Jotunheimen nasjonalpark. Utladalen landskapsvernområde

Forvltningspln for Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde Fylkesmnnen i Sogn og Fjordne RAPPORT NR. 4 1998 Fylkesmnnen i Opplnd ISBN 82-91031-39-8 ISSN 0803-1886

FYLKESMANNEN I SOGN OG FJORDANE 5842 Leiknger FYLKESMANNEN I OPPLAND 2600 Lillehmmer Regjering og stten sin fremste representnt i fylk. Ansvr for t Stortinget og Regjering sine vedtk, mål og retningsliner vert fylgde opp. Fylkesmnnen skl fremje fylket sine interesser, t inititiv åde loklt og overfor sentrle styringsorgn. Fylkesmnnsemet hr oppgåver innn lndruk og ygdeutvikling, miljøvern, på sosilsektoren, overfor kommunne og innn sivil eredskp. ADRESSER: Fylkesmnnen i Sogn og Fjordne Tinghusvegen III, Skrivrvegen 3 5842 LEIKANGER, NORGE Telefon 57 65 50 00 Telefks 57 65 50 55 Fylkesmnnen i Opplnd Gudrndsdlsvn. 170-172 2600 LILLEHAMMER Telefon 61 26 60 00 Telefks 61 26 61 67 Sttens Nturoppsyn Jotunheimen 2686 LOM Telefon 61 21 16 99 Norsk Fjellmuseum (Njonlprksenter for Jotunheimen nsjonlprk) 2686 LOM Telefon 61 21 16 00 Frmsidefoto: Hurrungne ved Mrdlen. Foto: Thor Østye GRAFISK PRODUKSJON: E. NATVIK PRENTEVERK AS, FLORØ TELEFON 57 75 20 20

Forfttr Nsjonlprkforvltr Esen Bø, Sttskog-Opplnd Prosjektnsvrleg Fylkesmnnen i Sogn og Fjordne: Tom Dywd Fylkesmnnen i Opplnd: Dgfinn Cludius Tittel Forvltningspln for Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde Fylkesmnnen i Sogn og Fjordne, Rpport nr. 4 1998 Dto juni 1998 Sidetl 100 ISBN 82-91031-39-8 ISSN 0803-1886 Geogrfisk område Jotunheimen og Utldlen Fgområde Nturvern m.v Finnsiering Fylkesmnnen i Sogn og Fjordne, Fylkesmnnen i Opplnd, Direktortet for nturforvltning Smndrg Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde vrt vedteken ved Kgl. res. 05.12.1980. Forvltningsplnen trekkjer opp retningslinjene for forvltning v prken. Verneforskrift set dei juridiske rmmene for forvltningsplnen. Forvltningsplnen inneheld ei generell skildring v Jotunheimen og Utldlen. Forvltning skl fremje verneføremål. Dette kn est skje ved ei soneinndeling v området. Dei sonektegorine som vert nytt i nsjonlprken er sone utn tilrettelegging og inngrep, rukssone og sone med spesiell tilrettelegging og inngrep. Forvltningsplnen går gjennom retningslinjer og tiltk vedrørnde informsjon, kulturminne og kulturlndskp og i høve til dei ulike rukrinteressene i nsjonlprken og lndskpsvernområdet. Fylkesmennene i Opplnd og Sogn og Fjordne hr forvltningsnsvret for verneområd, medn oppsynet inkludert skjøtsel og informsjon vert utført v Sttens Nturoppsyn. Astrt Jotunheimen Ntionl Prk nd Utldlen Proteted Lndspe Are ws ented y royl deree on De. 5 1980. The mngement pln sets forth the guidelines for the mngement of the proteted res. The onservtion rules set the judiil limits for the mngement. The mngement pln inludes generl desription of Jotunheimen nd Utldlen. The mngement shll support the purpose of the proteted res. To ttin this gol, the re hs een divided into mngement zones, with the use of the following tegories: zone without improvements nd enrohments («wilderness zone»), user s zone, zone with speil improvements nd enrohments. The mngement pln ontins guidelines nd progrms for informtion, ulturl lndspe nd the ulturl heritge, nd for the different user interests in the proteted res. The County Governors of Opplnd nd Sogn og Fjordne re the responsile mngement uthorities, while the Norwegin Nture Inspetorte is responsile for the rnger servie. Emneord 1. Nturvern 3. Forvltning 2. Nsjonlprk 4. Lndskpsvernområde Ansvrleg Fylkesmnnen i Opplnd Fylkesmnnen i Sogn og Fjordne Fylkesmnnen i Sogn og Fjordne Miljøvernvdeling 5842 LEIKANGER, NORGE Tlf.: 57 65 50 00 Telefks: 57 65 50 55 Fylkesmnnen i Opplnd Miljøvernvdeling Gudrndsdlsvn. 170-172 2600 LILLEHAMMER Tlf.: 61 26 60 00 Telefks: 61 26 61 67

FØREORD Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde vrt etlert ved Kgl. Res. 05.12.1980. Dette er den fyrste forvltningsplnen for dei to verneområd. Verneforskriftene set rmmene for plnen. Areidet med forvltningsplnen strt opp husten 1991. Det vrt d opprett ei styringsgruppe for reidet. Styringsgrupp hr vore smnsett v ein representnt frå Fylkesmnnen i Opplnd, Miljøvernvdeling, ein representnt frå Fylkesmnnen i Sogn og Fjordne, Miljøvernvdeling, og ein representnt frå Sttskog-Opplnd. Nsjonlprk-forvltr Esen Bø hr vore sekretær. I rev dgsett 22.11.1991 frå Nsjonlprktenest for Jotunheimen nsjonlprk vrt i lt 191 ettr, orgnissjonr og privtpersonr vrsl om t reidet med forvltningsplnen strt opp. Dei som fekk vrselet vrt oppmod om å kom med innspel til plnreidet. Det kom innspel frå i lt 21 v dresstne. Vidre hr det kome innspel til plnen i ymse møte. Frmlegget til forvltningspln vrt send på høyring til grunneigrr, turistvertr, hytteeigrr, orgnissjonr og ettr på kommunlt-, fylkes- og nsjonlt nivå i novemer/desemer 1995 med høyringsfrist 1. mrs 1996. For dei som ønskte det vrt fristen forleng til ut på sommren sme året. I høyringsperioden vrt det m.. hlde opne møte i lle dei 5 kommunne som hr rel i verneområd. Det kom inn 81 fråsegner til frmlegget. Fråsegnene er skriven smn til eitt dokument og vurdert i høve til plnen. Etter t frmlegget vrt sendt på høyring hr DN-rpport 1996-3 (Forvltning v nsjonlprkr) vorte utreidd. I forvltningsplnen er det teke omsyn til denne rpporten. Forvltningsplnen for Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde er med dette godkjend v Fylkesmnnen i Opplnd og Fylkesmnnen i Sogn og Fjordne. Lillehmmer/Hermnsverk 21. juni 1998 Knut Korsæth Oddvr Flæte Fylkesmnn i Opplnd Fylkesmnn i Sogn og Fjordne

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde INNHALD 1. SAMANDRAG... s. 9 2. INNLEIING... s. 11 2.1 Urørt ntur i Noreg... s. 12 2.2 Nsjonlprkr/lndskpsvernområde... s. 12 2.3 Forvltning... s. 13 2.4. Jotunheimen nsjonlprk/utldlen lndskpsvernområde forvltningspln... s. 14 3. NATURFAGLEG OG HISTORISK BAKGRUNN... s. 15 3.1 Verneverdir i Jotunheim-området... s. 15 3.2 Geogrfisk utreiing og eigedomstilhøve... s. 15 3.3 Ntur og kultur... s. 16 3.3.1 Geologi... s. 16 3.3.2 Klim... s. 17 3.3.3 Vssdrg... s. 17 3.3.4 Vegetsjon... s. 19 3.3.5 Fun... s. 20 3.3.6 Menneskeleg ruk v Jotunheimen... s. 21 4. MÅL, UTFORDRINGAR, PROBLEMSKILDRING OG STRATEGIAR... s. 26 4.1 Mål for forvltning v nsjonlprkr og lndskpsvernområde i Noreg... s. 26 4.2 Mål for forvltning v Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde... s. 26 4.3 Utfordringr og prolemskildring... s. 27 4.4 Strtegir... s. 29 5. SÆRLEGE PROBLEMSTILLINGAR FOR JOTUNHEIMEN NASJONALPARK OG UTLADALEN LANDSKAPSVERN- OMRÅDE MED TILGRENSANDE OMRÅDE... s. 30 5.1 Verneforskriftene... s. 30 5.1.1 Vernegrensene... s. 30 5.1.2 Verneforskriftene... s. 31 5.2 Område som grensr til verneområd... s. 33 6. SONEINNDELING AV JOTUNHEIMEN NASJONALPARK OG UTLADALEN LANDSKAPSVERNOMRÅDE... s. 34 6.1 Ktegorir for soneinndeling... s. 34 6.2 Prinsipp for soneinndeling... s. 34 6.3 Omtle v soneinndeling i ulike delr v Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde... s. 35 6.3.1 Spesiell vernesone... s. 35 6.3.2 Sone utn tilrettelegging og inngrep... s. 35 6.3.3 Brukssone... s. 38 6.3.4 Sone med spesiell tilrettelegging og inngrep... s. 41 6.4 Soneinndeling v tilgrensnde område... s. 42 6

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde 7. RETNINGSLINER OG TILTAK... s. 43 7.1 Informsjon og nturrettleiing... s. 43 7.2 Skjøtsel og ivretking v verneverdir med kulturminne og kulturlndskp... s. 46 7.3 Brukrinteresser... s. 49 7.3.1 Lndruk... s. 49 7.3.2 Turisthytter og ndre hytter, uer og nust... s. 51 7.3.3 Friluftsliv... s. 53 7.3.4 Tilgjenge til områd... s. 56 7.3.5 Tilrettelegging for ferdsel... s. 59 7.3.6 Merking v fotturruter (vrding, T-merking)... s. 60 7.3.7 Kvisting v skiløyper... s. 61 7.3.8 Sommrskiløping (lngrennstrening)... s. 62 7.3.9 Hundekjøring, riding, terrengsykling... s. 63 7.3.10 Andre rrngement... s. 63 7.3.11 Nye utektivitetr... s. 64 7.3.12 Fun, jkt og fiske... s. 64 7.3.13 Avfll/forureining... s. 66 7.3.14 Motorferdsel... s. 68 7.3.15 Reiseliv... s. 71 7.3.16 Forsking og undervising... s. 74 7.4 Forvltning og oppsyn... s. 75 7.4.1 Areidsoppgåvene til nsjonlprktenest ei oppsummering v dei prktiske oppgåvene... s. 76 7.4.2 Fylkesmennene sine reidsoppgåver... s. 79 8. SLUTTORD... s. 81 9. LITTERATURLISTE... s. 82 10. VEDLEGG 1 6... s. 85 Vedlegg 1: Kongeleg Resolusjon 05.12.80. Oppretting v Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde i Sogn og Fjordne fylke og Opplnd fylke... s. 87 Vedlegg 2: Forskrift om Jotunheimen nsjonlprk i Lom, Vågå og Vng kommunr, Opplnd fylke, og Luster og Årdl kommunr, Sogn og Fjordne fylke... s. 88 Vedlegg 3: Vernereglr for Utldlen lndskpsvernområde... s. 92 Vedlegg 4: Retningsliner for tilsynsutvl si verksemd i Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde (jf. pkt. V i vernereglne)... s. 95 Vedlegg 5: Stdnmn i Jotunheimen... s. 96 Vedlegg 6: Krt over Jotunheimen-området 7

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde 1. SAMANDRAG Dette er den første forvltningsplnen for Jotunheimen nsjonlprk (. 1145km 2 ) og Utldlen lndskpsvernområde (. 314 km 2 ). Inngrepsfrie nturområde hr ein eigenverdi og er eit viktig grunnlg for iologisk mngfld. Urørte nturområde i Noreg minkr rskt. Utn ei sml plnlegging og forvltning v dei områd som er, tt vil denne utvikling hlde frm. Bruken v Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde er uknde. Vidre kjem det i uknde grd ønskje om ymse rrngement og meir utrdisjonelle måtr å nytte verneområd på. Ein forvltningspln er nudsynt for å ivret for verneformålet og verneverdine for frmtid. Forvltningsplnen trekkjer opp retningsliner og tiltk for forvltningsstyresmkt sitt reid og hndsming v rukrinteressene sine ønskje i verneområd. Verneformålet i verneforskriftene skildrr vernemotiv. Både for nsjonlprken og lndskpsvernområdet er hovudmotivet vern v sjølve nturen med dyreliv, plnteliv og kulturminne. Lndruk, friluftsliv, jkt og fiske, undervisning og forsking er viktige delmotiv. I Jotunheimen hr friluftsliv htt ei særleg stor tyding heilt ttende til midten v 1800-tlet. Sentrle utfordringr er å sikre nturkvlitetne og å leggje til rette for det trdisjonelle norske friluftslivet og dei verdine det er tuft på. Strtegir i dette reidet er m.. «føre vr»-prinsippet, fremje godt smreid mellom rukrinteressene og forvltningsstyresmkt og i eit lngt tidsperspektiv sikre ressursr som urørt ntur, ro og stillheit. På grunn v utvikling i området og stndrdr for nsjonlprkforskrifter er forvltningsstyresmkt innstilt på å strte opp ein prosess med endringr/justeringr v verneforskriftene. Ein viktig reidsreiskp for å nå dei mål som vrt vedtekne i smnd med vernevedtket er soneinndeling v områd. Dei tre sonene som er nytt er sone utn tilrettelegging og inngrep, rukssone og sone med spesiell tilrettelegging og inngrep. Son utn tilrettelegging og inngrep er inndelt i 4 teigr (teig 1-4). Desse teigne er Øvre Leirungsdl-området, Memurutind-/Memurure-området, Glittertind-/ Trollsteinkvolv-området og Hurrungne-området. Den overordn strtegien for desse teigne er t kvlitetr som urørt ntur, ro og stillheit skl prioriterst. Ny tilrettelegging og nye rrngement er ikkje tillte der. Son utgjer sml omlg 27 % v verneområd. Med unntk v nokre mindre område definert som sone med spesiell tilrettelegging og inngrep, omfttr ruksson dei områd som ikkje er kll sone med urørt ntur. Den overordn strtegien for ruksson er t den tilrettelegging som er der i dg kn hldst ved like eller fornyst. Utnom mindre justeringr/endringr skl det ikkje kom nye tiltk utover slike som er nemnde spesielt i plnen. I denne son vil kommersiell turisme i form v fjellføring kunne tilltst etter nærre fstsette vilkår. I ruksson er 6 område inndelt i eigne teigr (teig 5-10) fordi dei hr spesielle prolemstilingr når det gjeld tilhøvet mellom ruken og nturmiljøet. Dette gjeld Olvu/Mjølkedlsreområdet, Gjende ust/besseggen/besshø/nutgrdstind, Gldhøpigg-området, Smørstre-området, Fnnråken og Heimre Utldlen. 9

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde Soneinndelingne omfttr også område utnfor verneområd. I desse område gjeld pln- og ygningslov og ikkje verneforskriftene. Sonering utnfor vernegrensene er difor tilrådingr om relruk til dei styresmktene som hr nsvret for relruken der. Tilrådingne er vurdert ut i frå omsynet til nturkvlitetne i verneområd. Med omsyn til lndruket vil tiltk som fremjr verneformålet, til dømes vedlikehld v kulturlndskpet i ein del område, ver positive. Oppføring v nye ygg/ konstruksjonr er ikkje ønskjeleg. I dei sentrle strok v verneområd skl det som hovudregel ikkje først opp nye ygg eller skje utviding v dei som er der frå før. Generelt er det god og lett tilkomst til verneområd. Dette medfører uk trfikk i sentrle og sårre område. Det kn ver ktuelt med tiltk for å redusere trfikken i desse områd. Tiltk som legg til rette for å kom inn i verneområd, til dømes vegr og prkeringsplssr, ør ikkje plnleggjst og plsserst tettst mogleg opp mot vernegrensene. Merking v fotturruter skl fylgje DNT/DN-stndrden til Den Norske Turistforening og Direktortet for nturforvltning. Motorferdsl i verneområd skl hldst på eit minimum. I dg er den motoriserte ferdsl totlt sett for høg. Dette gjeld i fyrste rekkje ferdsel i smnd med drift v turisthyttene og åttrfikken på Gjende. Utgngspunktet for motorferdsel vil ver ein streng dispenssjonsprksis. Reiselivstiltk skl som hovudregel leggjst utnom verneområd. Dersom det lir gjeve løyve til slike tiltk i verneområd, skl desse ikkje føre med seg særskilt fysisk tilrettelegging eller ruk v motoriserte køyrety. Kommersiell turisme i form v fjellføring skl vgrensst i son utn tilrettelegging og inngrep. Forsking i verneområd er i utgngspunktet positivt. For forskingsprosjekt som medfører inngrep og motorferdsel vil nytte og føremoner li vurdert opp mot ulempene. Fylkesmnnen i Opplnd og Fylkesmnnen i Sogn og Fjordne er forvltningsstyresmkt for verneområd. Ein nsjonlprkforvltr tilsett i Sttskog-Opplnd hr frå juli 1991 utført den dglege forvltning og orgnisert oppsynsreidet. Oppretting v Sttens Nturoppsyn (SNO) frå 1. pril 1998 hr endr dette, og SNO tek seg v dei prktiske oppgåvene med informsjon, skjøtsel og oppsyn. I sttsllmenning vil oppsynsreidet m.. li søkt smordn med fjellstyr. Informsjon og god kontkt mellom forvltningsstyresmktene og med kommunne, tilsynsutvl, grunneigrne og rukrgruppene er prioriterte reidsoppgåver. 10

2. INNLEIING Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde vrt etlert ved Kgl. Res. 05.12.1980. Nsjonlprken vrt opprett som den 14. i Noreg. I dg er det 18 nsjonlprkr og 77 lndskpsvernområde i lndet. Sml utgjer nsjonlprkne omlg 4,3% v Noreg sit lndrel (Svlrd ikkje teke med) og lndskpsvernområd omlg 1,4%. Dette er den første forvltningsplnen som lir lg for Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde. Det lir lgt opp til t forvltningsplnen lir revidert kvrt 10. år. Føremålet med forvltningsplnen er å lge retningsliner for forvltning v verneområd slik t kvlitetne der lir sikr. Plnen gjev ei innføring i kgrunnen for vernevedtket og informsjon om området. Etter ein gjennomgng v prinsipp og mål for forvltning, lir ulike utfordringr og prolemstillingr summert opp. Til slutt lir verkemiddel, tiltk og retningsliner omtl. Av omsyn til nturkvlitetne i verneområd ør og dei tilgrensnde områd sjåst i smnheng med verneområd. Dei tilgrensnde områd er tekne med i den grd det er vurdert som nudsynt for heilskpen i nsjonlprken og lndskpsvernområdet. Lndsoversikt - villmrkspreg område Gjenværende områder i Norge med villmrkspreg pr. 1. jnur 1994. Områdene ligger mer enn 5 km. fr tyngre tekniske inngrep, og utgjør i 1994 12% v relet, mot 48% i 1900 (Svlrd ikke medregnet). Kilde: Sttens krtverk Aust-Agder Redksjonell ereiding og grfisk produksjon: Sttens krtverk Miljøenheten 1995. 11

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde 2.1. URØRD NATUR I NOREG Områd med urørt ntur i Noreg hr mink sterkt etter år 1900, jf. St. melding nr. 62 (1991-92) «Ny lndspln for nsjonlprker og større verneområde i Norge» og DN-rpport 1995-6 «Inngrepsfrie nturområder i Norge». Inngrepsfrie nturområde (meir enn 5 km fr tyngre tekniske inngrep, også kll urørt ntur) i Noreg hr mink frå 48% i 1900 til 12% v lndrelet i 1994. For Sør-Noreg (med Trøndelgsfylk) hr villmrk mink frå 27% til 5% i den sme perioden. Denne utvikling kn hlde frm dersom vurdering og plnlegging v områd ikkje skjer på ein heilskpleg måte. Vern v nturområde er eit v fleire verkemiddel i dette reidet. Urørte nturområde hr ein eigenverdi og er ein del v vår nsjonle rv og sjølvkjensle. Det sme gjeld for fleire kulturpåverk område. Dessutn er det viktig å t vre på ntur for ettertid for: å sikre eit representtivt utvl v nturområde med eit nturleg økosystem å sikre nturleg vrisjon og reidde i flor og fun å gje sårrt og tru plnte- og dyreliv store nok leveområde å sikre verdfulle kulturminne og kulturlndskp i område utn store tekniske inngrep å gje grunnlg for friluftsliv og rekresjon å gje grunnlg for forsking og undervising å sikre refernseområde (område utn indre påverknd) å gje komnde genersjonr høve til sjølve å plnleggje relruken Noreg hr slutt seg til fleire internsjonle konvensjonr for å t vre på ulike delr v det iologiske mngfldet med plnte- og dyreliv, medrekn lågre flor og fun. Noreg hr eit særleg nsvr for å t vre på unike, sårre og trug nturtypr, plnter og dyr. Særleg gjeld dette dyr og plnter som erre finst her, eller som hr hovudutreiing si her. 2.2. NASJONALPARKAR/LANDSKAPSVERNOMRÅDE Vern v spesielle nturområde eller nturelement skjer i Noreg i hovudsk etter Lov om Nturvern som vrt vedteken 19.06.1970. I lov er det heimel for å opprett fleire ulike vernektegorir, m.. nsjonlprkr og lndskpsvernområde. I formålsprgrfen i nturvernlov ( 1) står det: «Nturvern er å disponere nturressursene ut fr hensynet til den nære smhørigheten mellom mennesket og nturen, og til t nturens kvlitet skl evres for fremtiden.» Det offentlege nturvernreidet tek utgngspunkt i nturvernlov og hr som formål ein «økologisk forsvrlig ruk v nturressursene som sikrer nturen som en vrig kilde for menneskenes virksomhet», og i dette «evring v nturens vrisjonsrikdom åde med hensyn til plnter og dyr og deres leveområder, lndskp og geologiske formsjoner og forekomster» (St. melding nr. 68 (1980-81) - «Vern v norsk ntur»). I 3 i nturvernlov står det om nsjonlprkr: «For å evre større urørte eller i det vesentligste urørte eller egenrtede eller vkre nturområder kn reler v sttens grunn legges ut som nsjonlprk. Grunn v smme rt som ikke er i sttens eie, og som ligger i eller grenser inntil reler som nemnt i første punktum, kn legges ut som nsjonlprk smmen med sttens grunn. I nsjonlprken skl nturmiljøet vernes. Lndskpet med plnter, dyreliv og ntur- og kulturminner skl vernes mot utygging, nlegg, forurensninger og ndre inngrep.» 12

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde Vidre står det om lndskpsvernområde i 5: «For å evre egenrtet eller vkkert ntur- eller kulturlndskp kn reler legges ut som lndskpsvernområde. I lndskpsvernområde må det ikke iverksettes tiltk som vesentlig kn endre lndskpets rt eller krkter. Fylkesmnnen vgjør i tvilstilfelle om et tiltk må nses å ville endre lndskpets rt eller krkter vesentlig.» Etter nturvernlov er lndskpsvern eit svkre områdevern smnlikn med nsjonlprkr. For lndskpsvernområd er hovudformålet å sikr ntur- og kulturlndskp. Generelt er det forod mot inngrep som vesentleg kn endre lndskpets rt eller krkter, men trdisjonell lndruksdrift vil i dei fleste høv kunne hlde frm som før, jf. t «for å sikre t trdisjonell næringsvirksomhet ikke utøves i strid med lndskpsvernets formål, vil den ofte være undergitt visse egrensninger når det gjelder driftsform og driftsintensitet» (Ot.prp.nr. 46 (1983-84)). Døme på slike vgrensingr kn vere hogst, stenging v ekkeløp og kkeplnering. 2.3. FORVALTNING Dei første nsjonlprkne omftt erre sttsgrunn. I mngel v ein eigen ytre sttleg ett for nturforvltning fekk Direktortet for sttens skoger (frå 1.1.1993 Sttskog SF) den dglege forvltning v områd. Vedkomnde reindriftsdministrsjon vr dispenssjonsstyresmkt for motorferdsel i smnd med utøving v reindrift. Oppsynet i dei første nsjonlprkne vrt ofte etlert ved t nturverninspektøren gjorde direkte vtler med fjelloppsynet eller ndre kjentfolk. I 1980-år kom det fleire endringr i forvltning v nsjonlprkne. For nyopprett nsjonlprkr som Jotunheimen vrt det opprett tilsynsutvl i dei erørte kommunne, like eins for Utldlen lndskpsvernområde. 1.1.1984 vrt forvltningsmynde for nturvernområde overført frå Miljøverndeprtementet til fylkesmennene, som fekk eigne miljøvernvdelingr frå 1982. Overføring v forvltningsmyndet til fylkesmnnen g ikkje endringr i det dglege forvltningsnsvret som Direktortet for sttens skoger hdde. Med oppretting v Sttens Nturoppsyn vrt dei dglege oppgåvene med informsjon, skjøtsel og oppsyn i Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde frå 1.4.1998 overført frå Sttskog SF til Sttens Nturoppsyn. Alle nsjonlprkr og lndskpsvernområde hr ein formålsprgrf i verneforskrift. Formålet er retningsgjevnde for forvltning v områd. Norsk nsjonlprkpolitikk hr frm til i dg i stor grd gått ut på å verne område, etlere regelverk, ver dispenssjonsstyresmkt og oppsyn. Det hr vore lgt mindre vekt på ktiv forvltning og skjøtsel. I dei seinre år hr det frå overordn styresmkter kome klre signl om meir ktiv forvltning med m.. større differensiering, åde innfor kvrt enkelt større verneområde og mellom verneområd. 13

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde 2.4. JOTUNHEIMEN NASJONALPARK/UTLADALEN LANDSKAPSVERNORÅDE FORVALTNINGSPLAN Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde er eit v fjellområd i Noreg som er mest nytt i smnd med friluftsliv. I området ligg nokre v dei mest etterspurde turmål i lndet. Sjølv om Jotunheimen hr vore nytt i lng tid, er det i dei siste 10-15 år ferdsl hr uk særleg mykje. Det er mnge ulike rukrinteresser knytt til områd og fleire nye er i ferd med å kom. Med dei mnge og store rukrinteressene i området hdde det vore ønskjeleg t den første forvltningsplnen hdde kome smstundes med vernevedtket. Då hdde grunnlget for prktisering v verneforskriftene vore lgt frå strten. Lite heldige måtr å disponere områd på kunne dermed vore unngått. Brukrne hdde då også kjent etre til målsetting for forvltning v områd og kvifor det er slik. Auk ruk v områd og t det i uknde grd kjem ønskje om meir utrdisjonelle måtr å nytt områd på, gjer det enno viktigre med ein forvltningspln. Utvikling gjer det nudsynt med ei meir ktiv forvltning dersom verneformålet skl kunne hldst vedlike og sikrst. Dersom utvikling held frm utn ein sml forvltningsstrtegi for områd, kn m.. viktige sider ved det trdisjonelle norske friluftslivet li redusert eller orte. Forvltningsplnen ygger på verneforskrift, røynsler forvltningsstyresmkt sit inne med og meldingr frå rukrne etter t områd vrt vern. Gjennom plnen lir det lgt opp til ei prktisering v forskrift som i eit lngt tidsperspektiv skl vere med på å gje ei utvikling i smsvr med verneformålet. I tillegg til t plnen skl gje retningsliner, skl den vere eit hjelpemiddel i forvltning v områd. Den skl m.. gje grunnlg for kontroll med reldisponering og vere ein konkret rettleir for forvltningsstyresmkt, grunneigrr og ndre rukrr i økologisk skjøtsel, ruk og tilrettelegging. Forvltningsplnen vil og gje eit etre grunnlg for å smordne til dømes nturvern- og friluftsinteressene slik t ein unngår unødige konfliktr mellom desse. For å få med nye røynsler er det nudsynt t forvltningsplnen lir jourført med jmne mellomrom. 14

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde 3. NATURFAGLEG OG HISTORISK BAKGRUNN 3.1. VERNEVERDIAR I JOTUNHEIM-OMRÅDET I smnd med diskusjonen om vern v Jotunheimen vrt det lgt stor vekt på t området hr nokre v dei mest typiske ville fjellformsjonne i Noreg med preg v åde ustlndsk og vestlndsk fjellntur. Frodige, lågreliggjnde dlr, særeigne vssdrg, ei mengd rer og dei høgste fjell i Nord- Europ finst her innfor eit reltivt vgrens område. Det er vitskpelege verneinteresser innn geologi, limnologi, otnikk og zoologi. I vest lever ein villreinstmme. I området finst kulturminne som skriv seg frå fngstfolket som følgde reinen d rene trekte seg ttende, steinuer, hustufter og fngstnlegg. Delr v Jotunheimen hr stor verdi som eiteområde for tmrein og ufe. I Utldlen er det fleire nedlgde grdsruk, stølr og husmnnsplssr. Den tidlegre ruken v lndskpsvernområdet gjer t det er eit særmerkt kulturlndskp der. Utlvssdrget vrt vrig vern mot krftutygging i 1986 i Vernepln III for vssdrg, og her renn Vettisfossen som er den 3. høgste fossen i lndet (275 m fritt fll), og den høgste uregulerte fossen. Friluftsliv og fotturisme i Jotunheimen tok til for omlg 150 år sidn. Å evre området slik t det og i frmtid kn vere triveleg å nytt til vnleg trdisjonelt friluftsliv og fotturisme vr sentrlt frmme i diskusjonen om vern eller ikkje. 3.2. GEOGRAFISK UTBREIING OG EIGEDOMSTILHØVE Jotunheimen nsjonlprk og Utldlen lndskpsvernområde ligg i kommunne Luster og Årdl i Sogn og fjordne fylke og kommunne Vng, Vågå og Lom i Opplnd fylke. Nsjonlprken hr eit rel på omlg 1145 km 2, medn relet som utgjer lndskpsvernområdet er på omlg 314 km 2. Fordeling v det sml vernerelet på kommunr går frm frå figuren nednfor. Sml vernerel fordelt på kommunr Lom 40% Lom Vågå Luster Årdl Vng Vng 4% Vågå 19% Årdl 19% Luster 19% 15

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde Med unntk v eit mindre område i Vng kommune ligg heile nsjonlprken på sttsgrunn. For lndskpsvernområdet ligg omlg 56% på privt grunn og omlg 44% på sttsgrunn. Kv for eigedomr verneområd omfttr, går frm v verneforskriftene i vedlegg nr. 2 og 3. 3.3. NATUR OG KULTUR 3.3.1. Geologi Besseggen, Bessvtnet og Gjende. Foto: Esen Bø Berggrunn Jotunheimen ligg i den kledonske fjellkjed som strekkjer seg frå Finnmrk til Stvnger. Bergrtne lir ofte kll «jotunergrtr». Dette er ergrtr som er motstndsdyktige mot erosjon (gro og syenitt). Sjølv om ergrtne i Jotunheimen kn seist å vere einsrt, går det eit tydeleg dele lngs Gjende og over mot Tyin. Sør for Gjende dominerer gro. På nord-sid er det meir gneis. Krkteristisk i Jotunheimen er innslg v «ruderg». Dette er ein form for gro som er rik på mgnesium og jern. Frg på denne ergrten hr gjeve fleire nmn som til dømes Rudlen og Ruhmrne. At ergrtne vrierer i minerlsmnsetjing ser ein og ved t det nokre stder er god tilgng på plntenæring. Lndformer Store fjellmssiv og spisse tindr er det som særleg kjenneteiknr Jotunheimen. Det lir hevd t Jotunheimen er det mest fjellrike lndskpet i Noreg. Alle fjelltoppne i lndet som er over 2300 meter, i lt 23, ligg i prken. Dei 4 høgste er Gldhøpiggen (2469 m.o.h.), Glittertind (2465 m.o.h.), Store Skgstølstind (2403 m.o.h.) og Store Styggedlstind (2387 m.o.h.). 16

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde I Jotunheimen ligg og mnge v rene i Noreg, og rerelet dekkjer omlg 10% v det sml rerelet i Noreg. Den største reen i Jotunheimen er Smørstreen (omlg 15 km 2 ). Deretter kjem Vestre Memurure (omlg 13 km 2 ), Hellstugureen (omlg 12 km 2 ) og Veoreen (omlg 11 km 2 ). Brene er i hovudsk ein kominsjon mellom otnre og dlre. Frå rene kjem det reslm som gjev ei særmerkt grønfrge på mnge elvr og vtn. Sjølv om Jotunheimen lir kjenneteikn v høge og ville fjell, finst det og fleire mrkerte dlr som deler fjellområdet inn i mindre einingr. Den største og mest særeigne dlen er Utldlen som er ei geogrfisk forlenging v Årdlsfjorden. Denne dlen går vel 20 km inn i Vest-Jotunheimen og deler Hurrungne i nord-vest frå Tyinfjell i sør-ust. På åe sidene v dlen er det mnge sidedlr. Desse truform hengjedlne opnr seg mot hovuddlen høgt oppe i liene. 3.3.2. Klim Klimet i Jotunheimen vrierer mykje åde i høve til ust-vest grdienten og i høve til høgde over hvet. Det er få meteorologiske målingr i Jotunheimen. Frm til 1978 vr målestsjonen på Fnnråken i drift. For å gje eit ilete v tempertur- og nedørsvrisjonr er difor normlr frå perioden 1931-1960 teke med i oppstilling: Lom 294 mm 2,8 g. C (mks 14,4 - min. -9,5) Elveseter i Bøverdlen 470 mm 1,0 g. C (mks 12,4 - min. -9,6) Fnnråken 1221 mm 5,6 g. C (mks 2,6 - min. -12,4) Fortun 680 mm 4,6 g. C (mks 14,8 - min. -5,1) Vetti 792 mm Målestsjonen på Fnnråken vr ikkje rekn som heilt representtiv med omsyn til årsnedør d stsjonen låg svært vindutsett til. På grunnlg v snømålingr i denne delen v Jotunheimen er årsnedøren rekn ut til å vere mykje større. Den dominernde vindretning i Jotunheimen er sørvestleg. Fuktig hvluft gjev frå seg mykje nedør i dei ytre og midtre fjellområd kring Sognefjorden. Det meste v det som er tt fell ned i Vest- Jotunheimen og i Breheimen med minknde mengde ustover. For å få eit inntrykk v temperturen i ulike delr v Jotunheimen kn ein rekne med ein gjennomsnittleg nedgng på 0,6 grder C pr. 100 meter stigning. Middeltemperturen i dei sentrle strok v Jotunheimen i juli er på omlg 10-11 grder C, medn den på Fnnråken, omlg 1000 meter høgre, er på omlg 2,5 grder. Om vinteren vil likevel dei lågste temperturne finnst i dlotnr og søkk. 3.3.3. Vssdrg Dei tre største innsjøne i Jotunheimen er Gjende, Bessvtnet og Russvtnet. Alle desse innsjøne ligg i Vågå kommune. Gjende er den største med ei lengde på omlg 19 km. og ei djupde på ned til omlg 150 meter. Innsjøne høyrer til Sjovssdrget som det lenge vr plnr om å yggje ut. For Sjo vedtok Stortinget vrig vern mot krftutygging i 1973 (Vernepln I for vssdrg). I nord og nordvest renn vssdrg ned i Ottdlen. Dei største elvene der er Veo, Vis, Leir og Bøvr. Blnt desse er Veo det einste vssdrget som er regulert. Denne regulering ligg utnfor verneområd. Bøvrvssdrget vrt vrig vern mot krftutygging i 1993 (Vernepln IV for vssdrg). 17

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde I vest dominerer Utldlsvssdrget som renn ut i Årdlsfjorden. Dette vssdrget hr utspring frå rene oppe på Sognefjellet. Utldlen er m.. kjent for mnge flotte fossefll. Ut i frå hengedlne Hjelledlen, Grvdlen/Slufsedlen, Mork/Koldedlen, Stølsmrdlen, Fleskedlen, Midtmrdlen og Mrdlen stupr elvne utover frodige fjellsider ned i Utl. Den største og mest kjente fossen i Utldlen er Vettisfossen. Etter t Mrdøl i Eikesdlen vrt ygd ut, er Vettisfossen den høgste uregulerte fossen i lndet med ei sml fllhøgd på 340 m; v dette er 275 meter fritt fll. Etter den 2. verdskrigen vrt store delr v Utldlsvssdrget regulert for å skffe elektrisk krft til luminiumsverket i Årdl. Elvene i Grvdlen, Rudlen, Skogdlen, Urdlen og Fleskedlen er overført gjennom tunnelr om Koldedlsvtnet til Tyin. Kyrkjevtnet (1352 m.o.h.) er med i sme vssdrgsregulering. Stortinget hr seinre, i 1986, vedteke vern v Utldlsvssdrget (ovfor smløpet med Avdlselv) i Vernepln III for vssdrg. Vernet gjeld såleis mot vidre krftutygging. Vettisfossen med eit fritt fll på 275 meter. Foto: Thor Østye 18

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde 3.3.4. Vegetsjon Nturgeogrfisk ligg området i region 35 d); «Fjellregionen, underregion Jotunheimen i søre del v fjellkjeden» (Nordisk Ministerråd sitt frmlegg til nturgeogrfisk regioninndeling v Norden, NU-B 1977:34). Den heimre delen v Utldlen går ned i region 37 e); «Vestlndets løv- og furuskog, underregion Sogn og Fjordnes indre fjordstrøk». Nsjonlprken og lndskpsvernområdet vrt vegetsjonskrtlgt i 1991 og 1992. Ut frå vegetsjonskrt er det lg krt for slitestyrke, reineite og sueeite. Vegetsjonskrtleggjing syner t heile 57% v det vern området er impediment (grus, snd, jord, ur, lokkmrk, rt fjell, vrig is og snø) medn 5% er vtn. Dei vegetsjonstypene som dominerer er rishei (9,5%), lvhei (4,5%), frostmrk v retype (4%), mosesnøleie (4%) og grssnøleie (4%). Fjellsveve ein krkteristisk plnte i Jotunheimen. Foto: Thor Østye 19

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde Lngs Gjende er det jørkeskog i eit elte opp til 1200 m.o.h. Skogen der vekslr mellom rtsrik og frodig engskog og den fttigre låærskogen. Over skogen kjem rtte hmrr og rsmrker. Der kn det innimellom vere eit jmt innslg v vegetsjonstypen høgstudeeng. Førekomst v klkrike ergrtr gjer t dette området hr noko v den mest rtsrike floren i nsjonlprken. Fleire skoglomr finn der si høgste utreiing i lndet. Blnt dei typiske låglndsrtne finst m.. knelrose, liljekonvll, tystst, krttfiol og jordær. Jotunheimen hr og fleire norske høgderekordr for fjellplnter. Høgst går issolei. På Glittertind er den funne opp til omlg 2370 m.o.h. Rudsildre og rosenrot er funne opp til omlg 2300 m.o.h. På loklitetr med klkrik grunn veks m.. reinros.i liene i Utldlen gjev kominsjonen v godt loklklim, friskt sigevtn og vrm skredjord gode vilkår for rtsrikdom. Vrmekjære treslg som lind, hssel, svrtor og lm veks der. Høgstudejørkeskogen med tyrihjelm, skogstorkene, kvitldtistel, skogstjernelom, vendelrot, turt og kvnn er fleire stder godt utvikl. Den einste furuskogen v noko omfng finst på Vettismorki. Fjellfuruskogen der hr v fleire vore rekn som lndets «gildste» fjellfuruskog. På 1600-hundre tlet, då det vr gruvedrift etter koppr i Årdl, vrt tømmer frå Vettismorki nytt i produksjonen. Etter t kopprverket vrt nedlgt stod skogen urørt i 120 år og vrt uvnleg grov. Det meste v furuskogen i liene i Utldlen og nedst i sidedlne døydde v den fluorhldige røyken som kom etter oppstrting v luminiumsverket i Årdl. Dette skjedde i perioden 1950-1970. Dei fleste furutre som døydde står frmleis. I dg er utsleppet v fluor sterkt redusert, og ny furuskog veks no opp nturleg. 3.3.5. Fun Fugl Bestnden v fugl skil seg ikkje mykje frå det som er vnleg i norske høgfjell. Det er registrert omlg 75 hekknde rtr i nsjonlprken, og det er streif- og trekkfuglr frå vestlege og nordlege strok. Området utgjer ein del v eit viktig område for kongeørn og jktflk. Rovfuglr som fjellvåk, tårnflk og ugler kn enkelte år vere tlrike. Det er ikkje spesielt stor rtsrikdom v våtmrksfugl og mnge v rtne er fåtllige (det er truleg høgderekord i hekking for fiskemåke ved Bukkehåmårtjønn). Rypeestnden kn i enkelte år vere god. Orrfugl og storfugl ser ein v og til i Utldl-området. Av småfuglne er snøsporv, heipiplerke, jørkefink, gråsisik, luvsngr, steinskvett og låstrupe lnt dei mest vnlege. Fleire rtr er i tydeleg estndsnedgng. Dyr Dei fire store hjortedyr elg, hjort, rein (villrein og tmrein) og rådyr er i området. I verneområdet inngår Vest-Jotunheimen villreinområde. Dette gjeld Årdl og Luster kommunr på vest-og ustsid v Utldlen til grens mot Lom og Vng kommunr. I dg er villreinen orte på ust-sid v Utldlen. I villreinområdet er det i dg ei stmme på omlg 300 vinterdyr. Mår, mink og rev er det fste estndr v. Fjellrev finst, men er sjeldn. Jotunheimen hdde fst jervestmme frm til 1950-tlet då høg skotpremie førte til sterk reduksjon. Dei siste år hr det vore ein uke i tlet på sporoservsjonr og dyret er også oservert fleire gonger. Gupe finst som streifdyr. Først på dette hundreåret vr det ei god stmme v oter i Utldlen. Gode skinnprisr gv hrd jkt, og no er det sjeldn å sjå dette dyret. 20

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde Fisk Fleire v vtn ligg for høgt til t det er nturleg fiskeproduksjon i dei. I mnge v desse lir det sett ut ure. I Utlvssdrget går det lks og sjøure opp til Avdlsru. 3.3.6. Menneskeleg ruk v Jotunheimen Kulturminne og kulturlndskp Det er fyrst på overgngen til yngre steinlder t funnmengd etter ktivitetr frå menneske ukr i Jotunheimen (omlg 3000 år f.kr.). Buplssr frå denne tid er funne åde ved Russvtnet, Gjende, Tyinoset, på Breikvm og i Koldedlen. Det som særleg finnst v eldre kulturminne er knytt til jkt og fngst. Fleire stder finst reinsgrver, ogstelle, ægrmr, kjøttgøymer, hellrr og restr etter steinuer. Hovudtyngd v desse fngstinnretningne i nsjonlprken er frå Gjende og opp mot Veodlen og Smådlsfjell. Tilgngen til Veodlen er mest over lt stengd med fngstnlegg. Fngstu Store Hilleren i Storutldlen, resturert i 1996. Foto: Esen Bø 21

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde Jotunheimen vr også tidleg viktig som eiteområde for ufe. Restr etter gmle setrer finst fleire stdr. Grdne Glømsdl og Hoft i Lom hdde frm til omlg 1850 setrer i Storådlen. Desse vrt seinre flytt ned til Gjendeu. Nigrd Sulheim hdde seter i Visdlen nednfor Styggehøi frm til omlg 1750 (muntleg frå E. Sulheim). I Memurudlen vr det og seter. I Utldlen finst det særleg mnge kulturminne frå nyre tid, så som stølr og jkthytter. Kulturlndskpet er rikt og vriert. Dei siste 20 år hr ygningr på grdsruk og stølr vorte vølte. Kulturmrk lir og resturert. I dette reidet lir det lgt ned ein stor reidsinnsts frå grunneigrr, Årdl turlg og «Mork-gjengen». I Jnur 1998 vil ein skjøtselpln for Utldlen li sendt ut på høyring. Areidsgrupp for Utldlen kulturlndskp står for dette reidet med nsjonlprktenest som sekretrit. Gmle ferdselsvegr er det restr etter fleire stder. To mykje nytt ferdselsvegr vr frå Vldres til Årdl og frå Luster over Sognefjellet til Bøverdlen og Lom. Det vr og ein viktig ferdselsveg over Vldresfly og ned Sjodlen til Vågå. Alle desse ferdselsvegne ligg utnom verneområdet. Det hr og vore ferdselsvegr innnfor verneområd, til dømes gjennom Visdlen, Urdlen, over Storådlen til Bygdin, Tyin og Vng i Vldres. Desse hr truleg vore mindre og meir spordisk nytt. Jotunheimen inneheld også mykje historie knytt til utvikling v friluftsliv. Etter kvrt som interess for friluftsliv uk, utvikl fleire setrer i området seg til turistedrifter. I smnd med føring v turistr vrt det ygd steinuer (sikringsuer) på sentrle plssr. På Gldhøpiggen vrt det ygd ei slik steinu i 1888/89 som no er orte. På Surtningssui står truleg den einste opphvlege steinu som vrt ygd til dette føremålet. Denne u vrt ygd i 1899. Lndruk I dg er det ikkje ktiv seterdrift innfor verneområd. Siste setr med mjølkeproduksjon i Jotunheimen vr Memuruu som slutt i 1989 som følgje v forod mot ruk v upsteurisert mjølk på turistedrift. Etter 1989 er seterkve og områd kring Memuruu nytt for eitefe. Vetti eit v grdsruk i Utldlen. Foto: Rigmor Solem 22

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde Fleire stder m.. i Leirungsdlen, Veodlen, Storådlen, Veslådlen og på Breikvm vrt det tidlegre eit med driftefe. Mnge dlr og område er frmleis viktige eitedlr for ufe. I Veodlen og Storådlen/Veslådlen er det t.d. eigne fedrifter. I Russdlen og i Leirungsdlen går det hestefølgje. Leirungsdlen, Gjende, Russdlen og øvre del v Utldlen er døme på område der det årleg går su på eite. I dei ustlege områd v nsjonlprken, i kommunne Lom, Vågå og Vng, driv Lom tmreinlg og Vågå tmreinlg. Lom tmreinlg vrt etlert i 1926 og Vågå tmreinlg i 1942. Tmreinlg hr til smn omlg 4000 rein i vårflokk (reintl etter t slkteuttket hr skjedd) og produserer årleg omlg 80 000 kg reinkjøt. Ved grens til Utldlen lndskpsvernområde ligg grden Hjelle. Innnfor lndskpsvernområdet ligg grdsruk Skåri, Avdlen, Luvhugen, Flten og Vetti. Til kvr grd hr det vore 2 stølr, - heim- og frmstøl. Buskpen vrt sendt til heimstølen i slutten v mi. Der vr dei i 2-3 veker før dei flytte lenger inn i fjellet til frmstølen. Om husten, ofte i midten v septemer, returnerte dei til heimstølen der eit på nytt hdde vokse opp. Ved Mikkelsmess, 29. septemer, (frå gmlt v den dgen uskpen vrt ført heim til grden) flytt dei heim. Bøndene i Fortun eig den øvre delen v Utldlen med sidedlne Urddlen, Skogdlen, Vetle-Utldlen og Gjertvssdlen opp til Sttens grunn. Desse øndene hr fjellstølr på Murn under Hillerhø, Guridlen, Skogdlsøen, Gjertvssøen og Vormeli. Fleire v stølne vr i ruk frm til 1954. Ut i frå ygningsmterilne kn stølne i Utldlen delst i to hovudtypr. Øvst i dlen er det ei rekkje frmstølr som vrt nytt v ønder frå Luster. Der vrt sel ygd v stein. Sel lenger nede i dlen, som soknr til Årdl, vr ygd v tremterile. Vormeli, eller Utldlsholet som stden og hr vore kll, ligg i øvre del v Utldlen, omlg 2 km. sør for Skogdlsøen. Dette hr truleg vore ein v dei mest vsidesliggjnde grdne i lndet. Over fjellet frå Fortun tok det 9 timr å gå. I følgje ei segn usette den første mnnen seg i Vormeli omlg år 1600. Hn levde truleg mest v jkt og fiske. Sjølve plssen vrt rydd v to krr frå Fortun i 1780-år. Det er godt jordsmonn i Vormeli og fleire fmilir hr seinre udd der. Frå 1867 og frm til 2. verdskrig vrt Vormeli nytt som støl. «Vormelids venner» hr dei seinre år lgt ned ein stor reidsinnsts i å hlde vedlike ygningsmiljøet i Vormeli. Dei første sikre kjeldene om usetnd i Vetti skriv seg frå 1120. Hjelle er nemnt første gongen på 1300-tlet då Riddr Sigvt v Leirholr i Vng g Hjelle til presten i Lærdl. Avdlen vrt truleg rydd på slutten v 1500-tlet. I dg er det ikkje fst usetnd i verneområd. 1985 vr det siste året det udde folk året rundt på Vetti. Avdlen hr snrt vore fråflytt i 30 år. Jkt og fiske Området hr htt mnge nmngjetne jegerr. Ein v dei første vr Johnnes Eldegrd frå Årdl som vrt fødd omkring år 1600. Ein nnn nmngjeten jeger vr Jo Tjøstolsson Kleppe med tilnmnet Jo- Gjende. Hn vrt født i Vågå i 1794. Den kjente forstmeistren J. B. Brth hr kome frm til t Jo skut omlg 600 rein og t v desse vr det omlg 500 storukkr. I 1820 vrt det skrive t ingen stder i Noreg vr det så mykje jørn som i området rundt Vormeli. Oppsittrne på Vormeli dreiv mykje jkt åde på jørn og rein og vrt rekn for å vere velhldne. På slutten v 1800-tlet kom hjorten til Utldlen. Elgjkt hr gått føre seg der i dei siste 25-30 år, men det er først etter 1980 elgestnden hr teke seg skikkeleg opp i området. No er det og elgjkt ved Gjende. I Vest-Jotunheimen villreinområde er det årleg jkt rein og fleire dyr lir som oftst felt innfor verneområdet kvrt år. 23

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde Småviltjkt går i dg føre seg på mest heile området. Mnge fjellvtn i området hr særs gode estndr v ure. Truleg hr ikkje området nokon gong htt etre fisketilod enn i dg. Friluftsliv og turisme Botnikren Christen Smith gjekk i dei ustlege områd i Jotunheimen i 1813. Hn er m.. omtl som «den fyrste fotturisten». Studentne B.M. Keilhu og P.B. Boek lir omtl som «dei første oppdgrne» v Jotunheimen. Smn med reinjegeren Ole Urden frå Austre Slidre vr dei i 1820 på «oppdgingsferd» gjennom Jotunheimen. I visrtiklr og tidsskrift skreiv Keilhu om opplevingne frå denne turen. Dette vr med på å lokke fleire eventyrrr til området. Kjøpmnnen Thoms Heftye frå Oslo kom til Jotunheimen i 1859. Hn vr i 1868 med på å skip Den Norske Turistforening (DNT) og vrt den første formnnen der. Den første hytt til DNT i Jotunheimen vr ei steinhytte ved Bygdin som vrt kjøpt i 1870. Året etter vrt det ført opp eit lite hus på Gjendeu seter med to rom og åtte senger. Skogdlsøen seter fekk stønd i 1875 til å hjelpe turister. 13 år seinre vrt det ført opp eit eige turisthus der. Gjendesheim kom i 1878. Den første stigen som vrt vrd for turistr vr stigen frå Memuruu til Bessheim. Dette skjedde i 1874. Jotunheimen hr vore eit stsingsområde for Den Norske Turistforening heilt frå strten. Ein v dei mest kjente fotturistne og tindekltrrne vr engelskmnnen Willim C. Slingsye. Hn kom første gongen til Jotunheimen og Vetti i 1874. Slingsye lir rekn som den første som tok til med vnsert kltring i området. I 1876 kom hn m.. opp på toppen v Store Skgstølstind. To v tre engelskmenn som hdde vore i Jotunheimen utgv i 1882 ok «Tre i Norge ved to v dem». Krne låg fst ved Memuruu og dreiv jkt og fiske. Ein del v utstyret etter dei tre er ttt vre på og står i dg på Norsk Fjellmuseum i Lom og på Memuruu. Grunn den store interess Jotunheimen tidleg fekk som turistmål, vrt det etter kvrt fleire lokle turførrr. Den fyrste som fekk «ptent» på føring i området frå Den Norske Turistforening vr Knud Vole frå Lom (1890). Det meste v fjellføring dreiv hn på slutten v 1800-tlet. Hn førte mykje på Gldhøpiggen og ygde ei steinu åde der Juvsshytt står i dg(1884) og på «Piggen». Sommren 1906 vrt det strt motoråttrfikk åde på Tyin og Gjende. I 1911 gjekk «Gjende» to gonger frå Gjendesheim og rukte 2 timr til Gjendeu. Billettprisen vr kr. 2,75 ein veg og kr. 4,00 tur-retur. Jotunheimen hr og gjeve inspirsjon til fleire kjente diktrr og komponistr. For dei fleste er Henrik Isen med Peer Gynt godt kjent. Åsmund Olvsson Vinje er ein v dei diktrne som hr vore mest i Jotunheimen. Om hn er det skreve t «ingen norsk skld hev lgt so mykje v høgfjellet inn under diktingi som hn». Andre kjende diktrr er Henrik Wergelnd og Theodor Cspri. Edvrd Grieg kom til Gjendeu i 1888. Grieg høyrde då ei uvnleg klr og fin stemme som lokk inn uskpen. Det vr den 17 år gmle Gjendine Slålien hn høyrde. Resulttet vrt m.. nr. 19 i opus 66 - «Gjendines ånlåt». Jotunheimen hr stor vrisjonsreidde i lndskpsformer. Dette hr gjort området kjent og gjeve grunnlg for eit vriert og spnnde friluftsliv. Tilretteleggingsgrden vrierer frå område med mnge turisthytter og merk turstigr og -løyper til område som er heilt utn inngrep. Det er og enkelt å kom inn i området åde sommr og vinter. Sjølv om ferdsl er stor kn ein end opplev den fridomen, mystikken, ro og stillheit som friluftslivet er tuft på. Nokre stder kn ein og frmleis «utforske» tilsyneltnde «nytt lnd». Ferdsl i Jotunheimen er størst i sommrsesongen med fotturr (ein- og fleirdgrsturr), kltring og revndring. Skiturr i området hr ein trfikktopp i påsk. Vårskiturr i mi hr vorte meir og meir populært dei siste år. 24

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde Inne i nsjonlprken er det i dg fire etjente turisthytter. Tre v desse (Glitterheim og Gjendeu og Fnnråken (enkel etjent)) tilhøyrer Den Norske Turistforening (DNT) og ei er privt (Memuruu). Vidre hr DNT ein sjølvetjent hytte (Olvsu) og ei uetjent (Skgstølsu). I lndskpsvernområdet er det tre etjente turisthytter (Skogdlsøen (DNT), Vettismorki (privt) og Avdlen (Årdl Turlg)) og 5 uetjente hytter som er låst med DNT sin universlnøkkel (Vettismorki, Fremre Hjelledlen, Grvdlen Seter, Stølsmrdlen og Vormeli). Sml hr dei etjente og sjølvetjente hyttene omlg 550 senger. Av turisthytter som ligg rundt og inn mot nsjonlprken kn nemnst Turtgrø Hotell, Sognefjellshytt, Krossu, Jotunheimen fjellstue, Leirvssu, Ruergstulen, Juvsshytt, Spiterstulen, Bessheim, Vldresfly ungdomshererge, Bygdin Høyfjellshotell og Tyinholmen. På ski i nsjonlprken om vinteren. Mjølkedlsreen i kgrunnen. Foto: Tom Dywd Til smn er det omlg 300 km T-merk fotturruter i verneområd. Dei fleste v desse vert kvist som skiruter før påske. I tillegg er det stigr som er vrd og rydd. Sentrle innfllsportr er Gjende, Veodlen, Visdlen, Leirdlen, Sognefjellet, Turtgrø, Utldlen, Tyin, Bygdin og Vldresfly. Om sumren går det ilveg til lle desse stdene. Det er også god tilgng til områd om vinteren. 25

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde 4. MÅL, UTFORDRINGAR, PROBLEM- SKILDRING OG STRATEGIAR 4.1. MÅL FOR FORVALTNINGA AV NASJONALPARKAR OG LANDSKAPSVERNOMRÅDE I NOREG Dei store verneområd i Noreg vrierer mykje åde med omsyn til storleik, nturtype, dyre- og plnteliv. Korleis områd vert nytt og ør nyttst t.d. til rekresjon vil og vriere mykje. Etter nturvernlov er det overordn målet å «evre urørte eller i det vesentlege urørte eller egenrtede eller vkre nturtyper» og «lndskpet med plnter, dyreliv og ntur- og kulturminne skl vernes» (nsjonlprkr) eller å «evre egenrtet eller vkkert ntur- eller kulturlndskp» (lndskpsvernområde). Det er ei viktig målsetting t forvltning v nsjonlprkr og ndre større verneområde skjer etter ein nsjonl, heilskpleg og frmtidsrett strtegi. Forvltning må tilpssst formålsprgrfen for det einskilde verneområdet. I Stortingsmelding nr. 62 (1991-92) er dei eksisternde nsjonlprkne delt inn i to ktegorir. Den eine ktegorien er nsjonlprkr utn tilrettelegging for friluftsliv som delmål i forvltning. Den ndre ktegorien er nsjonlprkr med tilrettelegging for friluftsliv som delmål. Ormtjernkmpen nsjonlprk i Opplnd fylke er døme på den første ktegorien. Nsjonlprkne Dovrefjell, Rondne, Jotunheimen og Jostedlsreen er døme på den ndre. I prksis er ikkje denne to-deling v nsjonlprkne i høve til friluftslivet så skrp, sjølv om ei slik to-deling vil kunne fortelje ein del om korleis prkne ør forvltst. Til dømes kn det i nsjonlprkr med friluftsliv som delmål vere område som ør skjermst mot tilrettelegging (DN-rpport 1996-3 «Forvltning v nsjonlprkr»). Det er viktig t dei kvlitetne og det særpreget som er i dei områd som grenser opp til verneområd og lir tekne vre på. I Stortingsmelding nr. 62 (1991-92) er dette understrek ved t «det hviler et stort nsvr på fylkesmenn, fylkeskommuner, og kommuner å forvlte relene utenfor verneområdene slik t verneverdiene i de tilstøtende områdene kn opprettholdes gjennom den ordinære relforvltning etter pln- og ygningsloven». 4.2. MÅL FOR FORVALTNINGA AV JOTUNHEIMEN NASJONAL- PARK OG UTLADALEN LANDSKAPSVERNOMRÅDE Mål for forvltning v Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde står i verneforskrift p. III. For Jotunheimen Nsjonlprk står det: «Formålet med nsjonlprken er å verne eit vilt, eigenrt, vkkert og i stor grd urørt fjellndskp med dyre- og plnteliv på overgngen mellom ustlndsk og vestlndsk fjellntur. I nsjonlprken skl det innfor visse rmmer vere høve til lndruk, friluftsliv, jkt og fiske, undervising og forsking.» For Utldlen lndskpsvernområde står det: «Formålet med lndskpsvernområdet er å verne eit vilt og vkkert vestlndslndskp med nturmiljø og kulturminne i tilknytning til Jotunheimen nsjonlprk, smstundes som områd skl kunne nyttst til lndruk, friluftsliv, jkt og fiske.» Hovudmålet med nsjonlprken er ut i frå dette å sikre og å t vre på nturen. I tillegg til det estetiske, til lndruket og til det vitskpelege, skl nsjonlprken og sikr ålment høve til rekresjon og friluftsliv i tilnærm urørt ntur. 26

Forvltningspln for Jotunheimen Nsjonlprk og Utldlen Lndskpsvernområde I lndskpsvernområdet er og hovudmålet å t vre på lndskpet. Eksisternde verksemd som trdisjonelt jord- og skogruk m.v. kn i stor grd hlde frm, dersom verksemd ikkje fører med seg inngrep som vesentleg kn endr lndskpet sin «rt og krkter». 4.3. UTFORDRINGAR OG PROBLEMSKILDRING Nturkvlitetr Hovudutfordring er å leggje opp til ei forvltning som tek vre på nturkvlitetne, - og eventuelt foretrr desse - på sme tid som områd kn nyttst til lndruk, friluftsliv, jkt og fiske, undervising og forsking. Det vil seie t områd lir skjerm mot inngrep og ktivitetr som kn redusere nturmiljøet og dei kvlitetne området hr i dg. Uheldige inngrep/ktivitetr som hr skjedd skl li reprert/endr. Særleg viktige felt er omfnget v støy (motorferdsel) og tidlegre inngrep som krftregulering. Friluftsliv Ut i frå verneformålet er det ei sentrl målsetting å leggje til rette for det trdisjonelle norske friluftslivet. Dette friluftslivet er kjenneteikn ved nturvenleg ferdsel og omsynsfull ruk v fri ntur (sporlus ferdsel), der hovudsiktemålet er gode nturopplevingr. Områd må d forvltst slik t det og i frmtid kn vere mogleg å opplev ro, stillheit og urørt ntur når ein går fotturr, skiturr eller driv jkt og fiske. Tilrettelegging for friluftslivet må og skje slik t det ikkje kjem i strid med verneformålet. Nokre stder i verneområd er det uk slitsje lngs turistråk. På dei fltre prti er dette mest eit estetisk prolem. I dei rttre prti er det nokre stder erosjon. I dei vestlege områd er det meste v slitsjen konsentrert til lute område som myr. Det er ei utfordring åde i høve til verneformålet og i høve til turgårne t dette lir følgd opp på rette måten med nudsynt skjøtsel. Det er og ei utfordring å finn frm til gode måtr å vurder æreevn til områd på. Ferdsl og ktiviteten i verneområd vil truleg uke. Meir fritid, ygging v turistverksemder, etre kommuniksjon/trnsport og mrkndsføring vil medverke til dette. Mengd v ferdsel i dei ulike områd vrierer mykje, men einskilde område peikr seg ut som særleg etterspurde. Det må lgst retningsliner for ruken og tilrettelegging i dei enkelte områd slik t utvikling i størst mogleg grd kn regulerst etter nturtilhøv. Smstundes ør ein unngå t den einskilde rukren føler seg styrd. Tilrettelegging for friluftsliv er eit virkemiddel i forvltning v verneområd. Tilrettelegging kn og li for stor og få ein stndrd som ikkje er i smsvr med verneformålet. Fleire turgårr opplever tilrettelegging som uromoment. Det er ei sentrl utfordring å finn frm til ein tilretteleggingsgrd og ein tilretteleggingsstndrd som går smn med verneformålet og som rukrne i størst mogleg grd er nøgde med. Kulturminne I område vern etter nturvernlov ligg tilhøv særleg godt tilrette for å t vre på kulturminne i område som ikkje vil li utsett for ein overvekt v inngrep frå nyre tid. Det er ei særleg utfordring å t vre på kulturminne i sitt opphvlege kulturmiljø. 27