LingRight Versjon 1.0 LingIT AS, Trondheim 2006

LingRight Versjon 1.0 LingIT AS, Trondheim 2006

Bruksrettar Innehavarane av bruksrettane til LingDys er LingIT AS Postboks 2810 Elgeseter 7432 Trondheim www.lingit.no Det er ikkje tillete å distribuera vidare eller kopiera denne programvara, heilt eller delvis, utan skriftleg løyve frå LingIT AS. Brot på desse vedtektene vil føra med seg strafferettsleg ansvar. Atterhald Programvara er kontrollert så godt det let seg gjera, mellom anna med omsyn til virus. LingIT har likevel ikkje noko ansvar for skader som måtte bli tilført maskinvara eller anna programvare mens LingRight er i bruk. Oppdatering/oppgradering: Dei som kjøper LingRight, vil kostnadsfritt kunna lasta ned alle oppdateringar innanfor same generasjon frå www.lingit.no. Til dette bruker ein den vedlagde lisenskoden. Ved skifte til ny generasjon (oppgradering) blir ny lisenskode og programvare tilsendt. For pris på oppgraderingar, ta kontakt med LingIT AS. 2

Innhaldsliste 1 Kva er LingRight?... 5 1.1 Kva består LingRight av?... 6 1.1.1 Systemkrav... 6 1.1.2 LingRight-editor... 7 1.1.3 Litt om ordsamansettingar i norsk og engelsk... 7 1.1.4 Litt om engelsk stavemåte... 8 2 Å installera... 9 2.1 Å installera frå CD... 9 2.2 Å installera og oppdatera frå Internett... 9 2.3 LingRight for systemadministratorar... 10 2.4 LingRight og OpenOffice.org... 10 3 Å skriva med LingRight... 10 3.1 Å aktivera LingRight... 10 3.1.1 Viktig om språkinnstillingar å velja norsk eller engelsk.. 12 3.2 Å avslutta LingRight... 13 3.3 LingRight sine eigne knappar korleis fungerer desse?... 13 3.4 Forslagsvindauget... 14 3.5 LingRight som vanleg stavekontrollprogram... 17 3.6 Anbefalt framgangsmåte ved bruk av LingRight... 17 3.6.1 Stavekontroll... 17 3.6.2 Ordbokoppslag og høgtlesing av ord i forslagsvindauget.. 18 3.6.3 Høgtlesing av tekst... 18 4 Kontrollpanelet til LingRight... 18 4.1 Tekstbehandling... 19 4.1.1 Hurtigtastar... 20 4.1.2 Vis prediksjon... 21 4.2 Oppsett... 22 4.2.1 Kontrollstrategien... 22 Bare basiskontroll... 23 Erstatningsreglane i LingRight... 23 Basiskontroll-påbygg... 24 Både erstatningsregler og basiskontroll... 24 Kombinert oppslag... 24 4.2.2 Returner oppslått ord først... 25 4.2.3 Minimum ordlengde for basiskontroll... 25 4.2.4 Frekvensgolv... 25 4.2.5 Ta hensyn til forrige ord -informasjon... 26 4.2.6 Standardvalknappen... 26 4.3 Samansettingar... 27 4.4 Grupper... 27 4.4.1 Å laga ei ny gruppe... 28 4.5 Erstatninger... 30 3

4.5.1 Vil LingRight kunna foreslå feilstavingar ut frå erstatningsreglane?... 31 4.5.2 Å leggja inn samanskrivne ordfraser... 32 4.5.3 Å leggja inn suffiks erstatningar i slutten av ord... 32 4.6 Tekst til tale... 33 4.6.1 Å få høgtlese ein tekst i dokumentet... 34 4.6.2 Problem med Microsoft Mary... 35 4.7 Oppslag i ordbok... 36 4.8 Brukerordliste... 38 5 Nokre vanlege spørsmål... 39 5.1 Lang innlastingstid... 39 5.2 Raud strek under ord som er riktig stava... 39 5.3 LingRight finn ikkje riktig ord... 39 5.4 LingRight i Outlook og PowerPoint... 40 5.5 LingRight og LingDys på same PC... 41 4

1 Kva er LingRight? Skriveverktøyet LingRight er ei programvare som blir installert og aktivert saman med eit skriveprogram, og fungerer som ei engelsk skrivestøtte for dyslektikarar og andre skrivesvake som har norsk som morsmål. Dei viktigaste komponentane i LingRight er ein kraftig stavekontroll, ordbøker og ein talesyntese som opnar for høgtlesing av ord og tekstar. Stavekontrollen er spesielt utvikla for dyslektikarar og andre med behov for meir hjelp enn tradisjonelle variantar kan tilby. Eit døme på ein vanleg engelsk stavekontroll er den i Microsoft Word (heretter kalla Word). Denne er meint for dei som har engelsk som morsmål og som ikkje har skrivevanskar, men som gjer nokre feil her og der. Den engelske stavekontrollen i Word kan ofte retta fleire teiknfeil per ord enn den norske stavekontrollen i Word. Uner ser du nokre døme på kva feil Words engelske stavekontroll klarar å retta: når du gløymer eit teikn: polce police når du tastar inn eit teikn for mykje: pollice police når du forvekslar to teikn: polcie police når du gjer to-tre stavefeil i eit samansett ord: polciman policeman polcimn policeman Er det derimot feil i ordet som skuldast morsmålet til den som skriv, vil den tradisjonelle stavekontrollen i Word som oftast koma til kort: pollis * ingen riktige forslag * LingRight er laga slik at det kan retta fleire feil i eit ord og talemålsnære feil i eit ord. I dømet over vil LingRight foreslå å korrigera pollis til police. LingRight kan bli skreddarsydd for den enkelte gjennom dei ulike innstillingane i programmet. I denne handboka skal vi gi ein presentasjon av alle funksjonane i LingRight. Instruksjonane er trinnvise og illustrerte, og dei inneheld øvingsoppgåver, slik at du sjølv kan prøva ut funksjonar undervegs. 5

Vi byrjar med å sjå på dei ulike delane av LingRight. Deretter går vi gjennom funksjonar og innstillingar i programmet, og avsluttar med generell informasjon samt nyttige tips og råd. 1.1 Kva består LingRight av? Vi har alt vore inne på at LingRight har ein kraftig stavekontroll som kan handtera fleire stavefeil per ord. LingRight-programmet er også laga slik at det kan kjenna igjen uttalenære skrivemåtar. Dette fordi mange som slit med skrivevanskar, legg stavemåten tett opp mot uttalen. Dersom ein nordmann skriv ai, vil LingRight foreslå I i staden. Sjå kapittel 4.4 om korleis du administrerer uttalenære innstillingar. Det er også mogleg å tilpassa LingRight meir til den enkelte brukaren, ved at du sjølv kan leggja til eigne reglar for spesielle feil du gjer. Meir om dette i kapittel 4.5. LingRight er utstyrt med Kunnskapsforlaget si engelsk-norsk ordbok. Her får du forklaringar på ord og døme på bruk. På same måte som at du kan leggja til eigne reglar i LingRight, finst det ei eiga brukarordliste, kor du kan leggja til spesielle ord som ikkje finst i ordbøkene eller i ordlista, til dømes fagterminologi og spesielle namn. I tillegg er det også mogleg å slå opp norske ord for å finna det engelske ordet. For meir om dette, sjå kapitla 4.7 og 4.8. Talesyntesen som følgjer med LingRight heiter Microsoft Mary. Ho kan lesa opp tekst og bokstavar så vel som ord og setningar. Programmet opnar for såkalla ordprediksjon. Det vil seia at du får opp forslag til ord etter kvart som du skriv. Ordprediksjon står nærare forklart i kapittel 4.1.2. 1.1.1 Systemkrav LingRight kjører under Microsoft Windows og fungerer saman med Microsoft Office (heretter kalla Office), som Word er ein del av, eller OpenOffice.org. LingRight kan også bli brukt i Microsoft Works Suite, som inneheld Word, men fungerer ikkje saman med andre versjonar av Microsoft Works. Vi anbefaler at maskina kjører Windows 2000 eller Windows XP. LingRight fungerer også under Windows 98 og Windows ME. LingRight fungerer saman med Office-versjonane 2000, XP og 2003. Programmet vil ikkje fungera saman med Office 97. Minnet bør vera på minst 128 MB og prosessorhastigheita 500 MHz eller meir. 6

For å bruka programmet saman med OpenOffice.org, treng du LingRight versjon 1.0.3 eller nyare. Du må også ha programmet LingO. Dette er eit installasjonsprogram som du kan lasta ned gratis frå heimesida til LingIT. LingO let deg bruka funksjonar frå LingRight og/eller LingDys i OpenOffice.org Writer (heretter kalla Writer) eller StarOffice Writer. Adressa for nedlasting av LingO finst i kapittel 2.4. Produktet støttar OpenOffice.org 1.1 og 2.0, samt StarOffice 7. LingRight fungerer førebels ikkje saman med Mac eller Linux. 1.1.2 LingRight-editor For dei som ikkje har riktig versjon av Word eller Writer, følgjer det med ein eigen tekstbehandlar som heiter LingRight-editor. Opnar du denne tekstbehandlaren, vil LingRight bli aktivert automatisk. LingRight fungerer på same måte i LingRight-editor som i Word og Writer. LingRight-editor minnar om både Word og Writer og er ein veldig enkel og brukarvenleg tekstbehandlar i og med at han berre inneheld dei mest brukte og mest naudsynte funksjonane frå andre tekstbehandlingsprogram, som til dømes punktmarkering, halvfeit og kursiv skrift, understreking, midtstilling og blokkjustering. Det er mogleg å opna dokument skrivne i LingRight-editor i Word, og LingRight-editor kan også lesa dokument skrivne i Word. Ver merksam på at desse dokumenta då ikkje kan vera Word-dokument (doc), men må bli lagra som Rikt tekstformat (rtf). Skriv du ein tekst i Word som du vil lesa eller arbeida vidare på i LingRight-editor, må du klikka på Lagre som og velja Rikt tekstformat (eller rtf) under Filtype. For dei som ikkje har Microsoft Word, vil vi anbefala at ein installerer OpenOffice.org Writer framfor å bruka LingRight-editor. Denne medfølgjande tekstbehandlaren er likevel eit alternativ for dei som har verken Word eller Writer. 1.1.3 Litt om ordsamansettingar i norsk og engelsk Engelsk har eit anna system for ordsamansettingar enn norsk. I engelsk står som oftast kvart ord for seg sjølv, og blir ikkje samanskrivne til eitt ord. I norsk skal alle samansette ord skrivast som eitt ord. Dette gjeld både for ord som har vore lenge i språket (måltid) og ord som er ganske nye (chattekanal). Det same gjeld om det er fleire ord i samansettinga (legemiddelindustriforeining) eller om det berre er to ord (båtliv). Heller ikkje lengda på dei enkelte orda spelar nokon rolle. 7

Regelen er at om orda utgjer ei ordeining, skal dei bli skrivne samanhengande i norsk. Nokre engelske ord liknar på norske samansette ord. Slike samanskrivne ord er til dømes policeman (police og man), flowerpot (flower og pot) og sailboat (sail og boat). Desse samanskrivne orda er det få av i engelsk, og dei er såpass vanlege at dei finst i ordlister og ordbøker. Dei fleste orda som blir samanskrivne i norsk, blir skrivne som separate ord i engelsk. På engelsk blir slike ordsamansettingar kalla compound words. Ordet coal miner (eit compound word) blir skrive som to ord på engelsk, mens det same ordet på norsk blir skrive som eitt; kolgruvearbeidar (eit samansett ord). I ei engelsk rettskrivingsordliste treng ein derfor berre å kunna skilja orda coal og miner, mens vi i norsk må kunna skilja mellom kol, gruve, arbeidar, kolgruve, gruvearbeidar og kolgruvearbeidar. På grunn av dette er det enklare å laga ein god stavekontroll for engelsk. For meir om dette, sjå kapittel 4.4. 1.1.4 Litt om engelsk stavemåte Den britiske forfattaren og satirikaren George Bernhard Shaw kommenterte ein gong at ordet fish like gjerne kunne bli stava ghoti; gh som f-lyden i enough, o som i-lyden i women og ti som sj-lyden i nation. Engelsk blir snakka og skrive som morsmål i ei rekkje land, men det finst ingen språkrøktinstitusjon for engelsk som har som oppgåve å forenkla og oppdatera det engelske skriftspråket. Engelsk som skriftspråk består derfor av ei rekkje konvensjonar når det gjeld stavemåte. I mange tilfelle er stavemåten til låneord lite endra frå stavemåten i det språket ordet kjem frå. Ordet pharaoh (lånt frå egyptisk og gresk) blir til dømes framleis ikkje stava med f i staden for ph, og den siste stumme h-en skal framleis vera med i korrekt ortografi. Engelsk stavemåte kan også vera ei utfordring for mange fordi stavemåtane ofte er inkonsekvente. Ord som tomb, comb, bomb rimar ikkje i uttale, men blir skrivne med same rim (-omb). På den andre sida har vi ord som hair, there, snare som faktisk rimar i uttale, men som har ulike rim i stavemåten (-air, -ere, -are). 8

2 Å installera Det finst tre måtar å installera LingRight på: frå CD, via heimesida vår på Internett eller i nettverk. Nedanfor er det laga ei punktvis forklaring på korleis du installerer LingRight. 2.1 Å installera frå CD For å installera LingRight frå CD trengst CD-plata med LingRight og ein gyldig lisenskodenøkkel. Slik går du fram: Slå av alle program på maskina, bortsett frå operativsystemet. Sett CD-plata i CD-ROM-lesaren. Eit installasjonsprogram vil starta opp så lenge autokjør er på. Følg instruksjonane på skjermen. Viss autokjør ikkje er på, gå inn på Min datamaskin og vel LingRight_x_y (x_y står for versjonsnummeret). For å starta installasjonen kan du anten høgreklikka og velja Autokjør eller opna mappa og dobbeltklikka på spraakvalg (LingRight-blyanten). Etter kvart vil det koma opp eit felt, kor du blir spurt etter brukarnamn og lisenskode. Desse skal følgja med CD-plata. Når du skriv inn lisenskoden, er det heilt avgjerande at alle felt blir fylt inn heilt identisk med det som er oppgitt i lisenskodenøkkelen. Dette gjeld ikkje berre det feltet som heiter Lisenskode, men også feltet for Navn, Firma og Antall lisenser. Ver nøye med å få med alle teikn og mellomrom, og skil mellom små og store bokstavar. I Lisenskodefeltet er det berre tal og blokkbokstavar som skal bli brukt. Det er alltid talet 0, altså null, som blir brukt, ikkje bokstaven O. Når installasjonen er fullført, legg LingRight seg i programoversikten under Start-menyen (Alle programmer). Herfrå kan du gå inn og laga ein snarveg til programmet på skrivebordet eller Start-menyen. No er LingRight installert, og programmet er klart til å bli brukt saman med Word (for bruk av LingRight i OpenOffice.org Writer, sjå kapittel 2.4). 2.2 Å installera og oppdatera frå Internett Det er også mogleg å lasta ned installasjonssett for LingRight frå Internett. Dette kan du gjera frå www.lingit.no, ved å velgja følgjande: Produkter LingRight Nedlastinger. Her skriv du inn 9

lisenskoden, lastar ned ei fil og kjører ho. Deretter er prosedyren den same som ved installering frå CD. Det kjem stadig nye versjonar av LingRight, og oppdateringar innanfor same generasjon er gratis. Dette blir også gjort frå denne sida, og du bruker same lisenskode som ved installasjonen av programmet. Ver merksam på at du ved oppdatering av LingRight ikkje skal avinstallera den versjonen du alt har på maskina. Oppdateringa legg seg nemleg oppå den gamle versjonen av programmet. 2.3 LingRight for systemadministratorar Dette kapitlet er teke ut av brukarrettleiinga og finst no som eit eige dokument i PDF-format på nettstaden www.lingit.no. Det finst under Produkter LingRight Nedlastinger. 2.4 LingRight og OpenOffice.org For å kjøra LingRight saman med OpenOffice.org treng du eit installasjonsprogram som heiter LingO. Dette programmet lastar du ned gratis frå nettstaden www.lingit.no. Det finst under Produkter LingRight Nedlastinger. 3 Å skriva med LingRight 3.1 Å aktivera LingRight Etter at installasjonsprogrammet er kjørt, ligg LingRight i ei mappe som heiter LingRight under Alle programmer. Opne denne mappa og klikk på LingRight-ikonet. Når programmet har opna seg, vil du kunna finna igjen ikonet for LingRight ein liten raud og blå blyant på verktøylinja nede til høgre på skjermen. 10

Figur 1: LingRight-ikonet LingRight er automatisk aktivert for å opna seg saman med Word eller Writer. Dersom LingRight har blitt sett inaktiv, slik at det ikkje opnar seg samtidig med skriveprogrammet, må LingRight bli aktivert. Slik går du fram for å aktivera LingRight: Opna LingRight. Høgreklikk på denne blyanten og vel Innstillinger (eller dobbeltklikk med venstre musetast). Då kjem LingRight sitt kontrollpanel opp. Herfrå blir innstillingane i programmet styrt, noko vi kjem tilbake til. No skal LingRight berre bli aktivert. For å aktivera støtte for LingRight i Word eller Writer vel du arkfana Tekstbehandling. Vel Aktiv og lukk så kontrollpanelet. Figur 2: Å aktivera LingRight Gå tilbake til LingRight-ikonet nede i høgre hjørnet og høgreklikk på dette. Vel Avslutt LingRight. Ikonet forsvinn, men LingRight er aktivt og vil starta opp saman med ein tekstbehandlar. Når du no opnar ein tekstbehandlar, vil LingRight opna seg saman med denne. Du vil kunna sjå at det kjem opp fem nye knappar på den øvste verktøylinja, i tillegg til eit eige forslagsvindauge på skjermen. Du er no klar til å byrja å skriva med LingRight. 11

LingRight kan bli slått av og på (Aktiv/Inaktiv) mens Word eller Writer er open, men kan ikkje bli avslutta utan å gå ut av tekstbehandlaren. 3.1.1 Viktig om språkinnstillingar å velja norsk eller engelsk LingRight set Words eller Writers engelske stavekontroll ut av spel og tek over sjølv. Har du eit anna språk som standard stavekontroll på PCen, må dette bli endra til engelsk (kva som helst variant av engelsk som er tilgjengeleg på PC-en). Word og andre program i Microsoft Office-pakken kan vera ustabile når det gjeld endring av språk. Vi anbefaler derfor at du ikkje endrar språkinnstillingane berre i tekstbehandlaren, men globalt på PC-en. I Windows gjer du dette på følgjande måtar: Viss språklinja ikkje er framme (det står ikkje NO på oppgåvelinja nedst på skjermen), gjer du følgjande: Gå inn på Kontrollpanelet til Windows frå Start-menyen. Vel Dato, klokkeslett, språk og regionale innstillinger og deretter Innstillinger for region og språk. Vel arkfana Språk. Under Teksttjenester og inndataspråk klikkar du på Detaljer. Vel arkfana Innstillinger. Klikk på Legg til under Installerte tjenester. Vel ei engelsk ordliste, det spelar inga rolle kva engelsk ordliste amerikansk, britisk, osv. Vel norsk tastatur og klikk på OK. Klikk deretter på knappen Språklinje. Huk av for Vis språklinjen på skrivebordet. Klikk på OK. Språklinja legg seg no tilgjengeleg på oppgåvelinja, og du kan velja EN Engelsk ved å venstreklikka på EN-knappen. Viss språklinja er framme (det skal stå NO på oppgåvelinja nedst på skjermen), venstreklikkar du på denne og vel ønska målform. Er ikkje denne målforma tilgjengeleg, gjer du som følgjer: Høgreklikk på språklinja (NO-knappen) og vel Innstillinger. Klikk på Legg til under Installerte tjenester. Vel ei engelsk ordliste, det spelar inga rolle kva engelsk ordliste amerikansk, britisk, osv. Vel norsk tastatur og klikk på OK. Klikk på OK. Det valde språket legg seg no til som tilgjengeleg språk på språklinja. 12

Vi anbefaler at også funksjonen Identifiser språk automatisk i Word blir slått av. Den finn du via verktøylinja i Word: Vel Verktøy Språk Angi språk. Dersom han ikkje blir slått av, vil Word kunna skifta til norsk stavekontroll viss han finn eit norsk ord. Då blir LingRight sett ut av funksjon. 3.2 Å avslutta LingRight Skal LingRight bli avslutta, høgreklikkar du på blyantikonet og vel Avslutt LingRight. (Dette fungerer berre når tekstbehandlaren ikkje er open.) Har du aktivert LingRight saman med Word eller Writer, vil LingRight lukka seg samtidig med at tekstbehandlaren blir lukka, og opna seg igjen når tekstbehandlaren blir opna neste gong. Vil du slå av LingRight, må du inn på kontrollpanelet som forklart i kapittel 3.1, men i staden for å velja Aktiv, vel du no Inaktiv. No vil du kunna opna eit tekstbehandlingsdokument utan at LingRight følgjer med. 3.3 LingRight sine eigne knappar korleis fungerer desse? Når LingRight har blitt aktivert saman med Word, kjem fem nye knappar til syne øvst på verktøylinja. Figur 3: LingRight sine eigne knappar Desse knappane er knytt til teksten i dokumentet: Ein raud blyant: Klikk på denne, så kjem kontrollpanelet til LingRight med LingRight-innstillingane opp. Ei blå pil: Med denne går du frå ord til ord ved stavekontroll av teksten. Ei bok: Her gjer du oppslag i ordbok frå teksten i dokumentet (gjeld for det ordet som skrivehaka er inni eller ved sida av). Vel eit ord og klikk på bokknappen. Ein munn: Merk av tekst i dokumentet og trykk på denne knappen, så vil talesyntesen lesa den merka teksten høgt. Ein munn med kryss over: Bruk denne til å stansa talesyntesen. 13

3.4 Forslagsvindauget Når du byrjar å skriva, kjem ein liten firkant med ord og knappar opp. Dette er forslagsvindauget til LingRight: Figur 4: Forslagsvindauget I den øvre kanten av ruta finst følgjande knappar: Ei blå pil: Med denne set du det ordet som er markert i vindauget, direkte inn i teksten. Ein høgttalar: Her kan du få lese opp ordet som er avmerka i forslagsvindauget. Ei bok: Her får du ordbokdefinisjonar og døme på bruk. Ein rød blyant: Når du klikkar på denne, kjem kontrollpanelet til LingRight opp. Bokstavar: Ved å klikka på denne knappen kjem du inn i Windows sin vanlege skriftredigeringsmeny, der du kan justera skriftstorleik og -type. Slike endringar kan også gjørast ved å høgreklikka mens musepeikaren er inne i forslagsvindauget. Eit spørsmålsteikn: Denne knappen fører til hjelpefunksjonen, kor du får ei forklaring på korleis forslagsvindauget fungerer. Enkelte synest at det er distraherande å ha forslagsvindauget oppe mens dei skriv. Då kan ein skru det av (gå på Kontrollpanelet Tekstbehandling og ta vekk krysset ved Aktiver forslagsvindu). Det går også an å dra forslagsvindauget unna den synlege delen av skjermen ved hjelp av musa (sett musepeikaren over namnet LingRight i forslagsvindauget og dra vindauget dit du vil ha det). Trykkjer du på minimer på sjølve forslagsvindauget, vil vindauget bli mindre, men ikkje forsvinna heilt frå skjermen. Trykkjer du derimot på forslagsvindu i oppgåvelinja nedst på skjermen, legg vindauget seg 14

ned. Deretter er det berre å opna vindauget igjen, ved å kryssa av for Aktiver forslagsvindu, maksimera eller flytta vindauget, når du er klar til å kjøra stavekontrollen. I tekstane under har vi lagt inn mange feil. Skriv inn denne, og øv deg på å bruka knappane i forslagsvindauget. Undervegs kan du setja inn korreksjonar, få ord eller tekstdelar lesne opp eller gjera oppslag og sjå kva ord betyr i ordboka. Prøv også å eksperimentera med skriftstorleiken og sjå kva som passar deg best: Mai vik in the steits Vi vent bai plein. The djorni tuk meni auers. Vi steid in a svit. It vas a bigg hotell in the bigg eppel. Vi sa a pollis man who was raidin on e hoarse. Hi! It was a plesur to se jou agan. I tink we did werry vel specialy vid the cocking. We alvase hav a grit taim togedder ven jou are my gest. Legg merkje til formuleringa pollis man i teksten over. Når pollis blir retta til police, vil LingRight foreslå policeman når du går vidare i stavekontrollen. Dette skjer fordi LingRight har ei standardinnstilling som heiter Ta hensyn til forrige ord -informasjon. Den finn du under LingRight-innstillinger Oppsett. Det betyr at dersom dei to orda finst som eit samansett ord i ordboka, vil LingRight sjekka dette og foreslå at orda skal skrivast som eitt. For meir om dette, sjå kapittel 4.2.6. Både øvst på verktøylinja og i den øvre kanten av forslagsvindauget finst ordbokknappen. Ordbokoppslaget kan vera nyttig å bruka som eit supplement til stavekontrollen. Dersom du får raud strek under eit ord, er ordet feilstava, og du må velja riktig ord frå forslagsvindauget. Det kan ofte vera tilstrekkeleg å få orda høgtlesne for å finna ut kva som er det riktige. Eit døme kan vera setninga Many papal are poor. Her får ein ingen raude strekar under orda, fordi alle orda finst i engelsk. Men ordet papal betyr paveleg. Det riktige ordet er people. Stavekontrollen vil foreslå people. Ved hjelp av å lytta på korleis Microsoft Mary (les meir om Microsoft Mary i kapittel 3.6.2, 3.6.3 og 4.6) les kvart ord, går det ganske greitt å finna riktig ord og dermed også stavemåte her. Men andre ord blir uttala svært likt, og det er ofte ikkje tilstrekkjeleg å høyra på dei. Då bør ein heller slå opp i ordboka og sjå kva dei betyr. 15

Nokre døme på slike ord er week og weak, his og hiss 1, love og low, way og weigh. Om du er usikker på kva eit ord heiter på engelsk, kan du slå opp det norske ordet i det skrivbare feltet i forslagsvindauget og få det tilsvarande engelske ordet. Om du vil skriva confused, men ikkje hugsar eller finn riktig engelsk stavemåte, skriv du det norske ordet forvirret i dette feltet og trykkjer på Enter-tasten. Då kjem norsk-engelsk ordbokoppslag for dette ordet opp i eit eige vindauge. Det engelske uttrykket står med blå skrift. Klikkar du på det engelske ordet, blir ordet sett inn der du har sett markøren i dokumentet du skriv i. Slit ein med rettskriving på engelsk, har ein gjerne også nokre problem med norsk rettskriving. Derfor er funksjonen Bruk stavekontroll kryssa av som standard i LingRight. Det betyr at LingRight kjører norsk stavekontroll på det norske ordet du har skrive i oppslagsfeltet. Dersom du skriv fårviret og trykkjer på Enter, vil LingRight gi deg stavekontrollerte forslag frå norsk-engelsk ordbok både forvirret, forvirrende og forvirre med dei tilhøyrande engelske uttrykka. Det blir ekstra vanskeleg når ein ikkje får raud strek under ord som er riktig stava, men som likevel blir feil i samanhengen. Så lenge ordet alt finst i ordboka, får ein ikkje raud strek under det, sjølv om det betyr noko anna enn det ein hadde tenkt å skriva. Derfor anbefaler vi å stavekontrollera alle orda, også ord utan raud strek. Det er viktig å gjera seg kjent med forslagsvindauget og knappane i dette. Prøv sjølv å sjekka dei følgjande orda ved å slå dei opp med ordbokknappen i forslagsvindauget. Pass på at frekvensgolvet er sett til null, slik at alle orda blir tekne med. Dette gjer du ved å gå inn på LingRight-innstillinger, kontrollpanelet til LingRight (klikk til dømes på blyanten i forslagsvindauget), vel arkfana Oppsett og vel Frekvensgolv lik 0. Merk at nokre av orda er feilstavingar typisk for norske skrivesvake/dyslektikarar. dey day they greit great grate greet der there their dare 1 his har stemt s og bli uttalt ['hiz], hiss har ikkje det og blir uttalt ['his]. Nordmenn høyrer ofte ikkje skilnad på stemt og ustemt s, fordi vi ikkje har stemt s i norsk. 16

veri vary wary weary ver where were wear ware lav love low no now know jest just peak peek stil still steal steel edvais advise advice lose loose eingel angle angel herd heard bird nerd word turd 3.5 LingRight som vanleg stavekontrollprogram Det er også mogleg å bruka LingRight utan å ha forslagsvindauget oppe. Då vil det fungera som ein vanleg stavekontroll slik vi kjenner han frå Word. Han vil likevel bruka ordlista frå LingRight og på den måten skilja seg frå ein vanleg stavekontroll. Dersom ein får raud strek under eit ord, set ein musepeikaren over ordet og klikkar på høgre musetast. Då kjem det opp ein meny med maksimalt fem forslag å velja frå. Ver merksam på at denne varianten av stavekontrollen berre varslar om ord som ikkje blir gjenkjent av ordlista til programmet. Ein får ikkje beskjed om ord som kan bli stava på andre måtar, til dømes om ein har skrive herd, men meinte å skriva heard. Det er Microsoft som har bestemt at Word ikkje viser meir enn fem forslag i denne menyen. 3.6 Anbefalt framgangsmåte ved bruk av LingRight 3.6.1 Stavekontroll Vi anbefaler at ein stavekontrollerer kvart ord med LingRight, særleg dersom ein nettopp har starta skriveopplæringa i engelsk eller føler seg veldig usikker. Ein kan gjerne stavekontrollera ord for ord etter kvart som ein skriv. Om ein ikkje ynskjer å bli forstyrra i skriveprosessen, er det mogleg å 17

leggja ned forslagsvindauget, for så å henta vindauget opp att når ein vil gjennomføra stavekontrollen. Då stiller ein markøren framfor det ordet ein vil starta kontrollen frå og klikkar på Gå til neste ord-pila oppe på verktøylinja. 3.6.2 Ordbokoppslag og høgtlesing av ord i forslagsvindauget Når ein stavekontrollerer, møter ein gjerne på ord i forslagsvindauget som ein ikkje kjenner eller er usikker på. Då kan ein slå opp ordet i ordboka ved å trykkja på ordbokknappen, eller få ordet høgtlese ved hjelp av høgttalarknappen. 3.6.3 Høgtlesing av tekst Når ein har sagt seg ferdig med sjølve stavekontrollprosessen, kan ein lytta gjennom den teksten ein har skrive. Då markerer ein teksten i dokumentet og klikkar på Start uttale av merka tekst-knappen (munnen på verktøylinja). Det kan vera lurt å ikkje velja for mykje tekst om gongen viss ein oppdagar ein feil, til dømes eit ord som manglar eller ikkje er riktig, eller eit punktum som skulle vore der, er det lett å gløyma det når høgtlesinga er ferdig. Ein bør derfor velja ei og ei setning eller ein del av ei setning, før ein går vidare. Du kan velja inntil 1000 teikn for høgtlesing. Vel du meir enn det, får du ei melding om at det merka området er for stort. Det er ikkje lurt å kjøra høgtlesing av teksten før stavekontrollen er teken. Ein del ord vil høyrast riktige ut sjølv om dei er stava feil. Og ein kan høyra at noko ikkje stemmer, men likevel ikkje vita kva ord som var feil eller kva i ordet som var ukorrekt. 4 Kontrollpanelet til LingRight Som vi alt har vore inne på, blir alle dei viktigaste programinnstillingane styrt frå kontrollpanelet, som ein får opp ved å klikka på den raude blyanten. I dette kapitlet skal vi sjå nærare på korleis dei ulike innstillingane verkar. Det finst sju ulike val på kontrollpanelet: Tekstbehandling; Oppsett; Grupper; Erstatninger; Tekst til tale; Oppslag og Brukerordliste. Slik ser kontrollpanelet ut: 18

Figur 5: LingRight-innstillinger Tekstbehandling I den vidare forklaringa vil vi omtala desse vala som arkfaner. Merk: I kontrollpanelet til LingRight kan ein gjera endringar i innstillingane. Desse endringane blir lagra automatisk med det same dei er valt. Det finst derfor ingen OK-knapp på sjølve kontrollpanelet. Når ein har utført dei endringane ein ynskjer, lukkar ein kontrollpanelet ved å klikka på krysset øvst i høgre hjørnet. Endringane trer no i kraft. 4.1 Tekstbehandling Frå denne arkfana blir LingRight slått av og på som forklart i kapitla 3.1 og 3.2. Når ein lukkar Word eller Writer utan å deaktivera LingRight, vil LingRight starta opp neste gong ein opnar tekstbehandlaren. Vel ein å deaktivera LingRight, vil det ikkje kjøra saman med tekstbehandlaren neste gong denne blir opna. Det finst også andre funksjonar som blir styrt frå denne arkfana: 19

4.1.1 Hurtigtastar Her kan du angi hurtigtastar for ulike funksjonar i LingRight. I staden for å klikka på ordet eller bruka den blå pila, kan du via dette valet aktivera tastane F1 til F10 på tastaturet og bruka desse til å setja inn orda frå forslagsvindauget. For å aktivera hurtigtastar, gå inn på valet Hurtigtaster Innsetting Funksjonstaster og kryss av for Vis taster i forslagsvinduet. Figur 6: Vel hurtigtastar Forslagsvindauget vil då sjå ut som i figuren under: 20

Figur 7: Forslagsvindauget med hurtigtastar 4.1.2 Vis prediksjon Når funksjonen Vis prediksjon er kryssa av, vil LingRight foreslå ord mens du skriv. Alt idet du byrjar å skriva eit ord, vil forslagsvindauget presentera ord som startar med bokstaven eller bokstavane du har tasta inn. Her kan også hurtigtastane bli brukt, og på den måten kan du kjapt og korrekt setja inn det ønska ordet. Dette er ein fordel når ein vil bruka lange ord og ord som er vanskelege å stava. Både prediksjon (når denne er avkryssa) og stavekontroll vil bli vist i det same forslagsvindauget. Skilnaden er at prediksjonen skjer mens du skriv, mens stavekontrollen skjer når du er ferdig med ordet og har trykka mellomromstast eller sett teiknsetting (punktum, komma eller liknande). Forslagsvindauget viser inntil ti ord, og desse er ordna etter frekvens. Dette vil seia at orda høgt oppe på lista er vanlegare i denne konteksten enn orda som ligg lenger ned. For meir om frekvens, sjå kapittel 4.2.4. Ein føresetnad for at bruken av ordprediksjon skal kunna fungera er at dei første teikna i ordet er korrekt stava. Det er ikkje sikkert at denne funksjonen passar like godt for alle. Vi anbefaler at du prøver deg fram for å finna ut om ordprediksjon er til hjelp. 21

4.2 Oppsett I Oppsett-menyen kan LingRight bli tilpassa med omsyn på funksjonar. Desse tilpassingane treng du ikkje å justera heile tida, men det er viktig å finna ei innstilling som fungerer best mogleg for han eller ho som skriv. Arkfana ser slik ut: Figur 8: LingRight-innstillinger Oppsett Her forklarer vi innstillingane i tur og orden: 4.2.1 Kontrollstrategien Denne let deg bestemma korleis stavekontrollen skal arbeida. I rullegardinmenyen finst det fem ulike variantar å velja mellom, sjå figuren under: 22

Figur 9: Kontrollstrategi Dei ulike vala har sine fordeler, men også nokre ulemper, og vi skal her forklara kva som ligg i dei ulike vala. Denne informasjonen er litt avansert, så dei som meiner at dette blir for vanskeleg, kan nøya seg med å velja den innstillinga vi anbefaler som utgangspunkt, nemleg Både erstatningsregler og basiskontroll. Bare basiskontroll Med basiskontroll meiner vi standardalgoritmen for stavekontroll, som verkar på følgjande måte: Stavekontrollen erstattar eit vilkårleg teikn med eit anna vilkårleg teikn og ser om resultatet blir tillete på norsk. Døme: y blir erstatta med i i ordet beautyful, slik at vi får ordet beautiful, som er det riktige. Han fjernar eit vilkårleg teikn i eit feilstava ord. Døme: Det feilstava ordet beautifull blir til den riktige stavemåten når vi fjernar ein l. Han legg til eit vilkårleg teikn. Døme: beutiful blir retta til beautiful når det blir lagt til ein a. Han byter om to teikn som står ved sida av kvarandre. Døme: I ordet baeutiful ser vi at e og a har bytt plass. Ved å byta om bokstavane rettar stavekontrollen ordet til beautiful. Basiskontrollen tar for gitt at det første teiknet i eit ord er riktig, så han vil ikkje prøva å endra på det. Basiskontrollen vil heller ikkje forsøka å foreta mange rettingar om gongen i eit ord. Dermed vil ikkje beutyfull bli foreslått retta til beautiful når kontrollstrategien står på Bare basiskontroll. Vel du denne innstillinga, vil LingRight altså fungera som det vi i innleiinga kalla for ein ordinær stavekontroll. Erstatningsreglane i LingRight Dei framgangsmåtane vi har skildra under Bare basiskontroll, ligg til grunn for dei fleste stavekontrollprogramma som finst. LingRight er i 23

tillegg forsterka med erstatningsreglar, og desse er med på å gjera LingRight kraftigare enn andre stavekontrollar. Kort fortalt går dette ut på at programmet har innebygd informasjon om vanlege skrivefeil, og erstatningsreglane nyttar denne informasjonen til å finna fram til kva feil som kan ha blitt gjort. Vi kan illustrera dette med ei feilstaving av ordet journey, kor ein u har falle ut mellom o og r, slik at vi får jorney. Basiskontrollen vil kunna retta dette til journey. Men han vil ikkje klara å retta feilstavinga djorni til journey. Her er det meir enn eitt teikn som må fjernast, og som vi alt har nemnt, endrar ikkje basiskontrollen det første teiknet i eit ord. Her er det at erstatningsreglane vil gjera jobben for oss og retta dj til j, o til ou og i til y. Når fleire erstatningsreglar verkar saman, bidrar dette til ei tydeleg kvalitetsforbetring. Prøv til dømes å skriva inn ord som våt og inaf. Her taklar LingRight desse relativt kompliserte engelske feilstavingane og foreslår å retta orda til what og enough. Dette ser ein også i feilstavinga skul, som blir foreslått retta til school. Vel du innstillinga Bare erstatningsregler, vil LingRight bruka erstatningsreglane for å foreslå rettingar og vil altså ikkje bruka basiskontrollen som hjelp. Basiskontroll-påbygg Med denne funksjonen vil LingRight først forsøka å retta opp feil ved hjelp av erstatningsreglane. Viss dette ikkje gir resultat, vil LingRight prøva å bruka basiskontrollen i staden. Basiskontrollen vil dermed fungera som påbygg for erstatningsreglane og herfrå kjem altså namnet. Dette er den innstillinga vi anbefaler å bruka. Både erstatningsregler og basiskontroll Her vil LingRight forsøka begge strategiane, og dei resultata med høgast frekvens vil bli presentert. For meir om frekvens og kva det vil seia, sjå kapittel 4.2.4. Kombinert oppslag Dette er den kraftigaste varianten i LingRight, og han bruker også både erstatningsreglar og basiskontroll. Framgangsmåten kan føra til mange forslag, og programmet kan tidvis jobba seint med lange ord. Dei som gjer svært mange feil, kan ha nytte av kombinert oppslag, men vi anbefaler at dei som ikkje er så sterkt ramma av skrivevanskar, unngår denne innstillinga. 24

4.2.2 Returner oppslått ord først Berre ord som er feil stava, får raud strek under seg. Det kan likevel henda at sjølv om ordet er riktig stava, så er det kanskje ikkje det ordet ein har meint å bruka. Eit døme på det er ord som where og were. I ei setning som You where there blir alle orda godtatt, sjølv om det midtre ordet ikkje passar inn i samanhengen. Dette er ein av grunnane til at vi anbefaler å kontrollera alle orda, sjølv om dei ikkje har fått raud strek. Når du kryssar av for valet Returner oppslått ord først, vil LingRight plassera det ordet som er skrive, øvst i forslagsvindauget, så lenge det finst i ordlista. I dømet over vil ordet where altså koma øvst, og ordet were koma lenger ned. Viss du vel å ikkje kryssa av for dette valet, vil orda bli sortert etter frekvens. 4.2.3 Minimum ordlengde for basiskontroll Min. ordlengde for basiskontroll angir kor mange teikn eit ord må innehalda før det blir stavekontrollert. Standarden er sett til tre teikn, noko som betyr at stavekontrollen normalt ikkje vil bli kjørt på ord med eitt eller to teikn. Dette kan du endra ved å skru ned talet på minimumsteikn. Merk at erstatningsreglane ikkje blir omfatta av dette. Har du ei minimumslengd på tre teikn og skriv teiknet i, så vil likevel forslaga it, is, in og if koma opp. Dette er erstatningsreglar, ikkje vanleg stavekontroll. (I tillegg vil forslaget I sjølvsagt også visast.) 4.2.4 Frekvensgolv Alle ord i ordlista til LingRight har eit frekvenstal som seier kor vanleg ordet er i norsk tekst. Jo lågare frekvens, dess sjeldnare møter ein på ordet. Skalaen er normalisert og går frå 0 til 100, der dei aller mest vanlege orda har fått frekvens 100, mens 0 er frekvensen til dei absolutt sjeldnaste. Ord med låg frekvens er blant anna framandord, forkortingar og skjellsord. Alle ord er rangert på denne skalaen. Står frekvensgolvet på 0, vil LingRight ta omsyn til alle ord når stavekontrollen blir kjørt. Dersom du bestemmer deg for å setja frekvensgolvet til 6, utelukkar du alle ord som har lågare normalisert frekvens enn 6. Ved å stilla inn frekvensgolvet, justerer du altså utvalet av ord som blir tekne med i stavekontrollen. Er du interessert, har du høve til å sjå frekvenstala til dei ulike orda ved å gå inn på Oppslag på kontrollpanelet og søka opp ulike ord der. Vanlege ord som til dømes preposisjonane in, on, with og ein del verb som be, have og see har frekvens 100. Substantiva kjem faktisk eit 25

stykke ned på lista; cat har frekvens 58, mens fish har frekvens 51. Engineer har frekvens 28, mens shoemaker har frekvens 2. Meir om oppslag i ordbok i kapittel 4.7. Kva frekvenstal som passar best når ein skriv varierer veldig frå person til person, og det er derfor viktig å prøva seg fram for å finna det ein sjølv synest er best. Vi anbefaler å setja frekvenstalet til mellom 1 og 10 i starten og heller justera det etter kvart som ein har prøvd seg litt fram. Det å kunna justera frekvensgolvet er nyttig, sidan ein på den måten kan unngå unødig støy i forslagsvindauget i form av irrelevante forslag. Når uvanlege og ukjende ord kjem opp, blir det ofte mykje å halda styr på. Sjansen for at ein skal skriva eit ord med høg frekvens, altså eit ord som er vanleg og mykje brukt i norske tekstar, er større enn sjansen for at ein skal skriva eit uvanleg ord, altså eit ord med låg frekvens. Det er eit standardval i menyen at forslaga i forslagsvindauget skal visast etter frekvens. Det vil seia at ordet øvst på lista har høgast frekvens, deretter har orda minkande frekvens. Tek ein bort krysset ved dette standardvalet, blir forslaga vist alfabetisk. Vi anbefaler å velja at orda blir sortert etter frekvens. 4.2.5 Ta hensyn til forrige ord -informasjon Mange som strever med rettskriving, har ofte problem med lange ord. Ein måte å takla desse problema på, er å dela opp slike ord. Dette vil i sin tur føra til såkalla orddelingsfeil. Viss boksen Ta hensyn til førre ord -informasjon er kryssa av, vil LingRight slå saman to ord som kjem etter kvarandre og undersøkja om desse orda kan vera ei samansetting som skal skrivast som eitt ord. Dette gjer LingRight ved å sjekka ordet opp mot ordlistene sine. For meir om samansettingar, sjå kapittel 4.4. Prøv dette ut sjølv ved å skriva roof topp (frekvensgolv 0). Ved stavekontroll av ordet top vil LingRight visa rooftop som forslag. Merk at dersom du skriv rof topp, vil ikkje LingRight gi forslaget rooftop før du har retta rof til roof. Prøv også med andre ord, til dømes policeforce og studyhall, og eksperimenter med å leggja inn feil i eitt eller begge delar av ordet. 4.2.6 Standardvalknappen Med denne knappen set du alle innstillingar tilbake til standard, altså til dei same innstillingane som då programmet vart installert. Det vil til 26

dømes vera fem forslag i forslagsvindauget, frekvensgolvet på null og alle eigendefinerte grupper vil blir gjort inaktive. 4.3 Samansettingar Som vi alt har vore inne på, har engelsk andre ortografiske reglar når det gjeld det vi på norsk kallar samansette ord (engelsk: compound words). På norsk skal alle slike ord skrivast saman som eitt ord. På engelsk er det relativt få ord som skal skrivast saman, dei fleste samansettingar skal skrivast som enkeltord. For norsk skapar dette problem med å få ein stavekontroll til å godta samansette ord som ikkje står i ordlister eller ordbøker. Ikkje alle ord på norsk står i ordbøker tenk berre på ord som pizzaelskar eller gamaldansfantom. At ord ikkje står i noka ordliste, treng likevel ikkje bety at dei ikkje er riktige. Eit særtrekk ved norsk er at vi heile tida kan setja saman ord og få nye tydingar. Desse står ikkje i vanlege ordlister, men dei gir likevel god meining: Pizzaelskaren har pizza som favorittrett, og gamaldansfantomet er i sitt ess på dansegolvet når orkesteret spelar reinlendar og polka. På engelsk skal slike ord skrivast kvar for seg: pizza lover, ballroom dancing phenomenon. Dermed blir også stavekontroll for engelsk enklare, fordi ein ikkje treng å analysera samansette ord. Men som nordmenn kan vi finna på å skriva slike ord som eitt ord også på engelsk: ballroomdancing (som eigentlig skal skrivast ballroom dancing). Dersom du skriv eit slikt ord og samansettinga finst i ordlista til LingRight, vil LingRight gi deg forslag som splittar opp orda. Prøv med ord som policeforce, guineapig, dressingroom, phonebook og saladdressing og sjå kva LingRight foreslår. 4.4 Grupper Under arkfana Grupper finn du fem standardgrupper: Dobbeltkonsonanter, Endelsesfeil, Ord-feil, Vanlige feil og Vokaler. I kvar gruppe finst det reglar for retting av feiltypar. Her kan du kryssa av for dei gruppene du ynskjer. Du kan også oppretta eigne grupper, kor du kan leggja inn eigne erstatningsreglar (sjå kapitla 4.4.1 og 4.5). 27

Til grunn for denne innstillinga ligg kunnskapen om såkalla erstatningsreglar. Erstatningsreglane er det som i kanskje størst grad særpregar LingRight samanlikna med vanlege stavekontrollprogram. Desse reglane rettar feiltypar som ofte ikkje blir retta i ordinære stavekontrollar. Mange av feiltypane er språkavhengige, dvs. at dei kan bli spora til det å ha norsk som morsmål. Vi har sortert desse feila og lagt dei inn i ulike grupper, som du kan velja frå i denne menyen. Vi anbefaler at du har kryssa av alle gruppene. Figur 10: LingRight-innstillinger - Grupper 4.4.1 Å laga ei ny gruppe Nokre gonger vil ein oppleva at LingRight ikkje rettar opp enkelte skrivemåtar. Sjølv om svært mange erstatningsreglar ligg inne alt, blir det alt for omfattande å leggja inn alle erstatningsreglar som standardreglar. Derfor har ein høve til å oppretta si eiga gruppe og leggja inn eigne forslag til rettingar (erstatningsreglar) her. Det å leggja inn slike rettingar, skal vi koma tilbake til. Først skal vi forklara korleis ein opprettar ei ny gruppe: 28

Gå inn på Grupper på kontrollpanelet. Klikk Ny. Då kjem du til panelet Rediger gruppe. Gi gruppa eit namn. Det kan vera greitt å bruka eige fornamn, eller du kan kalla gruppa Mine feil eller Eigne erstatningsreglar, så gruppa ikkje blir forveksla med andre. Her kan også ein kommentar leggjast til, men det er ikkje naudsynt. Når gruppa har fått namn, trykk OK. No er ei ny gruppe blitt oppretta, og denne har lagt seg i den alfabetiske oversikta saman med dei andre gruppene. For at gruppa skal verka, må det kryssast av for Aktiv. Figur 11: Å laga ny gruppe Bare suffiks kva betyr det? Sjølv om det i utgangspunktet held å laga berre ei gruppe, har du høve til å laga fleire ulike grupper for ulike typar rettingar. Av og til kan det vera nyttig å laga to grupper: ei, kor erstatningane gjeld heile ordet, og ei, kor erstatningane berre gjeld slutten av ordet. Erstatningar som berre gjeld slutten av eit ord, blir kalla suffiks. Døme på slike rettingar kjem i det påfølgjande kapitlet. No er gruppa oppretta, men ho er framleis tom. Dei nye erstatningsreglane opprettar du under arkfana som heiter Erstatninger, og neste kapittel forklarar korleis. 29

4.5 Erstatninger Her kan du oppretta, endra og sletta eigne erstatningsreglar. Slik får du høve til å gjera ei individuell tilpassing til deg som skriv. Arkfana ser ut som følgjer: Figur 12: LingRight-innstillinger Erstatninger Før du har oppretta ei gruppe under fana Grupper, er feltet med dei eigne erstatningsreglane tomt. Når du har laga ei gruppe, slik vi har forklart i det føregåande kapitlet, finn du att namnet på denne gruppa i nedtrekk-menyen øvst, kor det står <alle erstatninger>. Gjer så følgjande: Vel eiga gruppe i denne nedtrekk-menyen, slik at det er eige gruppenamn som viser der det først stod <alle erstatninger>. Trykk på Ny. Då kjem det opp eit lite panel som heiter Rediger erstatning. Her kan du leggja inn nye reglar: 30

Figur 13: Å laga ny erstatning Under Uttrykk legg du inn det ordet eller den stavinga som skal skiftast ut. Under Erstattes med legg du riktig ord eller staving inn. Å bruka feltet for Kommentar er valfritt, men det kan vera lurt å skriva inn eit døme på bruk av den regelen du har lagt inn. Avslutt med å trykkja OK. I illustrasjonen over har vi lagt inn eit forslag om at sh skal erstattast med ci, slik at feilstaingane speshel og speshal gir forslaget special. Denne erstatningsregelen ligg ikkje inne i LingRight frå før, så utan denne regelen vil ikkje LingRight foreslå noko. Merk at alle erstatningsreglar må skrivast med berre små bokstavar. Bruker du til dømes å skriva Zalo som Salo, kan du leggja inn denne regelen sjølv. Då må du altså skriva salo og zalo (med liten forbokstav!) i vindauget Rediger erstatning, sjølv om Zalo blir skrive med stor forbokstav. Du må samtidig leggja inn ordet Zalo (med stor forbokstav!) i brukarordlista, fordi det er eit eigennamn som ikkje finst i lista frå før. Forklaring på korleis du legg inn ord i brukarordlista, sjå kapittel 4.8. Prøv sjølv å leggja til erstatningsreglar. Opprett ei gruppe med namnet Mine feil, som forklart i kapittel 4.4.1. Gå vidare til arkfana Erstatninger og vel denne gruppa. Trykk Ny. Erstatt havs med house Erstatt adder med other Erstatt vide med with 4.5.1 Vil LingRight kunna foreslå feilstavingar ut frå erstatningsreglane? LingRight vil aldri foreslå feilstava ord. Sjølv om du legg inn regelen sh til ci, vil ikkje programmet foreslå å retta til dømes short til ciort. 31

LingRight vil berre henta forslag til rettingar frå ordlistene sine, så forslaga som kjem opp, er alltid korrekt stava. 4.5.2 Å leggja inn samanskrivne ordfraser Det er også mogleg å leggja inn samanskrivne ordfraser som erstatningsreglar. Viss ein til dømes skriv dono, meiner ein som regel å skriva ordfrasa don t know. Men ein vil ikkje få den riktige frasa i stavekontrollen. Grunnen til dette er at don t know består av to ord og ligg ikkje som ei eining i ordlista til LingRight. Men dette kan du leggja til sjølv. Gjer som følgjer: Gå inn på arkfana Brukerordliste. Klikk på Ny, skriv inn don t know og klikk OK. Frasa legg seg no inn i ordlista. Gå inn på arkfana Erstatninger. Sørg for å velja di eiga gruppe i rullegardinmenyen. Klikk så på Ny. Skriv inn dono i feltet Uttrykk og don t know i feltet Erstattes med og klikk OK. Når du no går tilbake til tekstbehandlaren, vil don t know vera eitt av forslaga for feilstavinga dono. 4.5.3 Å leggja inn suffiks erstatningar i slutten av ord Som vi var inne på under punktet om Grupper, kan ein velja at ein erstatning berre skal gjelda i slutten av eit ord. Eit døme på ein slik suffiks-erstatning kan vera at ock skal rettast til alked, slik at til dømes tock blant anna gir forslaget talked og wock blant anna gir forslaget walked. Dersom ein legg inn ein slik regel, kryssar ein av for Bare suffiks når gruppa blir oppretta. Ein bør alltid leggja inn nye erstatningsreglar i samarbeid med ein som er god i rettskriving. Viss ein ynskjer å fjerna ein regel, markerer ein han og trykkjer på knappen Slett. Det er viktig å hugsa på at gruppa med dei nye reglane må vera avkryssa for å virka. Er du i tvil om dette, gå inn på arkfana Grupper og sjekk. Har du funne ein erstatningsregel som du meiner vi bør ta med, er vi takksame for tilbakemelding. Kontakt LingIT på e-post eller telefon sjå kontaktinformasjon bak i heftet. Erstatningsreglane blir kontinuerleg oppdatert ved nye versjonar av LingRight. 32

4.6 Tekst til tale Høgtlesing kan ofte vera ei god støtte for dei som strever med lesinga. Derfor har vi lagt inn ein talesyntese (ein kunstig stemme) i LingRight. Talesyntesen heiter Microsoft Mary og kan brukast til å få høgtlese ord og bokstavar i tillegg til større og mindre delar av ein tekst. Når du vil ha noko høgtlese i dokumentet, markerer du det som du vil at Mary skal lesa, og klikkar på munnen oppe på verktøylinja. Mary kan lesa inntil 1000 teikn om gongen. Viss det er vanskeleg å skilja orda frå kvarandre i forslagsvindauget, kan det å få dei høgtlesne vera til god hjelp. Det gjer du ved å klikka på knappen med bilete av ein høgttalar på inne i forslagsvindauget. Merk: Talesyntesen fungerer berre dersom maskina har maskinvare som støttar lyd under Windows. Under arkfana Tekst til tale i kontrollpanelet finn du ulike innstillingsmoglegheiter, som til dømes lydstyrke og fart, sjå figuren under: Figur 14: LingRight-innstillinger Tekst til tale 33

Vel du Bokstav-uttale, les talesyntesen kvar bokstav etter kvart som du skriv. Her får du høyra bokstavuttalen, ikkje lyduttalen, på engelsk. Mary vil altså uttala bokstaven a som ei, b som bi og bokstaven h som eitsj. Dette blir kalla bokstavering, og er ulikt frå såkalla lydering, kor berre sjølve lyden som bokstaven representerer, blir lese opp. Grunnen til at lydering ikkje er mogleg, er at talesyntesen ikkje veit kva ord du er i ferd med å skriva. Dermed er det umogleg for talesyntesen å vita at du skal skriva eit ord som blir lydert med sj-lyd (til dømes shirt) når du berre har tasta bokstaven s. Talesyntesen kan først lydera heile ordet, når heile ordet er ferdig. Vel du Orduttale, les talesyntesen opp ordet du har skrive, etter at du har trykka mellomromstasten eller sett teiknsetting. Dersom eit ord blir stava feil, vil Microsoft Mary prøva å tolka det som ei forkorting eller eit anna spesialord. Går ikkje dette, vil ho ikkje seia noko. Dette kan bli brukt som indikasjon på at du har skrive feil. Først når du har retta feilen, vil Microsoft Mary lesa ordet høgt. 4.6.1 Å få høgtlese ein tekst i dokumentet Merk av det som skal lesast opp. Klikk på uttaletasten på verktøylinja (knappen med munn på). Pass på at høgttalarane til datamaskina er slått på. Viss du vil avslutta høgtlesinga undervegs, klikkar du på knappen med kryss over munnen. Eit anna alternativ er å klikka på høgre musetast over det markerte området. Vel Tekstuttale, og gå vidare til Start uttale av merket tekst. Teksten blir no lese opp av den kunstige stemmen. Viss du vil ha lese opp ein tekst frå ei anna datakjelde (til dømes ein nettlesar), kopierer du teksten inn i Word eller Writer, markerer han og får talesyntesen til å lesa han opp. Prøv ut bruken av høgtlesing og prøv å høyra forskjell på desse ordpara: how who never ever fear fir comb bomb tomb mental metal medal Merk at du ikkje høyrer forskjell på metal og medal desse blir like med Marys amerikansk-engelske uttale. Men i desse samanhengane kan du kanskje høyra kva det er snakk om: 34

He was awarded a medal. It was made from metal. Set inn din eigen tekst og la Mary lesa han høgt. På denne måten kan du oppdaga om det kanskje manglar eit punktum eller eit ord i teksten. 4.6.2 Problem med Microsoft Mary Nokre gonger oppstår det problem med bruken av Microsoft Mary i Word. Viss du får høgtlese både orda inni forslagsvindauget og ordbokoppslaga, men Mary ikkje les opp teksten i sjølve dokumentet, er dette vanlegvis ein feil som er enkel å retta opp. Gjer som følgjer: Vel Verktøy i Word-menyen, og deretter Tilpass. I dialogboksen som kjem opp, vel du først arkfana Kommandoer. Vel Verktøy i lista Kategorier til venstre. Klikk og dra valet COMtillegg frå dialogboksen og slepp musepeikaren på verktøylinja i sjølve dokumentet. Det har ingenting å seia kva verktøylinje du vel. Viss det ikkje skjer noko, har du ikkje treft ei verktøylinje. Prøv i så fall på nytt. Lukk så dialogboksen. Klikk deretter på den nye knappen COM-tillegg. Dialogboksen COM-tillegg blir vist. Det aktuelle COM-tillegget for dette problemet heiter TekstTilTaleaddin. Ofte held det å fjerna krysset ved dette tillegget, for så å kryssa av i boksen igjen. Viss det ikkje hjelper berre å kryssa av boksen på ny, må du først fjerna tillegget, og så leggja det til igjen. Dette gjer du på følgjande måte: Vel TekstTilTaleaddin og klikk på knappen Fjern. Klikk deretter på Legg til. No kjem du til dialogboksen Legg til tillegg. Finn fram til katalogen C:\Programfiler\LingRight. I engelsk Windows heiter denne C:\Program Files\LingRight. Vel fila tttaddin.dll og klikk OK. No skal Microsoft Mary fungera i Word. No gjenstår berre litt rydding. Vel Tilpass på Verktøy-menyen. Du treng ikkje bry deg om dialogboksen som blir vist, men klikk og dra knappen COM-tillegg frå verktøylinja, ned i dokumentet og slepp. Knappen blir sletta. Lukk dialogboksen, og LingRight og Mary er klare til bruk. Ved å gå inn på Ofte Stilte Spørsmål frå venstremenyen på heimesida vår www.lingit.no og velja spørsmålet om at talesyntesen ikkje verkar i Word, får du same svar som forklart her. I tillegg kan du sjå korleis dialogboksane for å fiksa dette problemet ser ut. 35

4.7 Oppslag i ordbok Som tidlegare nemnt, kan du slå opp ord i ordbøkene til LingRight. Dette kan du gjera både i forslagsvindauget, ved at du merkar ordet du ynskjer forklaring på og deretter trykkjer på ordbokknappen inne i forslagsvindauget, samt frå dokumentet, ved at du set markøren i ordet og trykkjer på ordbokknappen på verktøylinja. Det er også ein tredje måte å slå opp ord på. Ynskjer du detaljert informasjon om eit ord, kan du gå inn på arkfana Oppslag på kontrollpanelet. Gå fram på følgjande måte: Skriv inn ordet i det øvste tekstfeltet og klikk Slå opp eller trykk alt+s på tastaturet. Språket (engelsk eller norsk bokmål) vel du i feltet under. Oppslaget blir vist i lista til venstre. Resultatet er det same som i stavekontrollen i forslagsvinduet, men her kan du i tillegg sjå grammatisk informasjon om ordet. Følgjande figur viser kva som bli vist i kontrollpanelet, dersom du slår opp ordet scavenger på engelsk: Figur 15: LingRight-innstillinger Oppslag 36