Kulturhistoriske registreringar Kultur og idrettsavdelinga, seksjon for kulturminnevern og museum Kulturminneregistreringar i samband med reguleringsplan for Dørøya, Espevær, gnr. 146 bnr. 154 m.fl., Bømlo kommune Rapport 11 2008
Forord Etter omorganiseringa av kulturminnevernet i 1990 vart ansvaret for automatisk freda kulturminne i plansaker overført til fylkeskommunane. I Hordaland fylkeskommune er det Seksjon for kulturminne og museum ved Kultur- og idrettsavdelinga som utfører det kulturminnefaglege arbeidet. Planområda vert sjekka ut i høve til arkivopplysningar om kjente automatisk freda kulturminne. Det vert og gjort ei kulturminnefagleg vurdering om det skal gjerast arkeologiske feltregistreringar. Feltarbeidet har som mål å finne ut om eit planlagd tiltak vil komma i konflikt med automatisk freda kulturminne (eldre enn 1537). Feltregistreringane omfattar overflateregistrering, prøvestikking og maskinell flateavdekking avhengig av mellom anna terrengtype, høgd over havet og nærleik til kjende kulturminne. I den grad tiltaket vil verka inn på nyere tids kulturminne vil desse bli kort omtalte. Denne rapporten er utarbeidd på bakgrunn av utført arkeologisk feltarbeid. Rapporten gjev opplysningar om arbeidsomfang, utstrekning og karakter av registrerte kulturminne, og skildrer om framlagde planar er i konflikt med kulturminne. I fylgje Kulturminneloven 10 må tiltakshavar bera kostnadene med gransking av automatisk freda kulturminne som nemnd i 8 og 9.
Innhald Samandrag side 3 Bakgrunn side 3 Området side 4 Metode side 5 Registrering av automatisk freda kulturminne side 5 Nyare tids kulturminne side 9 Konklusjon side 9 Kjelder side 9 Vedlegg: Utskrift frå Askeladden Fotoliste Biletet på framsida viser staden for steinalderlokaliteten, sett mot nordvest. 2
Samandrag Den arkeologiske registreringa på gnr. 146 bnr. 154 m.fl., Dørøya, Espevær i Bømlo kommune, vart utført i perioden 28.-29.07.2008. Registreringa vart utført av arkeologane Ambjørg Reinsnos og Ann Katrine Sivertsen på vegne av Kultur- og idrettsavdelinga ved Hordaland fylkeskommune. Etterarbeid og rapport vart utført av Ambjørg Reinsnos. Det vart nytta 2 dagar i felt, til saman 34 timar. Det vart grave 15 prøvestikk i planområdet. Seks av desse var funnførande, og viser til ein steinalderlokalitet med Askeladden id-nr 117754. Bakgrunn Bakgrunnen for den arkeologiske registreringa er melding den 31.03.2008 frå J. Tufteland AS på vegne av Arnulf Bie, om oppstart av privat planarbeid. I reguleringsplanen vert området føreslått regulert til å omfatte bustadar, næring, naust, hamn, trafikkareal, friluftsområde og badeplass, med føremål å styrka busetjing og næringsgrunnlag på Espevær. Det var ikkje kjend automatisk freda kulturminne innanfor planområdet. Det er likevel kjend ei rekkje busetnader frå steinalder på Espevær, og topografi og høgd over havet viste potensiale for funn av slike automatisk freda kulturminne på Dørøya. Figur 1. Espevær, Bømlo kommune. 3
Området Espevær er ei øygruppe lengst sørvest i Bømlo kommune (figur 1). Planområdet omfattar heile Dørøya, som ligg på austsida av hovudøya på Espevær og heng saman med Saugøya mot sør (figur 2). Saman med Ådnøya og Skardholmen dannar Dørøya ei halvt innelukka, romsleg hamn som i dag er sentrum på øya med mellom anna post og butikk. Det er kjend fleire steinalderbusetnader på Espevær. Desse ligg alle på vestre delen av hovudøya, rundt Svartesjøen og Pollen, og på Nautøya. Nordvest for Espevær ligg Hespriholmen (figur 2), med grønsteinsbrot frå ca 4000 år f.kr. Espevær var frå midten av 1700- talet det største fiskeværet på Bømlo, og bygging av hus til salting førte til at det på slutten av 1800-talet var mange tusen fiskarar stasjonerte i Espevær i vintermånadane. Terrenget på Dørøya er knausete, med mykje lyng og einerbusker. I nyare tid har Dørøya vore nytta som slåtte- og beitemark, og i dag går det ein liten flokk med villsau på øya. Figur 2. Espevær og sørvestre Bømlo med automatisk fteda kulturminne avmerka. Hespriholmen er lengst oppe til venstre. Dørøya er søraust på Espevær, med lokaliteten (117754) avmerka. 4
Metode Registreringa vart utført ved overflateregistrering, sondering med jordbor og graving av prøvestikk. Prøvestikka vert gravne for hand, ruter på ca 40x40 cm ned til steril grunn. Massane vert sålda i vatn etter bøttelag i såld med 4 millimeter maskevidde, og bøttelaga vert markerte i profilen slik at funn kan relaterast til riktig kontekst. Prøvestikka vert kartfesta med GPS. Dersom prøvestikka er funnførande, vert dei dokumenterte med profilteikning, og evt foto. Utbreiinga av dei funnførande og funntomme stikka viser til ein lokalitet. Tidlegare funn På Espevær var det frå før registrert åtte busetnader/spor etter busetnader frå steinalderen. Desse ligg som nemnt på vestre delen av hovudøya, rundt Svartesjøen og Pollen, og på Nautøya. Alle buplassane ligg 8-10 moh. I tillegg ligg ein heller på 15 moh, medan det er funne busetnadsspor så lavt som om lag 1 moh. Ingen av lokalitetane har noko nærare datering. Gjenstandsfunna er for det aller meste avslag og reiskapar i grønstein. Registrering av automatisk freda kulturminne Undersøkinga omfatta i alt 15 prøvestikk (figur 3). Seks prøvestikk var funnførande, og desse ligg samla og utgjer ein lokalitet med askeladden id-nr 117754 (sjå vedlegg). Lokaliteten ligg sørvest på Dørøya om lag 10 moh, på ein graskledd noko myrlendt flate i eit drag som går nordvest-søraust. Lokaliteten er såleis stort sett avgrensa av topografien: mot sørvest og nordaust ligg bergknausar, og i nordaustre enden av lokaliteten er det ein smal passasje i berget mot aust, nesten sperra av store steinblokker/berg (figur 5). I søraust er lokaliteten avgrensa av bergryggar som ligg ved kanten av ein bratt skråning ned mot ei vik. Mot nordvest er lokaliteten avgrensa ved ei forhøging i terrenget, der grunnen består av steinar med tynn overdekking og der det ikkje vart funne lausmassar. Lokaliteten er på om lag 270 kvadratmeter. 5
Figur 3. Dørøya med prøvestikka markert: raude er funnførande, grøne er funntomme. Lokaliteten er stipla inn. Gult punkt markerer funnstad for etterref. materiale. Stratigrafi Profilane i dei seks funnførande prøvestikka viste for det meste dei same lagfølgjene (figur 4). Felles for desse seks prøvestikka er myrmassar i noko varierande tjukkelse, og under dette eit lag sandhaldig grus og/eller oppsmuldra stein. Med unntak av prøvestikket AR 5, lengst nordaust på lokaliteten, vart alle dei funnførande stikka avslutta ved at ein kom ned på eit lag med store steinar og/eller fjell. AR 5 vart derimot avslutta i steril aur. I dette stikket var det i tillegg eit lag med fin, grå sand blanda med silt under myrmassane. Det vart også observert spreidde fragment av trekol her, men det var ikkje mogleg å få ut ein prøve til datering. Funn Det vart gjort til saman 15 funn på lokaliteten. Av desse var det 8 avslag av flint, 1 avslag av rhyolitt, 2 pimpsteinar, 3 avslag av kvarts/kvartsitt, og 1 avslag av grov flint eller rhyolitt (sjå tabell). 6
Figur 4. Profilane i dei funnførande prøvestikka. Funn Funnsamanheng Antal Type Råstoff Kommentar Prøvestikk AKS 1 2Stk Flint 1 vannrulla Prøvestikk AKS 1 1Stk Flint? Rhyolitt? Prøvestikk AKS 2 1Stk Flint Vannrulla Prøvestikk AKS 2 1Stk Kvarts/itt Prøvestikk AKS 3 1Stk Rhyolitt Prøvestikk AKS 4 2Stk Kvarts/itt Prøvestikk AKS 4 1Stk Flint Vannrulla Prøvestikk AR 2 3Stk Flint 1 vannrulla Prøvestikk AR 2 2Stk Pimpstein Prøvestikk AR 5 1Stk Flint 7
Figur 5. Planteikning over lokaliteten på Dørøya. Funnførande prøvestikk er markerte med kryss. ---. --- viser avgrensinga av lokaliteten. 8
Datering Det vart ikkje funne trekol, så lokaliteten kunne ikkje daterast ved C14-metoden. Etter strandlinjekurva må lokaliteten likevel stamme frå 9000-6000 f.kr. eller frå 4000 f.kr. og opp til i dag (Lohne 2006, Rommundset 2005, Vasskog 2006). Funn av eit stykke rhyolitt kan vise til ei datering av lokaliteten til yngre steinalder, 4000-1700 f.kr. Nyare tids kulturminne På Dørøya finst det tre vasskjelder, delvis oppmura. I tillegg er det nokre stader steinmurar. Ytterlegare spor etter nyare tid vart funne på ein bergknaus om lag midt på Dørøya. Her låg det flintbitar, ein krittpipestilk, raudtegl og glasskår, like under eit tynt lag med mose og delvis også i dagen. Funnet er klart omrota og truleg er alt redeponert, moglegvis restar etter ein eldre avfallsplass. Funnstaden vart målt inn med GPS og fotografert (figur 6, gult punkt). Det var ikkje mogleg å ta prøvestikk i nærleiken av funnet, då det her berre var eit tynt lag med mose direkte på berg. Konklusjon Ved den arkeologiske registreringa i samband med oppstart av planarbeid på Dørøya, gnr. 120 bnr. 154 m.fl., vart det registrert ein steinalderlokalitet på den sørvestre delen av øya. Denne ligg i konflikt med planframlegget. Kjelder Shetelig, K. 1972: Bømlo Bygdebok. Bind III, Hovland, Bømlo. Romundset, A. 2005: Strandforskyving og isavsmelting i midtre Hardanger. Masteroppgave, UiB. Vasskog, K. 2006: Holosen strandforskyvning på sørlige Bømlo. Masteroppgave, UiB. Lohne, Ø.S. 2006: SeaCurve_v1 - Teoretisk beregning av strandforskyvningskurver i Hordaland fra UTM-koordinater. MS Excel regneark. 9
10
11
12
13
Fotoliste 14