde og femte hausting var det langt mindre kløver der det var sådd Norstar. At Norstar var mindre varig enn Milkanova er ikkje i samsvar med resultat av Jørgensen (2002) som fann at desse to sortane utgjorde om lag like stor del av avlinga i middel av tre engår, både i Sør-Norge og i Nord-Norge. Tabell 2. Prosent kløver i tredje beiteår. For ledd 1-5 gjeld tala kvitkløver, medan det var sådd raudkløver på ledd 6. Beitefrøblanding 1. haust. 2. haust. 3. haust. 4. haust. 5. haust. 1. 8 % Milkanova 14 25 29ab 31ab 20a 2. 8 % Norstar 16 24 20ab 13b 8b 3. 24 % Norstar 17 22 19ab 15b 8b 4. FKT Normal 14 25 30a 34a 18ab 5. FKT Vintersterk 15 27 32a 34a 22a 6. FKØV Særs v.sterk 13 16 16b 25ab 18ab Tal felt 16 16 13 9 2 Tabell 3 syner utviklinga i totalavling og innhald av kløver i tredje hausting frå første til fjerde beiteår. Det er ikkje gjennomført variansanalyse på totalavlinga, ein kan difor ikkje seie om skilnadene er statistisk sikre. Men med unnatak for det første året, då avlinga på ledd med FKT Normal var 70-110 kg større enn på dei andre ledda, var skilnadene i totalavling små. Innhaldet av kvitkløver i tredje hausting endra seg lite frå første til tredje året, medan innhaldet av raudkløver på ledd 6 vart om lag halvert frå første til tredje året.

74 L. Nesheim / Grønn kunnskap 9 (3): 69 79 Tabell 3. Prosent kløver i tredje avbeiting og avling (kg tørrstoff per dekar) i sum av 4-5 slåttar i 1.-4. beiteår. 1. engår 2. engår 3. engår 4. engår Kløv. Ts. avl. Kløv. Ts. avl. Kløv. Ts. avl. Kløv. Ts. avl. Beitefrøblanding % kg/daa % kg/daa % kg/daa % kg/daa 1. 8 % Milkanova 28ab 1035 26ab 1128 29ab 963 21 929 2. 8 % Norstar 15c 1021 18b 1092 20ab 946 10 891 3. 24 % Norstar 16c 1032 19b 1079 19ab 960 10 899 4. FKT Normal 22bc 1129 24ab 1145 30a 965 17 908 5. FKT Vintersterk 27ab 1063 26ab 1121 32a 967 22 927 6. FKØV Særs v.sterk 32a 1045 29a 1090 15b 950 16 900 Tal felt 19 19 17 17 16 16 6 6 I andre til femte hausting i det første beiteåret skilde ledd sådd med FKT Normal seg ut med noko større avling enn ledd sådd med andre frøblandingar (Tabell 4). Og det skuldast truleg at FKT Normal inneheld 20 % fleirårig raigras. Tabell 4. Avling (kg tørrstoff per dekar) i fem haustingar i første beiteår. Beitefrøblanding 1. haust. 2. haust. 3. haust. 4. haust. 5. haust. 1. 8 % Milkanova 343 222ab 251c 144b 75b 2. 8 % Norstar 364 207b 242c 137b 71b 3. 24 % Norstar 367 204b 253bc 136b 72b 4. FKT Normal 358 232a 277a 159a 103a 5. FKT Vintersterk 363 216ab 264abc 145b 75b 6. FKØV Særs v.sterk 365 201b 274ab 133b 72b Tal felt 19 18 16 13 2 I det tredje beiteåret var det ingen sikre avlingsskilnader mellom dei ulike frøblandingane, med unnatak for den siste haustinga (Tabell 5). Og som vist i Tabell 3 var totalavlinga i det tredje året heilt lik for dei ulike frøblandingane.

75 Tabell 5. Avling (kg tørrstoff per dekar) i fem haustingar i tredje beiteår. Beitefrøblanding 1. haust. 2. haust. 3. haust. 4. haust. 5. haust. 1. 8 % Milkanova 254 262 204 187 56ab 2. 8 % Norstar 270 257 201 174 44c 3. 24 % Norstar 270 263 201 178 48bc 4. FKT Normal 241 267 206 188 63a 5. FKT Vintersterk 261 265 206 183 52bc 6. FKØV Særs v.sterk 258 251 201 190 50bc Tal felt 16 16 13 9 2 I første hausting var skilnadene i fôrkvalitet relativt små, og det skuldast i stor grad at kløverinnhaldet var om lag likt på dei ulike ledda (Tabell 6). Men energiinnhaldet (FEm/kg ts) og meltegraden var noko høgare på ledd 4 der det var sådd fleirårig raigras. Også innhaldet av sukker (VLK) var høgare. Tabell 6. Fôreiningskonsentrasjon (FEm/kg ts), meltegrad i prosent og innhald av råprotein, fiber (NDF) og vassløyselege karbohydrat (VLK) i prosent av tørrstoffet, i første hausting i første beiteåret. Middel av 14 felt. FEm/ Meltegrad Råprotein NDF VLK Beitefrøblanding kg ts % % % % 1. 8 % Milkanova 0,95ab 77,7ab 14,9 49,5b 17,0b 2. 8 % Norstar 0,93bc 76,8bc 14,2 53,2a 15,9bc 3. 24 % Norstar 0,94abc 77,0bc 14,5 52,4a 16,0bc 4. FKT Normal 0,95a 78,3a 13,8 49,1b 20,2a 5. FKT Vintersterk 0,94 abc 76,8bc 14,4 52,1a 16,2bc 6. FKØV Særs v.sterk 0,93c 76,1c 14,8 52,4a 14,8c Heller ikkje i tredje hausting var det store skilnader i avlingskvaliteten (Tabell 7). Men som vist i tabell 1 varierte kløverinnhaldet frå 15 til 32 %, og det har gitt uventa små utslag i innhald av råprotein, fiber og sukker. Det var planlagt at første hausting skulle gjennomførast når engrappen var om lag 15 cm høg. Den reelle høgda var i middel 40 cm ved første hausting og 30 cm ved tredje hausting. Det forklarar at avlingskvaliteten var

76 L. Nesheim / Grønn kunnskap 9 (3): 69 79 noko dårlegare enn det som er optimalt, men det var likevel litt uventa at ei beitehøgd på 30 cm i tredje hausting berre skulle gi vel 0,90 i fôreiningskonsentrasjon. Ei forklaring kan vere at nokre felt berre vart hausta tre gonger. Men også i middel for to felt på Kvithamar, som i alle fire år vart hausta fem gonger, og der ein har NIR-analysar i alle år, var FEm per kg ts under 0,90. Dei lågaste verdiane vart funne i andre og tredje hausting, medan FEm per kg ts i første og siste hausting alltid låg rundt og over 1,00. Tabell 7. Fôreiningskonsentrasjon (FEm/kg ts), meltegrad i prosent og innhald av råprotein, fiber (NDF) og vassløyselege karbohydrat (VLK) i prosent av tørrstoffet, i tredje hausting i første beiteåret. Middel av 12 felt. FEm/ Meltegrad Råprotein NDF VLK Beitefrøblanding kg ts % % % % 1. 8 % Milkanova 0,90b 75,2b 17,0a 46,7 12,2c 2. 8 % Norstar 0,92a 77,0a 15,9ab 48,2 14,3ab 3. 24 % Norstar 0,92a 76,9a 16,5a 47,5 13,9bc 4. FKT Normal 0,90b 75,9ab 14,8b 47,8 15,9a 5. FKT Vintersterk 0,91ab 75,4b 16,5a 46,6 13,5bc 6. FKØV Særs v.sterk 0,89b 74,6b 16,2a 47,4 12,8bc Sortar av engrapp og engsvingel til slått og beite I det første beiteåret gav sortane av engsvingel stort sett større avling enn engrappsortane, men skilnadene var ikkje statistisk sikre for alle haustingane (Tabell 8). I sum for alle haustingane var avlinga om lag 150 kg større der det var sådd engsvingel. Skilnadene skuldast i stor grad sein etablering av engrapp, i første hausting i første beiteåret utgjorde engsvingel 75-80 % av avlinga, medan tilsvarande tal for engrapp var om lag 50 %. Innanfor art var det relativt små avlingsskilnader mellom sortane. Den seine etableringa av engrapp kan ha samanheng med for djup såing. I følgje Bø (1996) må jorda tromlast både før og etter såing, og det vart truleg ikkje gjort på mange av felta.

77 Tabell 8. Avling (kg tørrstoff per dekar) i fem haustingar og totalavling i første beiteår. Art/sort 1. haust. 2. haust. 3. haust. 4. haust. 5. haust. Totalt Engsvingel: Salten 196ab 146ab 166ab 115abcd 91ab 714 Fure 218a 151ab 173a 133a 96a 771 Hugin 220a 151ab 175a 122abc 99a 767 Norild 246a 162a 184a 130ab 93ab 815 Engrapp: Oxford 157bc 138b 139c 95d 73c 602 Monopoly 147bc 141b 142c 106bcd 78bc 614 Entopper 131c 139b 141c 108bcd 90ab 609 Knut 152bc 144ab 146bc 101cd 79bc 622 Tal felt 16 16 15 11 5 16 Det andre beiteåret var det sikre skilnader i avling berre i tredje haustinga, og då gav Norild engsvingel større avling enn Oxford engrapp. Totalavlinga var om lag lik for alle sortane. Engrapp utgjorde om lag 80 % av avlinga, medan engsvingel sin del av avlinga i første hausting var om lag 85 %. Avlingstal for slåttesystemet er ikkje presentert i tabell. I sum for tre slåttar var avlinga for engsvingel om lag 1100 kg per dekar både i første og andre engår. For engrapp var avlinga i første engåret om lag 900 kg og om lag 1100 kg andre engåret. Totalavlinga for to til tre slåttar var såleis betydeleg større enn for fire til fem avbeitingar, jamfør tala i Tabell 8 og 9. Tabell 9. Avling (kg tørrstoff per dekar) i fem haustingar og totalavling i andre beiteår. Art/sort 1. haust. 2. haust. 3. haust. 4. haust. 5. haust. Totalt Engsvingel: Salten 203 192 178ab 144 70 787 Fure 194 199 184ab 158 70 805 Hugin 183 198 178ab 155 74 788 Norild 199 204 190a 152 64 809 Engrapp: Oxford 210 194 167b 138 72 781 Monopoly 194 191 174ab 153 81 793 Entopper 161 185 174ab 157 92 769 Knut 206 198 180ab 154 79 817 Tal felt 14 14 13 9 4 14 Meltegraden i første hausting i første beiteåret var klart høgare hjå engsvingelsortar enn hjå sortar av engrapp (Tabell 10).

78 L. Nesheim / Grønn kunnskap 9 (3): 69 79 Også energiinnhaldet (FEm/kg ts) var høgare i engsvingel, men skilnadene var ikkje så klare. For protein og sukker (VLK) var skilnadene mellom engsvingel og engrapp relativt små. Tabell 10. Fôreiningskonsentrasjon (FEm/kg ts), meltegrad i prosent og innhald av råprotein, fiber (NDF) og vassløyselege karbohydrat (VLK) i prosent av tørrstoffet, i første hausting i første beiteåret. Middel av 15 felt. Art/sort FEm/ Meltegrad Råprotein NDF VLK kg ts % % % % Engsvingel: Salten 0,98a 79,4a 14,7abc 48,8 22,1ab Fure 0,97ab 79,1a 14,3bc 49,6 21,4ab Hugin 0,96 abc 78,7a 14,9abc 49,7 20,9b Norild 0,96abc 79,1a 14,0c 50,0 21,5ab Engrapp: Oxford 0,95cd 76,3b 14,7abc 49,2 23,6a Monopoly 0,94d 76,1b 15,5a 50,0 20,4b Entopper 0,95bcd 76,8b 15,6a 47,9 21,4ab Knut 0,95 abcd 76,9b 15,2ab 48,1 23,6a I Tabell 11 er det synt avlingskvalitet av første slått i slåttesystemet. I og med at slåtten er tatt langt seinare enn første hausting i beitesystemet, er fôreiningskonsentrasjonen og meltegraden lågare og fiberinnhaldet (NDF) klart høgare enn vist i Tabell 10. Det var ingen store kvalitetsforskjellar verken mellom artar eller sortar. Tabell 11. Fôreiningskonsentrasjon (FEm/kg ts), meltegrad i prosent og innhald av råprotein, fiber (NDF) og vassløyselege karbohydrat (VLK) i prosent av tørrstoffet, i første slått i første engåret. Middel av 15 felt. Art/sort FEm/ Meltegrad Råprotein NDF VLK kg ts % % % % Engsvingel: Salten 0,84ab 70,3 12,8ab 58,8ab 14,9bc Fure 0,83b 69,7 12,6b 59,1a 15,0abc Hugin 0,84ab 70,0 13,4ab 58,2abc 14,5c Norild 0,84ab 70,5 12,7ab 58,4abc 15,3abc Engrapp: Oxford 0,85ab 70,9 13,3ab 55,7cd 16,9ab Monopoly 0,85ab 70,4 13,4ab 56,8abcd 15,5abc Entopper 0,85ab 70,1 13,9a 56,1bcd 14,8bc Knut 0,86a 71,5 13,7ab 55,2d 17,3a I forsøk med fire sortar av engrapp og med mellom anna Fure eller Salten engsvingel som målestokk, fann Nesheim et al. (2002) at kvaliteten av

79 engrapp var noko dårlegare enn for raigras, om lag likt med engsvingel og noko betre enn for hundegras. Det var ingen eller få sikre skilnader i avlingskvalitet mellom dei fire engrappsortane. Det er i samsvar med resultata som er viste i denne undersøkinga, men stemmer ikkje heilt med resultat frå verdiprøvinga, der Bø & Larsen (1992) konkluderte med at kvaliteten av Entopper var god, medan Monopoly hadde middels kvalitet. Konklusjon Den norske kvitkløversorten Norstar utgjorde langt mindre av avlinga i alle fire beiteår enn den danske sorten Milkanova. Å auke delen av Norstar i frå åtte til 24 % hadde ingen innverknad på avling eller kløverprosent. Tørrstoffavlinga for heile perioden på fire år var meir eller mindre uavhengig av kva beitefrøblanding som var sådd. Engrapp produserte mindre avling i første eng- og beiteår enn engsvingel på grunn av sein etablering, medan det var små skilnader i andre året. Heller ikkje med omsyn til avlingskvalitet var det store forskjellar mellom artane engrapp og engsvingel. Etter to år var det stort sett ingen skilnader mellom sortane innan art. Referansar Bø, S. 1996. Engrapp fortsatt aktuelt eng- og beitegras. Landbrukstidende 102 (22): 15. Bø, S. & Larsen, A. 1992. Verdiprøving i jordbruksvekstar. Førsteprøving i engvekstar 1974-90. Faginfo (26): 1-48. Jørgensen, M. 2002. Sortsmateriale i kvitkløver. Grønn forskning 6 (5): 112-117. Lunnan, T. & Marum, P. 1994. Timoteisorter for høgereliggende strøk på Østlandet. Utslag for nitrogengjødsling på avling og kvalitet. Norsk landbruksforsking 8: 305-314. Nesheim, L., Brønstad, J. & Bø, S. 2002. Raigrassortar til slått og beiting. Rettleiingsprøving av raigras. Grønn forskning 6 (47): 1-16.