Finst det nynorske tospråksfordelar? Øystein A. Vangsnes UiT Noregs arktiske universitet & Høgskulen i Sogn og Fjordane Göran Söderlund Høgskulen i Sogn og Fjordane
Paradokset Sogn og Fjordane!!!
Bakgrunn 97,4% av grunnskuleelevane i Sogn og Fjordane har nynorsk som opplæringsspråk. I Møre og Romsdal er talet 51,5%, i Hordaland 38,7%. Kan dei uventa gode skuleresultata til elevar frå Sogn og Fjordane på nokon som helst måte skuldast det språkmiljøet dei veks opp i? Elevar som veks opp med nynorsk som hovudmål, tileignar seg bokmål samtidig gjennom den massive eksponeringa frå storsamfunnet. Det motsette er i liten grad tilfelle for bokmålselevar. Spørsmålet: Gir balansert nynorsk/bokmål-kompetanse nokon av dei same utviklingsmessige tospråksfordelane som har vore rapportert i den internasjonale forskingslitteraturen?
Tospråklegheit har konsekvensar for mental utvikling Betre utøvande kontroll (f.eks.. Bialystok, E. 2006; Bialystok, E. 2010; Bialystok, E., Craik, F., & Ryan, J. 2006; Gollan, Tamar H., & Ferreira, Victor S. 2009) Tidligare utvikling av hugmedvit/mentaliseringsevne (Theory of Mind) (f.eks. Kobayashi, C., Glover, G. H., & Temple, E. 2008; Meristo, M. Et al., 2007; Perner, J., & Aichhorn, M. 2008; Rubio-Fernandez & Glucksberg 2012) Større metalingvistisk kunnskap (f.eks.. Bialystok, Craik, & Luk, 2008; Costa et al., 2012; Costa, Roelstraete, & Hartsuiker, 2006; Costa, Santesteban, & Cano, 2005) Utset demens med 4-5 år (f.eks. Craik et al. 2010 m.fl.)
Utøvande kontroll: Eksekutivfunksjonar Stroop test: Sei fargen på orda, ikkje det som står! RAUD GRØN BLÅ GUL LILLA ORANSJE BLÅ GRØN BLÅ KVIT GRØN GUL ORANSJE BLÅ KVIT BRUN RAUD BLÅ GUL GRØN LILLA GUL GRØN BLÅ RAUD
Nynorske tospråksfordelar? Er no eigentleg nynorsk og bokmål to språk? det er snakk om to nærståande språklege varietetar det handlar primært om skrift, ikkje tale; (eldre) nynorskbrukarar vekslar ikkje mellom ulike talemål tilegninga skjer i samband med lese- og skriveopplæringa, altså etter at den grunnleggjande språktilegninga er på plass (1-5 år). Kva tenkjer de?
Nynorsk/bokmål: Meir enn skrift og målform? Sjølv om nynorsk og bokmål primært handlar om skriftspråk, er den meir varierte språkkompetansen til nynorskelevar meir lik andre tospråkssituasjonar enn vi kanskje tenkjer ved første augekast, fordi: (i) Gjennom språkleik utviklar svært mange norske born utanfor det sentrale austlandsområdet ein dobbel talespråkskompetanse (oslomål + eigen dialekt) alt i førskulealder. For nynorskelevane korresponderer dette seinare med bokmål vs. nynorsk. (ii) Den lingvistiske avstanden mellom nynorsk og bokmål er ikkje nødvendigvis så mykje mindre enn mellom andre språkvarietetar som utan vidare blir kategoriserte som skilde språk (t.d. spansk og katalansk).
Språkleik: eit underutforska tema Norske barn har rolleleik på Oslo-dialekt (Eliassen 1998, Kleeman 2012, 2014.) Språkveksling trenar hugmedvitet (mentaliseringsevnen). Språkleikande born har ein dobbel talemålskompetanse ved skulestart. Samiske born språkleikar også (Kleeman 2012) Nynorskborna får to skriftbilete, ikkje berre eitt!
Kor går grensa mellom språk og målform/dialekt? Nynorsk: Nynorsk normaltalemål er lite utbreidd utanfor situasjonar der ein er bunden av manus, som nyheitsopplesarar og skodespelarar. Bokmål: Nynorsk normaltalemål er lite utbredt utenfor situasjoner der man er bundet av manus, som nyhetsopplesere og skuespillere. Svensk: Nynorskt normaltalspråk är lite spritt utanför situationer där man är bunden av manus, som nyhetsuppläsare och skådespelare. Dansk: Nynorsk normaltalesprog er lidt udbredt udenfor situationer hvor man er bundet av manus, som nyhedsoplæsere og skuespillere. Nynorsk normalized speech is not used much outside of situations where one is using a manuscript, such as news readers and actors.
Katalansk: språk eller dialekt? Katalansk: Durant aquesta etapa Gaudí utilitza, de forma molt lliure i personal l'art musulmà i els estils gòtic o barroc, seguint el corrent historicista de moda en aquella època. Spansk: Durante _esta etapa Gaudí utili.za, de forma muy.libre y personal, el arte musulmán y.los estilos gótico y barroco, siguiendo la corriente historicista de moda en aquella época Albert Costa (Universitat Pompeu Fabra) m.fl. har During this period Gaudí uses, in a very free and personal form, muslim art and the gothic and barroque styles, following the historicist movement that dokumentert dei same typane tospråkseffektar for was fashionabe in those days. katalansk-spansk tospråklege som hjå talarar av andre, meir fjerne språkpar.
Nynorsk «finst» òg utanfor Sogn og Fjordane Viss «nynorskfordelar» finst i Sogn og Fjordane, bør dei finnast elles også: 5/6 av alle nynorskbrukarar bur trass alt andre stader. Og statistiske data fortel oss at slik er det! Vangsnes, Söderlund og Blekesaune (2015) har korrelert resultata på nasjonale prøvar for fire kull av 8.-klassingar (ca. 240 000 elevar) med målform og sosio-økonomiske faktorar. Resultat: Kommunar med meir enn 50% nynorskelevar gjer det betre enn forventa. Resultatet er statistisk signifikant.
Tabell 3: Regresjonsresultat for Nasjonale prøvar 2009-2012 etter målform og sosioøkonomiske faktorar for 416 kommunar Model M1 M2 M3 M4 Litt nynorsk (10-50%) -0.069 0.043 0.021 0.011 Mykje nynorsk (>50%) -0.039 0.094** 0.057** 0.043 Utdanningsnivå (%) 0.018** 0.018** 0.018** Kvinneleg yrkesaktivitet (%) 0.009** 0.006* Einslege foreldre (%) -0.006* Konstant 3.078** 2.547 1.867 2.188 R 2 0.011 0.707 0.724 0.731 Note: * = p < 0.05 og ** = p < 0.01 (tosidige testar), = p < 0.05 (einsidig test)
Kva seier de no? Gitt studien av tilgjengeleg statistikk: Er det grunn til å sjå nynorskeffekten som eit utslag av at nynorsk gir ungane ei anna kognitiv trening eller kan det vera andre forklaringar? Nynorsk har trass alt ei (samanhengande) regional utbreiing.
Psykometrisk undersøking Samanlikning av Sogn og Fjordane og Nord-Trøndelag 1. og 8. trinn Ca. 100 elevar pr. trinn, pr. fylke (Også ca. 40 elevar i 5. trinn) Kognitive testar: spanboard (fish) flanker (dag/natt) Stroop ordgjenkjenning (Lexical Decision task) Testinga gjennomført skuleåret 2013/2014 Nord-Trøndelag vs. Sogn og Fjordane
Visuo-spatialt arbeidsminne Instruksjon: Husk hvor og i hvilken rekkefølge prikkene dukker opp. Det begynner med to prikker og øker med en om gangen til du ikke lenger klarer å huske dem. spanboard Avhenig variabel: antall korrekte klikk (med musa)
Tal på prikkar hugsa korrekt 40 Spanboard p =.093 35 30 ns. 25 20 15 ns. 10 5 0 SF 1 klasse NT 1 klasse SF 5 klasse NT 5 klasse SF 8 klasse NT 8 klasse Fylke / klassetrinn 1 klasse N= 98; 96 5 klasse N= 39;40 8 klasse N= 94; 96 Nord Trøndelag Sogn og Fjordane
Flanker test sjå på den i midten! Kongruent - inkongruent
Flanker test sjå på flankers Kongruent - inkongruent
Responstid i sekund Flanker responstid 1500 p =.058 1300 1100 p =.002 900 700 500 SF 1 klasse NT 1 klasse SF 5 klasse NT 5 klasse SF 8 klasse NT 8 klasse Fylke / klassetrinn 1 klasse N= 98; 95 5 klasse N= 39; 39 8 klasse N= 95; 95 Nord Trøndelag Sogn og Fjordane
Dag Natt Stroop test se sol (= dag) si natt (= måne) se gutt => si jente Avhengige variabler: 1) antall rett, antall feil 2) responstid i sek. Måler evne til: inhibisjon (undertrykking) og interferens (å ikke si det du ser)
Responstid i sekund 1 klasse N= 98; 95 5 klasse N= 30; 38 8 klasse N= 94; 96 Nord Trøndelag Sogn og Fjordane 2000 ns. Stroop response time 1800 1600 p =.013 1400 p =.003 1200 1000 SF 1 klasse NT 1 klasse SF 5 klasse NT 5 klasse SF 8 klasse NT 8 klasse Fylke / klassetrinn
Lexical Decision task Tendens Frats Hage Bynt Rykte Salat Instruksjon: 60 ord vises 2 sek/ord, 40 er ekte ord, 20 ord er nonsens-ord Din oppgave er å klikke JA (J) for hvert ekte ord og NEI (N) for hvert nonsensord. Avhengig variabel: antall rett, antall feil; responstid Tester: oppmerksomhet, språklig uthenting/kompetanse (bare for 5., 8. trinn)
Responstid i sekund 5 klasse N= 39; 39 8 klasse N= 95; 95 Nord Trøndelag Sogn og Fjordane ns. Lexical Decsion responstid 1500 p =.074 1300 1100 900 700 500 SF 5 klasse NT 5 klasse SF 8 klasse NT 8 klasse Fylke / klassetrinn
Responstid i sekund 5 klasse N= 39; 39 8 klasse N= 95; 95 Nord Trøndelag Sogn og Fjordane Responstid på ekte ord (dvs. utan nonsens-orda) 1500 ns. 1300 p =.041 1100 900 700 500 SF 5 klasse NT 5 klasse SF 8 klasse NT 8 klasse Fylke / klassetrinn
Hovudresultat Ingen skilnad på 1. trinn. Ingen skilnad i prestasjon (rett og feil) uansett trinn. Skilnad mellom dei to fylka på 8. trinn når det gjeld responstid: Elevane i Sogn og Fjordane har gjennomgåande lengre responstid på alle testane. Resultata frå 5. trinn viser ei utvikling mot 8. trinn. Resultatet strir mot hovudbiletet i det som vert rapportert frå tospråksforskinga: tospråklege viser anten raskare RT enn einspråklege eller ein ser ingen effekt. Betyr dette at nynorsk er ei ulempe??!!
Resultat på NP på dei besøkte stadane Nord-Trøndelag (3 kommunar) Kommune Fag 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 A Engelsk 3,1 3 2,8 2,6 2,8 B 2,8 2,9 2,9 2,9 2,8 C 2,8 2,8 2,6 2,6 2,9 A Lesing 3 3,1 2,9 2,7 2,9 B 3,0 2,9 3,0 3,0 2,9 C 2,8 3,0 3,0 3,0 3,0 A Rekning 3,2 3,1 3,1 2,8 2,9 B 2,9 2,9 2,8 3,0 2,9 C 3,0 2,9 2,8 2,9 3,0 Sogn og Fjordane (2 kommunar) Kommune Fag 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 D Engelsk 3,0 2,8 3,0 3,0 3,0 E 3,2 3,4 3,2 3,1 3,0 D Lesing 3,2. 3,1 3,1 3,1 E 3,1 3,3 3,2 3,2 3,2 D Rekning 3,1 2,8 3,1 3,1 3,1 E 3,4 3,5 3,5 3,4 3,3
Konklusjonar Den psykometriske studien tilseier at nynorskelevane har ei anna kognitiv utvikling: Reaksjonstida går opp! Bokmåls- og nynorskelevar presterer elles like bra (i våre testar): Kanskje er testane for enkle for 8.-klassingane og gir ein «ceiling effect»; kanskje ville vanskelegare testar gitt eit anna resultat. Analysen av tilgjengeleg statistikk (Vangsnes et al. 2015) gir eit tydeleg, robust resultat: Skuleresultata i nynorskkommunar er betre enn forventa. Også for vårt utval er skuleresultata betre i Sogn og Fjordane. Kanskje er lengre RT bra for læring? (Eit nytt paradoks?!) Den kognitive skilnaden kan skuldast anna enn nynorsk. Men: Statstikkstudien gjeld for heile landet, ikkje berre Sogn og Fjordane: «Andre forhold» bør då også gjelda resten av «Nynorskland».
Så: Dette er berre byrjinga!