del II... HER OG NO GOD BYGGESKIKK OG VISUELL KVALITET I PLAN- OG BYGGESAKER PÅ SØRE SUNNMØRE

del II... HER OG NO GOD BYGGESKIKK OG VISUELL KVALITET I PLAN- OG BYGGESAKER PÅ SØRE SUNNMØRE

4 UTFORDRINGAR I DAG 66 Kva for ansvar tar vi for kvarandre? 67 NOKRE GENERELLE TRENDAR - Det kan synest som utbygging skjer meir oppdelt og stykkevis i dag enn for nokre år sidan - med uoversiktlege visuelle konsekvensar som eit mogleg resultat. - Arealplanlegging er dei siste åra i stadig større grad knytt til konkrete byggjeprosjekt. - Planlegging skjer også mykje på privat initiativ (mindre planområde - oppstykka ansvar). - Vi ser framleis ein tendens til svært sprikande uttrykksformer og stilartar (ønske om individuell eigenart og personlege val).. -.. og ein sterkare og meir allmenn tendens til å ville vere synleg. - Velstanden aukar med følgjande auka krav til komfort. - Arealbehov og individuelle løysingar får visuelle konsekvensar i form av storleik/ proporsjonar, tilhøyrande anlegg og grad av synlegheit (gjeld både bustadhus og fritidshus). - Ikkje minst det samla forbruket av areal pregar biletet av busetnaden i landskapet. - Det er ei gjennomgåande utfordring å klare å fange opp dei ekstremt uheldige tilfella. - Vi ser eit aukande medvit om å ta vare på eigen identitet og eigenart ved ein stad. - Endringar i familiestrukturar og storleiken på hushaldningar vil tvinge fram nye bustadløysingar som og får visuelle konsekvensar. Hytte eller bustad? - Tradisjonelle bygningsnemningar kan tilsløre annan reell bruk: Hytter får i mange tilfelle funksjon som husstanden sin bustad nummer to, og eit naust er kanskje ikkje lenger båthus, men tener annan lager- og fritidsfunksjon. Vi formar staden vår... kap. 4 32

68 Ei slik skisse kan fungere godt som byggherren si drøfting av eigne ønskje og behov men er ikkje tenleg som vedlegg til søknad; - for korleis heng no desse romma eigentleg saman? - og korleis blir det sjåande ut? Ei profesjonell bearbeiding av det programmet som ligg i den same skissa frå byggherren gir eit betre grunnlag for å vurdere søknad om tilbygg til bustaden for denne familien (under) 69 70 Har ein vurdert silhuettverknaden då desse tomtene vart godkjend i plan? To-tre uheldige tomter er her nok til at heile byggjefeltet framtrer vesentleg meir uroleg og vilkårleg i terrenget. BUSTADBYGGING - Ei dagleg problemstilling i alle kommunane er knytt til småsaker, tilbygg, garasjar, tiltak som kommunen treng å ta fatt i, og der ein ser behov for å rettleie folk med ymse byggeplanar. - Kjøkkenbordsprosjekta er likevel delvis lite prioritert i kommunen, og det er vanskeleg for kommunane å handtere nye prosjekt som blir presentert for kommunen som ferdige prosjekt ettersom det er lite høve til å påverke resultatet. - Byggefirma har gjerne hatt ein lang dialog med tiltakshavar før kommunen kjem inn i biletet. - Tiltakshavarar med små byggeprosjekt går til entreprenørar/ små byggefirma som tilbyr sine standardleveringar. - Ny tettstadutbygging kring sentrumsområda skjer i stor grad oppover fjellsidene og blir markert synleg i sentrale landskapsrom. - Ei særleg utfordring no i fleire kommunar gjeld fortetting i form av mindre byggjefelt i og kring sentrum; private grunnområde - restareal og ledige tomter der grunneigar vil selje tomter; 5-10-15 stk. - Svært ulike anlegg blir søkt pressa inn (kataloghus, byggjefirma): Korleis binde staden / området saman til eit heile? - I spreiddbygde kommunar ligg eit hovudfokus på byggjefelt kring i bygdene. - Det er behov for å kunne illustrere og grunngje god bustadfortetting i mindre område ute i bygdelaga. - Endringar i konsesjonslova kan opne for auka press for spreidd utbygging. Korleis handterer vi dette i høve til visuelle konsekvensar i kulturlandskapet og kvaliteten i eksisterande tundanningar? 71 72 Sjølv med god bakgrunn i landskapet kan enkeltbygningar bryte opp og dominere biletet av ein elles harmonisk bebyggelse når ein ikkje tar tilstrekkeleg omsyn til visuelt slektskap. Tilbygging og ombygging av enkeltbustader kan tilsynelatande vere små og lite viktige saker, men utgjer ei dagleg utfordring i byggesaksbehandling og set til saman sitt preg på lokalmiljøet. Vi formar staden vår... kap. 4 33

73 Tilkomstvegar til anlegg ved sjøen kan ha vel så stor visuell verknad som sjølve anlegget (Tustna, foto: Lars Kringstad) 74 Innanfor denne moloen på Sjøholt er det hamn for ein båt; - ønskjer vi slike spreidd langs stranda for kvar båt eller er samla, felles anlegg ei betre løysing? 75 STRANDSONA - Utbygging i strandsona er ei utfordring i dei fleste kommunane: naust / sjøhus, støer / vernemoloar, enkeltbustader i 100- meters-beltet, innreiing av loft, hamneområde... - Søknader om slike tiltak blir ofte vurdert å vere lite gjennomarbeidde og for dårlege. - Større og annleis båtar enn for få år sidan medfører krav til nye naust med andre proporsjonar som passar inn i landskapet og til eldre naust og naustrekkjer. - Rekreasjon og fritid gir oss ønske om å kunne bu heilt i sjøkanten på måtar som vi tradisjonelt ikkje har gjort; hyttebygging og rorbuer. - Storleik, form og samanbygging, tilpassing til terreng og løysing av utfar er gjennomgåande problem for ny naustbygging. - Fortetting av busetnaden mot sjøen kan støyte mot ein etablert kultur der kvar og ein får byggje ut for seg i kommunar der mykje av utbygginga tradisjonelt skjer langs kystlinja; skal ein byggje konsentrerte anlegg eller stadig opne for spreidde enkeltnaust? - Vi har tilgang på maskiner som gjer oss i stand til raskt å gjere store omformingar i strandlandskapet. - Nye tiltak i strandsona fører også i stor grad med seg tilførselsvegar og anna omforming av terrenget i eit omfang som er nytt. - I delar av regionen er strandsona kanskje lite synleg når ein ferdast på land, men det skjer ei rekkje tiltak langs sjøen av svært varierande kvalitet. eller er det kanskje likegyldig korleis vi utnyttar og ordnar langsmed sjøen? 76 77 og korleis staden viser seg mot sjøsida? Desse bygningane i sjøkanten har same form, eins takvinkel og proporsjonar. Men visuell kvalitet er også eit spørsmål om kva for signal bygget gir: Kva seier desse husa om seg sjølve? - gir dei same signal? - uthus / lagringsplass eller privat opphald? Vi formar staden vår... kap. 4 34

78 NATURMILJØ, KULTURMILJØA OG STØLSOMRÅDA - Ny bruk og nye krav legg press på omforming av bygde miljø. - Det er ei stadig utfordring å ta vare på den felles historia som kulturmiljøa ber minne om og gir synlege bilete av. Omlegging av vegen og ny bru i Kjelsund har brote det eintydige tilhøvet mellom sjøbuda si form og tilknytinga til sjøen. Å gjere tydeleg denne samanhengen er viktig for ei god oppleving. 79 - Stølsområda gjeld særleg Ørsta og Volda. - Eksisterande sel er gjerne for små som fritidshus i dag. Fjøs og høyløer er ikkje lenger i bruk og forfell eller kjem heilt bort. Ønske om framføring av veg. - Desse sakene representerer kanskje ikkje den daglege utfordringa, men interessa for utnytting av eigedomar til fritidsformål gir press og moglege konfliktar både når det gjeld nye hytter i høve til eldre stølsmiljø og utfordringar ved omforming og påbygging av eksisterande sel. Kan dette kallast ei tilbygging til eksisterande sel? Og kva skal til for å bygge ei god tilpassing til stølsmiljøet? Er saltak og same takvinkel nok? 80 - Naturområda våre og verdifulle kulturmiljø er grunnlag for verksemd i reiselivsnæringa. Større og mindre tiltak knytt til denne næringa har ofte ei strategisk plassering i landskapet. Dei blir sett og brukt av mange menneske og blir viktige minne frå staden. - Men behovet for å leggje innsats i utforminga av også dei små, lokale bygga eller anlegga får ikkje nok merksemd. Sjølv relativt små og enkle bygg og anlegg for reiselivsnæringa kan i vesentleg grad påverke den reisande sitt inntrykk av det landskapet vi ønskjer å vise fram. Vegkro under bygging ved Dyrkorn, Stordal Er det slik vil ha våre turistanlegg? Vi formar staden vår... kap. 4 35

81 Utbygging av varehus i sentrumsområda er med å halde folk og handel i sentrum. Men i kva grad bygger vi opp kontaktflata til gaterom og plassar? og tar vi gjennom bygningar si utforming og fasadane sin utsjånad ansvar for å utvikle eit rikt nett av interessepunkt i dei felles uteromma? 82 NÆRINGSBYGG OG SENTRUMSFUNKSJONAR - Det er gjerne eit stort press på at utbygging av næringsbygg må skje raskt og utan unødig hindring med økonomiske omsyn og arbeidsplassar som argumentasjon. - Dette er ikkje ei dagleg problemstilling, men i dei kommunane der næringsbygg er eit framtredande tema, opplever ein dette som eit problem også i høve til å finne gode estetiske løysingar. - Nokre bygg eller anlegg tar særleg merksemd og blir våre felles landemerke på grunn av sin storleik eller særs synlege plassering i landskapet. Opprisset frå ca 1975 viser mangfaldet i sentrumsbebyggelsen i Volda. Vi ser kyrkja sin landemerkefunksjon. Teikninga illustrerer også ny og for si tid moderne, men lågmælt forretningsbebyggelse framfor kyrkja. Arkitekt: Olav Alme 83 - Andre bygg eller tiltak får ein liknande kollektiv referansefunksjon ut frå sin funksjon for fellesskapet. Slike festar seg særleg i minnet. Vi orienterer oss på staden ut frå dei, og samtidig blir dei som visuelle uttrykk ein målestokk for viljen vår til omtanke for korleis staden vår, den felles heimen, ser ut. - Kommunale sørvisbygg gjeld i stor grad funksjonar med særleg felles interesse. Det ligg såleis eit særleg ansvar på kommunen som byggherre og -forvaltar i å vise omtanke i utforming av sine bygg og anlegg, også som døme for andre. I Lom har dei vore svært restriktive med fargebruk på bygningar for å oppnå eit meir heilskapleg sentrumsmiljø - men reklameskilt og utandørs annonsering slik som kring denne kiosken gir på sin måte inntrykk av ein uryddig stad og svekkjer det heilskaplege biletet - vi er nok vande med at kioskar ser slik ut, men blir vi meir freista til å oppsøke nett denne kiosken eller kunne ein annan visuell profil vore eit fortrinn? - Plassering, omfang og visuelle verkemiddel i skilt og reklame blir i stor grad styrt av avgrensa særinteresser. - Summen av skilting, laus og fast reklame og annonsering i form av sterk opplysing, kan verke dramatisk inn på det samla visuelle biletet av omgjevnadene våre. - Ukritisk bruk av verkemiddel og manglande omtanke for det samla visuelle biletet, kan resultere i at bodskapen ikkje når fram eller blir oppfatta annleis enn tenkt. Vi formar staden vår... kap. 4 36

84 Ein reguleringsplan frå 70-talet er grunnlaget for at denne bustadtomta vart løyst ut med ein ny tilkomstveg som krev stor utfylling ovanfor den gamle vegen gjennom bygda. Kanskje kunne ei kreativ planløysing for bustadhuset utnytta tomt og tilkomst på ein mindre ruvande måte? 85 Her har familien fått eit stort problem med å utnytte utearealet kring huset! og kor kan bilen parkerast? Reguleringsplanen laga vanskelege tomter. Uheldig hustype i høve til terrenget har kravd mykje sprengearbeid og utfylling av stein (Askøy) 86 Var det nødvendig å legge bygninga slik at ein vart avhengig av den ruvande utfyllinga med grov steinmur? Eller kunne betre planlegging gje både biloppstillingsplassar til kafèen, trivelege opphaldsplassar ute og flott utsyn i eit meir tiltalande anlegg? TERRENGINNGREP OG -OMFORMING, GRØNTOMRÅDE OG FELLES UTEROM - Økonomiske interesser i sal og utbygging av areal kan gi press på å nytte tomter som er vanskelege å byggje ut utan store inngrep i terrenget. - Ønske om å bruke ferdige hustypar med bestemte planløysingar som ikkje er tilpassa den enkelte konkrete tomta, kan gi behov for omforming av terrenget i eit omfang som er utilsikta og uheldig for eit heilskapleg bilete. - Framføring av køyreveg med akseptabel standard kan ha like store visuelle konsekvensar som bygningen i seg sjølv. - Det er ikkje nødvendigvis eit samsvar mellom det som lar seg utføre med maskinar og det som tar seg godt ut i eit heilskapleg bilete. - Søknader som gjeld terrengtilpassing, er ofte lite tilfredsstillande når det gjeld arrondering av den enkelte tomta. - Kommunane som forvaltningsorgan har i stor grad kompetanse til å kunne handtere innkomne saker som medfører masseflytting og terrenginngrep ut frå reint tekniske tilhøve.. - men kommunale sakshandsamarar si vurdering av slike terrengendringar med tanke på tilpassing til omgjevnader, landskap eller busetnad får lite gjennomslag. - Dei grøne lommene i busetnaden i form av felles areal eller private hagar og ubygde tomter fungerer som ein visuell, samanbindande vev av vegetasjon i det bygde landskapet. - Den visuelle konsekvensen av omforming frå ubygd ope rom og grøn struktur til utbygd areal blir i liten grad vektlagt heilskapleg når reguleringsendringar eller byggesaker kjem opp. - Vi opplever i nokre saker ein konflikt mellom det lange tidsperspektivet som store tre representerer, og forståelege, men meir kortsiktige interesser for utbygging av areal. - Vasstrenger gjennom busetnaden er visuelle ressursar som er lite påakta. - Renovasjon og kjeldesortering og kommunaltekniske anlegg for drifting av lokalsamfunna krev innretningar som vender seg mot dei felles uteromma våre og er med å prege staden vår. Vi formar staden vår... kap. 4 37

Ei standard reguleringsføresegn vil gjerne krevje at nye bygg.. tilpassast eksisterande bebyggelse.. og.. får ei heilskapleg og harmonisk form.. Men korleis handterer vi slike føresegner? 87 I eit samansett bygningsmiljø som dette er det kanskje i første rekkje storleiken som blir avgjerande; høgda og ikkje minst husbreidda gir rytme og bind bebyggelsen saman. I dette tilfellet er nok faktisk tomtestruktur og særleg tomtebreidda den viktigaste formstyrande faktoren. Det samla visuelle biletet av omgjevnadene våre er ein konsekvens av formstyrande val frå ei rekkje aktørar på ulike nivå i plan- og byggjeprosessane frå lokaliseringsval og utbyggingsmønster på overordna plannivå via måtar å løyse ut byggeareal (veg- og tomtestruktur i høve til terreng) til utnyttingsgrad og arrondering av enkelttomter, val av hustype, planløysing, detaljering og fargebruk. GODE RÅD: Kvar enkelt aktør bør sjå sin del av ansvaret for det totale biletet. Både i eigeninteresse og ut frå felles beste bør gode visuelle resultat vere kriterium ved val av løysingar på alle nivå. Gode resultat krev motiverte byggherrar og kompetente og dyktige planleggarar/ formgjevarar med ei felles oppfatning av kva ein vil oppnå og av hovudtrekka i løysingane. Ta ansvar for å bygge gjensidig tillit, hald ei open atmosfære gjennom heile prosessen og ha respekt for kvarandre sin funksjon og kompetanse. REGULERINGSPLANAR OG PLANSTYRING - Kommunar kan sakne haldepunkt for estetisk argumentasjon i behandlinga av plansaker som gjeld private framlegg (særleg utanom sentrumsbusetnaden). - Den kommunale handsaminga er gjerne pressa på tid, og kommunale sakshandsamarar opplever å ha for lite tid til modning av sakene for å få fram og gjort synleg viktige motforestillingar. - Det er ei generell utfordring å følgje opp eigne vedtekne planar (slik som kommuneplanen sitt LNF-formål) dersom det politiske klimaet ikkje ligg til rette for det. - Det er og eit problem at reguleringsføresegner i ein del tilfelle ikkje blir brukt eller blir underkjent i konkrete byggesaker. - Dei fleste reguleringsplanar har grunnlag i private initiativ der byggefirma er involvert. Men kanskje ser vi starten på ein trend bort frå byggefirma sine gitte typehus og meir over mot individuelle tilpassingar. (Røynsle frå Ørsta) - Private reguleringsframlegg manglar oftast vurdering av tilhøva til kringliggjande situasjon. - Arealutløysinga i slike regulerings-framlegg er ofte for dårlige med omsyn til terrengtilpassing. - Planframlegga er gjerne også for dårlige til å stille krav om god terrengtilpassing og til plassering av bygningar i terrenget horisontalt og vertikalt. - Reguleringsføresegner til planar (i stor grad eldre) blir ofte opplevd å vere for generelle utan klare haldepunkt for saksbehandling. - Andre eldre planar gir grunnlag for detaljert styring, men blir samtidig for rigide og manglar nødvendig fleksibilitet. - Mange gjeldande reguleringsplanar har ikkje det fokuset på visuell kvalitet som vi bør krevje i dag; det gjeld like gjerne tilhøvet mellom veg og terreng som bestemte krav til utforming av bygg. - Føresegner inneheld gjerne 3-4 punkt med standardtekst om utforming, vegetasjon og terrenginngrep, men det kan vere behov for større grad av spesifikke tilpassingar til kvar enkelt plan ut frå den konkrete situasjonen. Vi formar staden vår... kap. 4 38

5 BYGG OG ANLEGGSTILTAK I REGIONEN 5.1 GENERELT Vi bør søkje å forme staden vår slik at vi både tar hand om ei levande historie, skaper vår notid og gir rom for komande generasjonar sin eigenart. 88 Då kan kanskje følgjande sitat frå den finske arkitekten og modernisten Alvar Aalto vere ei rettesnor i planlegging og formgiving: Alle blad på eit tre er standardiserte, bygd opp etter det same prinsippet, og likevel er ikkje to av dei heilt like, i naturen er det ikkje nokon uniformitet. 90 Ulstein kommune har vektlagt visuelle kvalitetar i si ombygging av Ulstein sjukeheim. Heimen har fått eit nytt ansikt i eit formspråk som tar i vare heilskapen i det store anlegget og som samtidig fortel om ein heimleg skala. Ikkje eins former, men eit heilskapleg landskap Taklandskap i Volda 91 89 Historiske bygningar og bygningsmiljø er til stades som synlege minne om ei felles historie og er våre samtalepartnarar når vi bygger i dag. Dette huset på Åheim i Rasmus Støvreide sitt eige har tidlegare romma både handelsstad og postkontor Bølertunet i Oslo (illustrasjon frå boka Norske Boliger): - staden er eit heile: Landskapet er føresetnaden - ei varsam tilpassing mellom bygning og terreng og vegetasjon - slektskap i storleik, former og fargar - men ikkje einsformig repetisjon - husa er synlege både kvar for seg og som heilskapleg busetnad - husa talar saman - ikkje i munnen på kvarandre - rytmen i busetnaden viser eit forløp - bråkar ikkje - blikket vårt får både vandre og kvile; finn interessante haldepunkt både i heile biletet og i dei små formene - vegetasjonen er ein avgjerande føresetnad for totalopplevinga av staden både nært og fjernt - skogen dannar ein bakvegg for bygningane - vi orienterer oss lett - men vegen gir oss også ulike opplevingar undervegs 39

Viktige visuelle omsyn: - Landskap og klima gir fysiske føresetnader for all byggeverksemd: prøv å gi form på grunn av og ikkje trass i desse vilkåra. - Terreng, vegetasjon og landskapsformer kan vere ein ressurs for ei rik visuell oppleving like mykje som ei byggeteknisk utfordring. 92 - taket er huset sin hatt - veggar er som ansikt: dei vender seg mot oss med eit uttrykk - gir huset inntrykk av å stå eller kvile godt mot terrenget? - ta ta hand om terreng og vegetasjon som ein ressurs - bygning og landskap gir form til rommet i kring og mellom husa Framlegg til retningslinje: I alle plan- og byggjesaker skal det gjerast særskilt greie for og inngå ei vurdering av tiltaket sine visuelle (estetiske) kvalitetar både i seg sjølv og i høve til omgjevnadene. - Veg- og gatenetta i området kan samanliknast med stammer og greiner i eit tre, og dei mønstera som vegar og gater dannar, vil på same måten prege ulike område si ytre form. - Eigedomsstruktur og -storleik styrer forma i mykje større grad enn vi gjerne er merksame på. - I kvart enkelt byggverk finn vi eit komplekst sett av verksame tilhøve: - storleik og avstandar i høve til kringliggjande bygningar - innbyrdes storleikstilhøve og samanstillinga av fleire volum, høgder og breidder - gjentaking av like former - eller graden av ulikskap - tydelege blikkfang - eller former som ikkje konkurrerer om merksemd? - fargebruk, materialbruk, innbyrdes oppdeling av veggflatene og detaljering kan gje både variasjon og slektskap, men også uniformering - hugs at taket er ein femte fasade, - står huset godt? Bygget si tilslutning til terrenget er avgjerande for det visuelle inntrykket - kva for bakgrunn teiknar bygget seg mot? - I kvardagsbusetnaden kan nokre gode reglar vere: - å gi blikket høve til å vandre: Ulike former og bygningar i ulik skala kan trenge visuelle bindeledd - å unngå unødig eins repetisjon - å søkje meiningsfull variasjon - men samtidig unngå dei umotiverte visuelle brota og former som bryt opp biletet til ein sum av isolerte bitar - Det særlege blikkfanget kan også vere meiningsfullt som felles orienterings-punkt og som bilete vi kan knyte minna våre til. - Eitkvart bilete av omgjevnadene våre ber med seg historier. Vi lever rikare liv når historiene er synlege for oss. 40

93 5.2 TILTAK I STRANDSONA I ein stor del av regionen skjer mykje av utbygginga på ei stripe land mellom fjorden og fjellsidene. Dette har tradisjonelt vore den sona som har gitt grunnlaget for busetting på kysten. Anna næringsgrunnlag, andre former for busetting, nye krav til fritidstilbod og ikkje minst ny byggeteknologi og nye transportmiddel har gitt oss nye utfordringar når det gjeld visuelle konsekvensar av den utbygginga som skjer i vår tid. Tiltak i strandsona kan med omtanke gje ein visuell rikdom (foto: Lars Kringstad) 94 Innanfor ei sone på 100 m frå sjøkanten gjeld eit generelt forbod mot utbygging og frådeling. Ein del av det generelle forbodet er grunngitt i landskapsbiletet, altså dei visuelle tilhøva, dei estetiske sidene ved natur- eller kulturlandskapet. Strandområda våre er ei heilt særeigen randsone i landskapet. Overgangen mellom sjø og land teiknar seg naturleg nok som ei absolutt og skarp grense i landskapet vårt og vil oftast vere synleg over store avstandar. Tiltak i desse områda blir gjerne særleg eksponert. 97 Naustrekkje på Sjøholt gamle naust i kråa, nye naust utbygd etter bebyggelsesplan: - bebyggelsen er ordna i ei vid vifteform som følgjer landskapet - store og mindre naust er gruppert om kvarandre - individuelle variasjonar både i form og farge - lite inngrep i sjølve strandlinja 95 Eit samla anlegg av naust; bebyggelsen er ordna etter eit eins mønster men er likevel ikkje einsarta repetert (Remøy, Herøy) 96 Naustområde i Haddal: Nausta er i for seg vel ordna etter landskapet, men støypte plater framfor kvart naust gir straks eit meir uryddig bilete. Utleigehytter i Flåm Her er rorbuene lagt tett og plassert opp mot eit eksisterande naust i kråa, og ein har tatt vare på strandlina elles. Arkitekt: J. Vikøren v/ottar Vik (illustrasjon frå heftet Småskala reiselivsutbygging i Sogn og Fjordane) 41

Større båtar og nye krav til båthusa/nausta treng kanskje også nye svar når det gjeld utforming? 98 Her: Naust for hamnevesenet på Nøstet i Bergen. Legg likevel merke til dei gjenkjennelege takflatene i dei eldre sjøhusa innanfor. Arkitekt: Cubus AS (Byggekunst 4-2003) 99 Dei store voluma i Lofotakvariet i Kabelvåg har fått ein industrimessig karakter. Vi kjenner samtidig att sjøhuset sine dimensjonar og orientering i den høge, men smale hovudbygninga. Samanstillinga av ulike former gjer oss nysgjerrige. Arkitekt: Blå Strek AS (Byggekunst 7-1990) 100 Kystmuseet i Flora har fått ei heilt eiga form. Men vi forstår og aksepterer at båthallane høyrer til i kystmiljøet: Dei kraftige veggane som skjermar for vind og sjø talar eit tydeleg språk. Arkitekt: Svein Hatløy, Gult Felt AL og Kåre Frølich, Cubus AS (Byggekunst 7-1985) Kvalitetskrav: - I saker der ein finn å kunne gjere unntak frå det generelle byggeforbodet, må det leggjast særleg vekt på dei estetiske kvalitetane ved nye tiltak. - Byggverka i strandsona må ikkje verke unødig privatiserande. - Bygningar som ikkje primært tener opphaldsfunksjonar, bør heller ikkje formast eller detaljerast slik at dei gir inntrykk av slik bruk. - Ein bør søkje å plassere og gruppere nye bygg slik at det ikkje oppstår uheldige storleikskontrastar. - Det er grunn til å tone ned fargebruken på bygningar og bygningsmiljø. Sterke fargar, også kvit, bør ikkje nyttast utan særleg grunngjeving eller der slik fargebruk føyer seg inn som ein del av eit heilskapleg miljø. - Nye tiltak bør planleggast slik at ein unngår unødig omforming eller inngrep i naturgitt landskap for å gjennomføre tiltaket og tilhøyrande anlegg. Vurderingskriteria - Det må vurderast i kva grad og korleis tiltaket vil ta seg ut på avstand. Nye tiltak skal ikkje bli uheldige blikkfang i landskapsbiletet. - Både nær- og fjernverknad må vurderast både frå sjø- og landside og sett frå karakteristiske synsstader. - Det må gjerast greie for landskapskarakteren i det aktuelle området og korleis busetnaden er forma i høve til denne. - Like eins må det gjerast greie for tilhøvet til annan busetnad. Dokumentasjonskrav - Søknader som gjeld tiltak i strandsona, bør innehalde foto eller anna tenleg illustrasjonsmateriale som på ein utfyllande måte viser tilhøvet til kringliggjande busetnad og til landskapet ikring. - Eksponeringa av randsona mot sjøen tilseier eit særleg behov for å illustrere visuelle konsekvensar av eit tiltak frå fleire og ulike karakteristiske vinklar. - Søknader må gjere godt greie for terrenginngrepa og illustrere visuelle konsekvensar av eventuell masseflytting, masseoverskot m.m. - Nødvendig tilkomst må illustrerast på linje med tiltaket i seg sjølv. - Det bør kunne stillast krav til å vise eller vurdere alternative løysingar. - Det nasjonale vernet av strandsona tilseier eit særleg behov for formgjevings-kompetanse i slike saker. 42

Framlegg til retningslinjer Der det ligg til rette for å gjere unntak frå byggjeforbodet i strandsona, skal det leggjast særleg vekt på å søkje gode visuelle heilskapsløysingar. Ein skal i særleg grad søkje å avgrense storleik både i byggverk og anlegg. Der reguleringsplanen opnar for fritidsbustader i strandsona, skal slike bygg utformast utan ruvande volum og med vekt på å ta vare på strandsonenaturen sin karakter. Sterk fargebruk, også kvit farge, må nyttast med varsemd og med omsyn til karakteren i eventuell kringliggjande busetnad. Visuelle kvalitetar i naturleg terreng og vegetasjon skal søkjast verna. Anlegg i strandsona skal utformast slik at ein unngår unødige omfattande framføringar av tilkomstvegar. Tilkomst skal i størst mogleg grad samordnast. Endringar i landskapet skal stellast godt til. 43

101 Convex-bygget i Ulsteinvik har ført inn auka volum og nye former i bebyggelsen, men både proporsjonar og oppdeling i volum, flater og material- og fargebruk knyter det nye bygget til fleire generasjonar av tidlegare betong-, mur- og pussarkitektur i sentrum. (Arkitekt: Invit as) 102 5.3 TETTBYGDE OMRÅDE OG FORTETTING SENTRUMSOMRÅDA Sentrumsområda i tettstadene/ småbyane er våre felles møtestader som arenaer for handel og sørvis, kulturopplevingar og skulestad, næringsverksemd og ferdselsknutepunkt. Områda er tyngdepunktet i stadene våre, og lokalmiljøet sin identitet blir knytt til den samla opplevinga av busetnaden. Denne vil i stor grad vere prega av ein historisk samansett bygningsmasse med ulike karaktertrekk. Enkelte stader er bygga tett samanvevd som ein mangfaldig bygningsmasse (Fosnavåg), medan busetnaden andre stader teiknar klart ulike soner (Ulsteinvik). Det mangfaldige visuelle uttrykket kan vere ein del av det vitale spaningsfeltet som gjer staden interessant. Samtidig vil vi ha behov for å ordne byggverka i våre eigne minne for å orientere oss på staden. Kvar enkelt bygning si utforming og fasadar mot gata har også innverknad på i kva grad det blir opplevd som spennande og innhaldsrikt å ferdast gjennom gatene. Innfylling på ledig tomt i Volda sentrum: Bebyggelsen verkar til å forme gateløpet og underordnar seg det eldre trehusmiljøet i volum, materialbruk og delvis i formspråket. 103 Kjøpmannsgata i Hareid inneheld eit lite tal bygningar. Eigenarten ved etterkrigsbebyggelsen er svært sårbar for endringar. Nytt forretnings- og bustadbygg blir i samsvar med formingsrettleiar for sentrum tilpassa det eksisterande miljøet med omsyn på veggliv, takform, breidder og vindaugeform. 104 To ulike fortettingsløysingar i Volda sentrum: Cubus-bygget skil seg ut frå nabobygga og er karakteristisk for si tid, men er lite ruvande i sentrum med sitt enkle, velforma språk.sjøhus-parafrasane til høgre frå 1980-talet i raudbrun teglstein og med svarte tak, tek ein meir dominerande plass i bybiletet. Kvalitetskrav - Fortetting av nærings- eller bustadbygg i sentrumsområda kan ha ulike strategiar for formgjeving, men bør både reflektere si eiga tid og ha som mål å utvikle den stadlege eigenarten. - I område som står fram som einsarta, bør ein søkje å innordne nye bygningar i høve området sin karakter. - I samansette bygningsmiljø bør ny busetnad ha høve til å utfylle dette biletet på ein slik måte at mangfaldet blir opplevd som ein positiv kvalitet. - Utforming av bygga skal søkje å utvikle eit aktivt tilhøve til gatelivet. Vurderingskriterium - Nye byggverk bør verke til å styrkje gaterom og plassdanningar i sentrumsområda, og bør normalt oppførast med vegglivet i byggegrensa. - Hovudtrekka i bygningsvolum og bygnings breidder og -høgder mot gata bør vidareførast. - Orienteringa av nye bygningar bør følgje eit etablert mønster. 44

105 Dokumentasjonskrav - Det skal illustrerast korleis nye bygg og fasadeendringar vil framstå i høve til tilstøytande bygg. Det kan i nokre tilfelle vere behov for å vise ei skisse for ei heil fasaderekkje mot gata. - I saker som gjeld sentrumsområde, bør arkitektfagleg kompetanse nyttast. - Der det vert søkt oppført nye bygg som skil seg ut i storleik, skal visuelle konsekvensar illustrerast særskilt med omsyn på fjernverknaden av busetnaden. BUSTADOMRÅDA Bustadområda kring sentrum kan like eins ha tydeleg form etter kva tid dei vart utbygd eller kan vere meir samansett med fleire ulike generasjonar av bustadutbygging om kvarandre. Fortetting, omforming og utfylling på ledige areal skjer i første rekkje ut frå enkeltgrunneigarar eller byggjefirma sine initiativ og avgrensa interesser. Eit slikt oppstykka ansvar for utbygging kan gje ei vilkårleg utvikling av staden sin visuelle karakter der korkje samanheng i biletet eller markerte visuelle skilje blir vurderte. Det er dei tettbygde bustadareala kring sentrum som teiknar den ytre avgrensinga av tettstaden mot landbruks- eller utmark. Friområde, parkar, fellesområde, stykke av landbruksareal, elveløp gjennom eit tettbygd område dannar også meir eller mindre klare mønster som kan vere viktige visuelle bindeledd i biletet vårt av staden. Slike omsyn har ein tendens til å bli lite vektlagt i saker der det er press på å bygge ut ledige areal. Reguleringsplan for bustadområde Hof i Vestfold (illustrasjon i Husbanken sitt hefte Gode Boligområder) Øvst: opphavlege planframlegg Nedst: Alternativ plan (siv.ark. Jon Guttu) Vi ser at området får betre samanheng og tydelegare fellesskap i beyggelsen når: - Vegsystemet er ordna med kortare mateveg og slik at dei enkelte felta er løyst ut etter eit felles mønster i terrenget - dei felles opne grøntareala er ordna meir samanhengande og som heile drag - tomtene er smalare men djupare Kvalitetskrav - Kommunen må ta ansvar for å utarbeide og følgje planverk med overordna føringar for utbyggingsmønster og grøntstruktur. - Mateveg og bustadgater bør løyse ut tomter på ein slik måte at busetnaden får ei felles ordning i landskapet. - Tomtene si form, og bygningane si plassering og orientering innanfor kvar enkelttomt bør styrkje karakteren av fellesskap i området. - Areal bør løysast ut slik at ein unngår unødig omfattande tomtearronderingar. - Det må takast omsyn til at busetnaden har eit ansikt mot vegar og andre fellesareal. 45

Terrasseblokker gjer det mogleg å nytte særs bratte tomter for konsentrert utbygging, 106.. slik utbygging skjer i distriktet vårt på avgrensa tomter, og forma skil seg gjerne markant ut frå annan og lettare småhusbebyggelse i tettstadene, 107 Vurderingskriterium - Visuelle konsekvensar av tilkomstvegar i seg sjølv må gjerast greie for, og ei vurdering av samla vegmengde i høve til arealutløysing høyrer med. - Storleiken og forma på tomtene bør vere slik at ein unngår unødig lange vegføringar. - Der mindre felt blir bygt ut kvar for seg, må likevel den visuelle samanhengen til nabofelta illustrerast. - Det bør takast omsyn til viktige siktlinjer både inn i og ut av området. - Visuelt einsarta eller mangfaldig område? - Eigenart eller underordning? Dokumentasjonskrav - Beskriving av områdekarakteren. - Foto eller 3D-framstilling som viser fjernverknaden av planlagt utbygging i høve til by - delen. - Det bør kunne stillast krav om modell, 3Dframstilling eller fotomontasje som på ein realistisk måte viser utbygginga i høve til landskap og annan busetnad... og vi kjenner den dominerande garasjerekkja ut mot gata, 108 Framlegg til retningslinjer Ved planar om næringsbygg, sørvisbygg eller større bustadutbygging på ledige areal i sentrum skal det ligge føre ei kvalifisert vurdering av områdekarakteren som grunnlag for ei medveten utforming av ny busetnad... men også dette er terrasseblokker Lagård terrasse i Bodø (Arkitektstudio AS, Byggekunst 7-1991): - ein godt utarbeidd og ledig forma bebyggelsesplan utnyttar det bratte terrenget - garasjar ligg inn i terrenget under felles tilkomstveg for å unngå ein dominerande garasjefasade ut mot felles utområda - ei variert samanstilling av husvære over to plan og spreidd bruk av fleire fargar gir eit rikare bilete; gjenkjennelege former, men ikkje eins repetert - vi ser dei store dimensjonane i utbygginga, men blikket vårt får også oppfatte og vandre mellom ulike, mindre formelement med proporsjonar som gir fellesskap til tradisjonell småhusbebyggelse Områdeutbygging i sentrumsnære område skal regulerast med sikte på å styrkje by -delen sin karakter, og planframlegg skal følgjast av illustrasjon som realistisk viser korleis ny utbygging vil framtre i høve til annan busetnad og landskap. Enkeltbygg i sentrum utan særleg fellesfunksjon skal normalt følgje og vidareføre det mønsteret som pregar kringliggande bygg når det gjeld plassering på tomt, orientering i landskapet og proporsjonar. 109 46

110 5.4 SPREIDD BUSETNAD BUSTADHUS Både bustad nr. 2 på gardane og dei enkelte spreidde frådelingane av bustadtomter byr på ei utfordring i høve til bygningane og kulturlandskapet sin karakter. Der bebyggelsen i Hareidsdalen elles ligg ordna i kanten mellom utmarka/ skogen og innmarka/ bøen eller langs vegen, er dette industrimessige landbruksbygget, hønseriet, plassert midt på marka og bryt det klare biletet av kulturmark og bebyggelse. 111 Gamletunet kan av deltidsbonden bli oppfatta som lite rasjonelt. Harmonien i eldre gardstun kan bli broten ved oppføring av dårleg tilpassa eller utforma nybygg tett inn på tunet. Men løysingar med den nye bustaden plassert eit stykkje til side, vil også påverke korleis vi ser og oppfattar gardane, og bustaden med tilkomstveg kan få ei påfallande annleis plassering i landskapet. Frådeling og utbygging av enkelttomter skjer i stor grad nettopp på areal som ligg utanfor det mønsteret som landbruksbusetnaden teiknar. Slike enkeltbustader utan visuell tilknyting til gardstun, verkar til å viske ut kulturlandskapa sin klare karakter, og svekkjer det vi gjerne opplever som vakre, kultiverte og bygde landskap. 113 Der det blir opna for å dele frå og bygge ut enkelttomter i spreiddbygde område, bør ein unngå ei slik vilkårleg plassering som skissa viser. Heilskap oppnår ein lettast ved å ta omsyn til den etablerte måten å ordne bebyggelsen i høve til veg eller landskapsform. 112 Det treng ikkje vere noka god løysing å plassere bustadhus nr. 2 som ein frittliggjande bustad. Staden blir i alle fall annleis, og kanskje må vi ta den utfordringa det er å føye til endå ein bygning i tunet slik det har vore gjort i fleire generasjonar tidlegare. 114 Dette bustadhuset ligg rett nok nær Ulsteinvik sentrum, men kan likevel stå som eit døme på bustadbygning på ei frittliggjande tomt som (arkitekt: Arkitre as): - har tilknyting til tradisjonell byggeskikk utan å kopiere - utnyttar tomta sin variasjon og høgdeskilnader for tilkomst og varierte opphaldsstader i staden for unødig omforming av terrenget Tre generasjonar bustadhus i eit tidlegare tun, Storvika, Ørskog: - gamlestova i midten - 50-talshuset nærast - 90-talshuset lengst bak (arkitekt: Berge Hjørungnes) Bygningane er ikkje like og ligg ikkje på linje, men har gjenkjennelege trekk og er ordna på rekkje med felles tilknytning til landskapet i kring. 47

115 REISELIVSANLEGG/ UTLEIGEHYTTER Lokalt småskala reiseliv har oppleving og lokal eigenart som fundament. Då må også enkelttiltak knytt til reiselivet - kioskar, toalettanlegg, utleigehytter, rorbuer eller små sørvisbygg - vere med å bygge tiltalande stader, utvikle den stadlege identiteten og profilere dei positive opplevingane knytt til natur, kultur og aktivitet som ein søkjer å marknadsføre. Busetnaden som heilskap må vere ein del av den attraksjonen som staden har å by på. Desse rorbuene i Haugsbygda i Sande er døme på ei liketil og kjent utforming av utleigehusvære... 116 men attraktive utleigehytter treng ikkje sjå ut som kopiar av sjøhus eller vestlandsstover, og dei bør kanskje heller ikkje vere kataloghytter som ein kan finna kva stad som helst. Hytter ved Hafslovatnet, illustrasjon frå heftet Småskala reiseliv i Sogn og Fjordane, (foto: Siri Benjaminsen) Kvalitetskrav - Spreidd utbygging må både i plassering og i utforming ha eit harmonisk tilhøve til kulturlandskapet. - Småskala reiselivsanlegg må leggje vekt på høg estetisk kvalitet, tiltalande materialbruk og godt handverk. Slike anlegg bør ikkje plasserast eller utformast slik at dei får ein dominerande karakter. Vurderingskriterium - Normalt bør enkeltbustader lokaliserast slik at dei tar vare på og styrkjer eit etablert utbyggingsmønster. - Der ny busetnad opnar nye byggesoner, bør dei lokaliserast og ordnast slik at busetnaden styrker eit klart bilete av ulike landskapssoner. - Ny utbygging bør ikkje verke til å viske ut tydelege overgangs- eller randsoner i landskapet, og skal ikkje verke dominerande i biletet av staden. Dokumentasjonskrav - Gode illustrasjonar på situasjonskart som dokumenterer tilpassing til annan busetnad - Det bør kunne krevjast snitt gjennom landskap og busette område som illustrerer høgdemessig plassering i landskapet og forhold til annan bygningsmasse. 48

117 Slik kan også små sørvisanlegg for reiselivet vere med å vise fram og bygge opp under staden sin eigenart og identitet. Liasanden rasteplass, Bøverdalen Arkitekt: Jensen og Skodvin (Byggekunst 8-1997) Framlegg til retningslinjer Der det blir opna for spreidde enkelthus eller bustadklynger, skal desse bli lokalisert i samsvar med eit etablert tilhøve mellom bygningar og landskap eller i tilknyting til randsoner mellom ulike landskapsrom. Små, spreidde reiselivsanlegg skal like eins normalt lokaliserast og leggjast slik at dei føyer seg etter landskapsforma og utnyttar landskapselement som knausar eller vegetasjon som bakgrunn. Bustadhus knytt til gardsbruk, skal plasserast i eit harmonisk tilhøve til eksisterande gardstun. Så langt det høver, skal nye bustadhus lokaliserast i tilknyting til tunet. Bygningen si orientering/volum, samt proporsjonar skal supplere og vidareføre, men ikkje dominere det eldre tunet sin visuelle karakter. 49

118 5.5 LANDEMERKE: SIGNALBYGG ELLER STORE TILTAK Dokkhallen på Osneset i Ulstein ruvar i landskapet, men har likevel ikkje blitt eit så dominerande blikkfang sett på avstand som ein kunne frykte: Ein grundig analyse av visuell fjernverknad, skalaer og dominans i landskapet, bakgrunn for bygget sett frå ulike retningar og lys og farge ved ulike vêrlag har vore grunnlag for ei fasademessig bearbeiding og fargebruk som gir blikket vårt sjanse til å vandre vidare. (Arkitekt: Vestnorsk Plangruppe as) 119 Nokre bygg eller anlegg tar særleg merksemd og blir våre felles landemerke på grunn av sin storleik eller særs synlege plassering i landskapet. Andre bygg eller tiltak får ein liknande kollektiv referansefunksjon ut frå sin funksjon for fellesskapet. Slike festar seg særleg i minnet. Vi orienterer oss på staden ut frå dei, og samtidig blir dei som visuelle uttrykk ein målestav for vår omtanke for korleis staden vår, vår felles heim, ser ut. Kommunal byggeverksemd gjeld i stor grad funksjonar med særleg felles interesse. Det ligg såleis eit særleg ansvar på kommunen som byggherre og forvaltar å vise omtanke i utforminga av sine bygg og anlegg, også som føredøme for andre. 120 Terminalbygget på Hareid for hurtigbåt, buss og ferje er eit sentralt trafikknutepunkt og tener fleire funksjonar med kafé og informasjon. God utforming er vektlagt på denne sentrale staden. (Arkitekt: Sandbakk og Pettersen as) Cubus-bygget i Volda (fremst) tek omsyn til det landemerket den tunge steinkyrkja bak er, både ved lett materialbruk og enkelt formspråk i fasaden. Legg merke til samtalen i farge mellom oppbygget over taket og kyrkjetårnet. Men dei lyse banda i gesimsen og under vindaugefelta teiknar seg unødig kraftig, og burde tilbakeførast til opphavleg rå betong eller i det minste ein nedtona grå farge. (Arkitekt: Olav Alme) 50