landskap i kommunal planlegging i Hordaland

landskap i kommunal planlegging i Hordaland

Redaksjonsgruppe: Kari Olrich Sørebø, prosjektleiar, Hordaland fylkeskommune Signe Vinje, rådgjevar, Hordaland fylkeskommune Eva Katrine R. Taule, seniorrådgjevar/plankoordinator, Fylkesmannen i Hordaland Marit Rødseth, plansjef, Hordaland fylkeskommune

Føreord Hordaland har unike landskapskvalitetar. Fjordlandskapet i Hardanger med fruktbygdene er knytt til nasjonal identitet og Norges høge attraksjonsverdi som reisemål internasjonalt. Men også lyngheiane og det historiske kulturlandskapet langs kysten er høgt verdsett. Difor har landskapsforvaltning vore på dagsorden lenge både i kulturminnevernet og innan statleg landbruks- og miljøvernforvaltning i Hordaland. Norge har forplikta seg til å fylgja opp Den europeiske landskapskonvensjonen. Ratifiseringa har brakt ein ny dimensjon inn i landskapsforvaltninga: kvardagslandskapet som er dei nære omgjevnadane som omgjer oss kvar dag og som påverkar trivsel og helse. Kommunane har gjennom arealplanlegginga ei nøkkelrolle i landskapsforvaltninga. Dette var bakgrunnen for at prosjektet Landskap i kommunal plan blei tatt initiativ til og starta opp i Hordaland. Prosjektet var eit samarbeid og spleiselag mellom Miljøverndepartementet, Landbruks- og matdepartementet, Hordaland fylkeskommune og Fylkesmannen i Hordaland. Dei fire kommunane Sund, Lindås, Samnanger og Granvin blei utprøvingsarenaer for betre landskapsforvaltning gjennom plan. Hordalandsprosjektet blei eit nasjonalt pilotprosjekt for iverksetjing av landskapskonvensjonen. Erfaringane frå prosjektet er no samla i denne rettleiaren: Råd om landskap i kommunal planlegging i Hordaland. Vi takkar samarbeidskommunane og alle faginstansar som har medverka i arbeidet. Vi vonar at rettleiaren vil inspirera andre kommunar til å innarbeida landskapsomsyn i aktuelt planarbeid slik at Hordaland kan ta vare på dei unike landskapskvalitetane for framtidige generasjonar. Bergen, 22.mars 2011 Lars Sponheim Fylkesmann i Hordaland Torill Selsvold Nyborg Fylkesordførar 3

Innhald 1. Innleiing 5 1.1. Føremål og bakgrunn 5 1.2. Mål for forvaltning av landskap 5 1.3. Landskap - eit tverrsektorielt ansvar 6 2. Landskap i Hordaland 9 2.1. Landskapsregionar i Hordaland 9 2.2. Særlege utfordringar i Hordaland 11 3. Landskapsanalyse 13 3.1. Landskapstypar 13 3.2. Naturmiljø 16 3.3. Kulturmiljø 18 3.4. Friluftsliv og opplevingsverdi 18 3.5. Landbruk og kulturlandskap 21 3.6. Reiseliv 21 3.7. Særleg sårbare område 21 3.8. Føremål og framgangsmåte 27 4. Landskapsomsyn i kommuneplan 29 4.1. Planstrategi, planprogram og planskildring 29 4.2. Arealføremål 30 4.3. Omsynssoner 30 4.4. Føresegner 33 5. Landskapsomsyn i reguleringsplan 34 5.1. Planprogram og planomtale 34 5.2. Arealføremål 35 5.3. Føresegner 36 6. Kjelder: 37 4

1 Innleiing 1.1 Føremål og bakgrunn Kommunal planlegging er eit viktig verkemiddel for langsiktig og heilskapleg forvaltning av landskap. Landskapstemaet er fagleg utfordrande fordi det enno er relativt nytt, har tilknyting til fleire sektorar og er meir avhengig av folkeleg engasjement i planprosessar enn mange andre tema. I Hordaland har landskapsverdiar vore eit sentralt tema i debatten i det offentlege rom, men dette har likevel ikkje i særleg grad gitt utslag i kommunal planlegging. Aktuell nasjonal arealpolitikk og gjeldande fylkesplan for Hordaland prioriterer god landskapsforvaltning gjennom plan. Dette var bakgrunnen for oppstart av prosjektet Landskap i kommunal planlegging1 i Hordaland. Prosjektet var eit samarbeid mellom Hordaland fylkeskommune, Fylkesmannen i Hordaland og dei fire kommunane Sund, Samnanger, Lindås og Granvin. Erfaringane frå prosjektet er vidareført i denne rettleiaren. Råd om landskap i kommunal planlegging skal tene som eit oppslagsverk for planleggarar i kommunane og i konsulentbransjen, primært i Hordaland. Rettleiaren presenterer relevant kunnskapsgrunnlag og viser korleis ein i kommuneplanar og reguleringsplanar kan ta omsyn til landskap. Landskapsinngrep knytt til energiutvinning, -overføring og vegbygging er store tema som ikkje vert omhandla her. 1.2 Mål for forvaltning av landskap Rettleiaren legg til grunn den europeiske landskapskonvensjonen 2 som vart sett i kraft i 2004 og som definerer landskap slik: «Et område, slik folk oppfatter det, hvis særpreg er et resultat av påvirkningen fra og samspillet mellom naturlige og/eller menneskelige faktorer.» I tråd med denne definisjonen omfattar landskap alle typar område frå urørt natur til urbane miljø. Landskapskonvensjonen omfattar alt landskap, men legg særleg vekt på kvardagslandskapet der folk bur og arbeider, og der barn veks opp. Den understrekar behovet for å sikre kvalitet og eit mangfald av landskapet i Europa som ein felles ressurs, gjennom målretta planlegging, forvaltning og vern. Landskapet er alltid i endring, og desse endringane påverkar identiteten og trivselen til menneska. Gjennom tilslutninga til landskapskonvensjonen har Noreg forplikta seg til å ta omsyn til at: Landskap gir viktig kunnskap om prosessene i naturen, kulturhistorien og samspillet mellom menneske og natur gjennom hele vår historie. 1 Landskap i kommunal planlegging: www.landskapiplan.no 2 Landskapsvernkonvensjonen på regjeringen.no: URL: http://www.regjeringen.no/nb/dep/md/tema/planlegging_plan-_og_bygningsloven/landskapskonvensjonen. html?id=410080 5

Landskap er en ressurs for opplevelse og livskvalitet og bidrar til stedstilknytning og følelse av identitet og tilhørighet. Landskap er en økonomisk ressurs og en bruksressurs som kan nyttiggjøres på mange måter. Betydningen varierer fra landbrukets direkte næringsrettede ressursutnytting til den betydning et attraktivt landskap har både direkte og indirekte for bokvalitet, rekreasjon og reiseliv. (DIRNAT 2005 Strategi for arbeid med landskap 3 ) Nasjonale mål Landskap er ein viktig del av regjeringa sin politikk for heilskapleg planlegging og arealforvaltning som skal bidra til berekraftig lokal og regional utvikling og sikre landskaps-, natur- og kulturverdiar. Det er ei viktig arealpolitisk føring at: «Miljøkvalitetar i landskapet skal takast vare på og styrkast gjennom auka kunnskap om verdiar og medviten planlegging og arealpolitikk» (St.meld. nr. 26 (2006-2007) Regjeringens miljøpolitikk og rikets miljøtilstand). Plan- og bygningslova har i føremålsparagrafen ( 1-1) sett krav til at berekraft og estetisk utforming av omgjevnadene vert ivareteke i planlegginga. Landskapsomsyn må seiast å kome inn under dette, i tillegg til 3-1b som slår fast at: Planar etter lova skal: sikre jordressursar, kvalitetar i landskapet og vern av verdifulle landskap og kulturmiljø. 3 Direktoratet for Naturforvalting og Riksantikvaren (2005) Strategi for arbeid med landskap. http://www.dirnat.no/multimedia/699/strategi_landskap_liten.pdf&contentdisposition=attachment Eit overordna mål for landskap i arealplanlegging er formulert slik i stortingsproposisjon 1 (2009-2010): Heilskapleg planlegging og arealforvaltning skal bidra til berekraftig lokal og regional utvikling og sikre landskaps-, natur- og kulturverdiar. Regionale mål I Fylkesplan for Hordaland er det vedteke eigne regionale føringar for å ivareta landskap. «Hordaland sitt landskap skal forvaltast i eit langsiktig tidsperspektiv og som kjelde til identitet og livskvalitet» (areal- og miljømål, Fylkesplan for Hordaland 2005-2008). «Verdifulle landbruksareal, naturlandskap og kulturlandskap skal sikrast gjennom kommune-planlegginga» (Fylkesplan for Hordaland 2005-2008, arealpolitisk retningsline). 1.3 Landskap - eit tverrsektorielt ansvar Landskapet vert forvalta av fleire sektorar og samfunnsaktørar. På grunn av landskapets fleirfaglege karakter er samarbeid sentralt og eit samspel mellom ulike verkemiddel naudsynt. Naturverdiar Fylkesmannen si miljøvernavdeling har ansvar for ivaretaking av naturverdiar på regionalt nivå. Gjennom sentralt lovverk og embetsoppdrag skal Fylkesmannen sikre ei berekraftig forvaltning av naturverdiar. Sentralt lovverk er Naturmangfaldlova som definerer naturmangfald slik: 6

Biologisk mangfald, landskapsmessig mangfald og geologisk mangfald, som ikkje i det vesentlege er eit resultat av menneskeleg påverknad (Naturmangfaldlova 3 i). Landskap er ikkje eit hovudomsyn i Naturmangfaldlova, men føremålsparagrafen seier at: samfunnsutvikling. Forvaltning av kulturminne vil både vere forankra i kulturminnelova og plan- og bygningslova. Friluftsliv og helse Hordaland fylkeskommune og Fylkesmannen i Hordaland har begge eit ansvar for tilrettelegging av friluftsliv og å fremje fol- «Lovas formål er at naturen med dens biologiske, landskapsmessige og geologiske mangfold og økologiske prosesser tas vare på ved bærekraftig bruk og vern, også slik at den gir grunnlag for menneskenes virksomhet, kultur, helse og trivsel, nå og i fremtiden, også som grunnlag for samisk kultur». (Naturmangfaldlova 1) Det er plan- og bygningslova som har den sentrale rolla i oppfølging av landskapskonvensjonen, men der det er særleg verdifulle landskap som bør vernast, kan naturmangfaldlova nyttast gjennom verneformer som nasjonalpark og landskapsvernområde. Nokre av elementa som inngår i landskap, kan vidare vere naturtypar som vert omfatta av reglane om utvalte naturtypar, til dømes kystlynghei. Kulturmiljø Hordaland fylkeskommune er forvaltningsstyresmakt med mynde etter kulturminnelova og ivaretek både nasjonale og regionale kulturminneinteresser. Fylkesplanen slår fast at omsynet til kulturminna skal sikrast gjennom all lokal og regional utvikling og arealplanlegging. I fylkeskommunen er det Kultur- og idrettsavdelinga som har ansvaret for å ta vare på kulturminne som er automatisk freda, og fremje fredningsforslag på nyare tids kulturminne etter kulturminnelova. Kulturavdelinga har også ei oppgåve i bruk av kulturminne som ressurs for anna 7

kehelse. Å ta vare på og sikre tilgang til naturområde der folk bur og ferdast er ein føresetnad for god folkehelse. I tillegg til dei openberre effektane av friluftsliv og fysisk aktivitet viser ulike granskingar at gode naturopplevingar fører til stressreduksjon, ein vert raskare frisk etter sjukdom og er viktig for den mentale helsa. Opplevingsverdien og helseaspekta ved eit landskap er nært knytt til friluftslivsinteresser. Landbruk og kulturlandskap Fylkesmannen er fagmyndigheit innan landbruk og ser til at nasjonale interesser vert tekne vare på i arealforvaltninga. Jordlova er ein viktig reiskap, men det er eit tett samspel mellom jordlova og planog bygningslova. Kulturlandskapets fleirfunksjonelle rolle er sterkare poengtert i ny landbrukspolitikk, og kjerneområde for landbruk er også avgrensa av andre bruksinteresser som fell saman med jordbruksverdien. Fylkeskommunen har også fått eit særleg ansvar for regional landbrukspolitikk. I eit historisk perspektiv har landbrukets kulturlandskap vorte forma av matproduksjon. I dag er fokus retta mot å produsere mat og samstundes ta vare på dette heilskaplege jordbrukslandskapet som gir regionen særpreg og opplevingsverdi. Næring og reiseliv Hordaland fylkeskommune har eit ansvar for næringsutvikling og reiseliv og gir føringar for utviklinga i Regionalt utviklingsprogram og reiselivsstrategiar. Reiselivsnæringa er særleg viktig i Hordaland. Landskapsverdiane er eit av dei viktigaste elementa i reiselivsproduktet og kåringa av fjordane til verdast mest attraktive reisemål gjer at landskapsverdiane må forvaltast med særleg merksemd i fjordstrøka. Landbruksnæringa og bygdeturisme er også eit satsingsområde. Landskapsparkane 4 er eit godt døme på lokal merkevarebygging knytt til verdiane i landskapet. 4 Landskapspark: www.landskapspark.no 8

2 Landskap i Hordaland 2.1 Landskapsregionar i Hordaland Nasjonalt referansesystem. I det norske Referansesystemet for landskap (Puschmann 2005) utarbeidd av dåverande NIJOS, no Institutt for Skog og Landskap, går det fram at landskapskarakter vert danna av 6 landskapskomponentar (hovudform, småformer, vatn og vassdrag, vegetasjon, jordbruksmark, busetnad og tekniske anlegg) og samspelet mellom desse. I Noreg er det klassifisert 45 landskapsregionar og 444 underregionar ut frå desse landskapskomponentane. Desse er vidare inndelt i landskapsområde og landskapstypar. Hordaland har 7 landskapsregionar (sjå kart på side 10) av dei totalt 45 regionane i det nasjonale referansesystemet for landskap. Desse sju regionane kan samlast i fem hovudkategoriar: kystregionen, fjordregionen, dalregionen, fjellregionen og breane. Dei fem hovudkategoriane representerer ulike bruksverdiar både i forhold til næring, fritid og kvardag. Fjellregionen lågfjellet og høgfjellet i Sør-Noreg (region 15 og 16) Her er heile fjellheimen i fylket samla. Dette gjer at breidda og mangfaldet er stort. Store areal er prega av langvarig snødekke. Kulturlandskapet omfattar ei rekkje kulturmarkstypar som går frå fjellbygdene og vidare til langt over skoggrensa, med stølsdrift og stølsmiljø. Breane (region 17) Regionen har to hovudtypar brelandskap. Det eine er karakterisert av store platåbrear som dekkjer over store fjellhøgder, medan det andre er eit fjellandskap der mindre botn- og dalbrear er sterke visuelle innslag. Breregionen er særmerkt av store kontrastar, og over korte avstandar er det gjerne stor spennvidde i naturtypar; frå fjordar og frodige u-forma dalar - stadvis med tradisjonell seter- og jordbruksdrift, til karrig høgfjell, vidder og breplatå med fjelltoppar. Kyst kystbygdene på Vestlandet (region 20) Landskapet er prega av vekslande og småskala topografi. Klima er kjenneteikna av milde vintrar med sjeldan frost og manglande snødekke. Ytst på kysten finn vi det opne samspelet mellom hav og land, med skrinne svaberg og lynghei. Fjord Ytre og midtre fjordbygder på Vestlandet (region 21 og 22) Landskapet vekslar mellom tronge fjordar med bratte fjellsider og sund til utprega opne fjordlandskap med vidt utsyn. Dette gir regionen stor variasjonsrikdom og sterke kontrastar. Dal Indre bygder på Vestlandet (region 23) Landskapet utgjer eit samspel mellom tronge dalar, ruvande fjell, djupe vatn og flate dalbotnar med elvar, der kulturlandskapet ligg som eit grønt belte imellom. Regional kartlegging av landskapstypar i Hordaland Med basis i NIJOS si nasjonale inndeling har Hordaland fått gjennomført ei meir detaljert kartlegging av heile fylket. I kartlegginga er det identifisert 710 landskapsområde fordelt på 26 landskapstypar. Denne kartlegginga vil vere eit viktig grunnlag for kommunane sitt arbeid med landskap. 9

10 Landskapsregionane i Hordaland med landskapstypeinndeling. Kartet er basert på to ulike datasett - eit av landskapstypar i strandsona, utarbeidd av NIJOS (2004) og eit av landskapstypar i innlandet som er utarbeidd av Aurland Naturverkstad (2009). Der datasetta overlappar er det Aurland Naturverkstad sitt datasett som er prioritert, sidan dette arbeidet er av nyare dato og har større detaljering. Desse karta er tilgjengelege på kart.ivest.

Illustrasjonskartet på side 10 viser korleis landskapsregionane i Hordaland er sett saman av landskapsområde. Inndelingane etter landskapsregionar, landskapsområde og landskapstypar tilgjengeleg på ein meir detaljert nivå på www.kartivest.no. Ein kan òg laste ned kartdata på http://www.naturverkstad.no/wp-content/uploads/2010/02/landskapstyper-i-hordaland_an_rapp02-09-isbn.pdf Rapportane frå Aurland Naturverkstad (2009) og NIJOS (2004) får ein tilgang til via heimesidene til Hordaland fylkeskommune under fana plan. Spreidd utbygging i kulturlandskap Mange ønskjer å byggje i dei grendene dei har slektstilknyting til, og gjerne på sjølve slektsgarden. Bygningar vert ikkje lenger plassert i tradisjonelle tun, og det vert eit større press på dyrkbar mark fordi det er lett tilgjengeleg og billegare å bygge på. Slik spreidd utbygging kan endre kulturlandskapet også ved at drifta vert vanskeleggjort, med attgroing og bruksnedlegging som eit langsiktig resultat. Hordaland er kjenneteikna av små bruk og spreidd utbygging, og attgroing er ei stor utfordring i fylket. 2.2 Særlege utfordringar i Hordaland Utfordringane i landskapsforvaltninga i Hordaland er både eit produkt av landskapet sine særtrekk og utviklinga i samfunnet i fylket som legg eit særleg press på visse delar av landskapet. Tettstadvekst Veksten i tettstadane i Hordaland har mange utfordringar knytt til landskap. Rask og utflytande vekst med lite fokus på staden sin identitet er teikn på at landskapsomsynet ofte er forsømt. Resultatet er at kvardagslandskapet får eit nedbygd og usamanhengande preg og at det vert vanskeleg å sikre god tilgang til samanhengande grønstrukturar. Spreitt utbygging i kulturlandskap Tettstadvekst 11

Lynghei Lynghei er ein tradisjonsrik landskapstype i Hordaland, men er no på retur fordi den er utsett for manglande skjøtsel, oppstykking og nedbygging. Vidareføring av denne landskapstypen føreset at ein legg til rette for langsiktig beitebruk over større område i arealplanen. Lynghei Strandsona er attraktiv Hordaland har ei langstrakt og attraktiv strandsone. Busetnaden har tradisjonelt vore knytt til strandsona i fylket. Også i dag ønskjer stadig fleire å bruke sjønære område til fritidsføremål, samstundes som den største folkeveksten skjer i kystkommunane. Næringsinteresser innan olje, maritim verksemd og akvakultur er andre aktivitetar som krev areal i strandsona. Rike kulturminnemiljø Hordaland er svært rikt på verdifulle kulturmiljø og freda kulturminne. Mange stader i fylket er byggepresset i konflikt med førekomstar av kulturminne. Utfordringa ligg i å leggje til rette for ei utbygging som tek omsyn til både kulturminne og landskapssamanhengen. Bratt og sårbart terreng Rike kulturminnemiljø Fjordane har nasjonal reiselivsverdi Hordaland har eit av Noregs mest attraktive fjordlandskap i reiselivssamanheng. Å oppretthalde kvaliteten i dette landskapet vil vere ei særleg utfordring. Reiselivsproduktet vil vere avhengig av ei langsiktig arealforvaltning som opprettheld verdiane som er grunnlag for denne verksemda. Bratt og sårbart terreng Det bratte terrenget i Hordaland er krevjande å byggje i. Med dagens teknologi og økonomisk evne vil utbygging kunne resultere i store inngrep med både nær- og fjernverknad. 12

3 Landskapsanalyse For å lage gode planar trengs gode kartleggingar og analysar av landskap. Analysane kan fungere som grunnlag for aktivt å ta vare på landskapsverdiar i eit langsiktig perspektiv og som del av ein brei medverknads prosess der bevisst gjering og engasjement er sentralt for dei demokratiske avgjerslene. Kart legginga kan vere grunnlagsmateriale for å utgreie konsekvensar av planlagde tiltak. Det finst mange ulike måtar å gjennomføre analysar på. Denne rettleiaren legg vekt på erfaringane frå prosjektet i Hordaland og ei forenkla framstilling retta mot kommunalt nivå. Dei ulike tema er valde ut i frå særleg relevans og kan utdjupast og nyanserast vidare etter kva ambisjonsnivå ein har i planarbeidet. 3.1 Landskapstypar Informasjon til landskapsanalysen kan finnast i kartleggingar på nasjonalt og regionalt nivå, slik som NIJOS sine landskapstypar. Det er også viktig at analysen nyttar lokaltilpassa kartleggingar som løftar fram det typiske for akkurat dette planområdet. Ein landskapsanalyse bør difor starte med å trekkje ut det viktigaste frå den nasjonale og regionale kartlegginga og poengtere både det typiske, det særmerkte og det som ein har eit særleg ansvar for å ta vare på. Tips: Tilgang og bruk av kartdata Nedlasting av originale datasett: Alle kommunar er partar i Norge Digitalt. Norge Digitalt samlar data frå alle medlemmane som produserar kart, og har to viktige tenester: www.geonorge.no Informasjon om kva kartdata som er tilgjengelige på Norge Digitalt https://download.geonorge.no/skdl2/ Nedlasting av alle datasett frå Norge Digitalt i formata SOSI og/eller SHAPE Bruk av førehandsdefinerte kart (wms/wfs) Wms og wfs er overføring av kart via nett. Karta kan lastast ned eller brukast på nett, men har avgrensa moglegheiter til redigering. Samstundes er dei lettare å oppdatere frå leverandøren av karttenesta. Døme på førehandsdefinerte kart: www.dirnat.no/kart/wms-tjenester Wms er overføring av eit bilete, medan wfs gjev tilgang til heile datasettet. Kart som er overført med wfs gjev difor fleire handlingsmoglegheiter enn wms, til dømes kan ein symbolisere sjølv. Bruk av interaktive kart på internett Det finst fleire interaktive kartløysingar på internett, som: www.kart.ivest.no Hordaland fylkeskommune, eksterne og eigenproduserte temakart http://kilden.skogoglandskap.no norsk institutt for skog og landskap www.naturbase.no DN www.miljostatus.no samleside DN, RA, NINA, NIKU 13

Døme på rominndeling Rominndeling Mange planområde vil krevje ei underinndeling i landskapsområde som kan handterast i det vidare analysearbeidet. Desse kan identifiserast gjennom kjenneteikn ved landskapet. Grensene kan trekkjast der det er eit tydeleg skilje mellom karaktertrekka. 14

Temakart 1 Landskapstypar (Norsk referansesystem for landskap) 15

3.2 Naturmiljø Topografi Det geologiske landskapet dannar grunnlaget for dei formene vi kan sjå i dag, som fjellmassiv, sletter, dalar, vatn, vassdrag og fjordar. U-dalar, V-dalar, tindar, kollar, åsar og ryggar er typiske eksempel. Landskapet si hovudform er den landskapskomponenten som har størst vekt for ein region og eit enkeltområde sitt visuelle særpreg. Landskapets småformer innreier og gir hovudforma lokalt særpreg og karakter, og vil ofte bestå av både lausmassar og berggrunn. Med lausmassar meinast til dømes moreneryggar, elvesletter og breelvterrassar som er viktige for landskapskarakteren sidan dei gjev grunnlag for vegetasjonsetablering og tradisjonell arealbruk. Når ein skildrar småformene i kystlandskapet er det også vanleg å nemne strandflata sine småformer som skjær, holmar og øyer, men også strandlinjeformer som oddar, tangar og nes. Høgdelagskart, Sund kommune Eit topografisk kart er ein nyttig reiskap for å få oversikt over høgdelaga i dei lokale landformene. Kartet gir informasjon om hellingsforhold slik at ein unngår tiltak i dei brattaste landskapspartia. Sjå ramma for informasjon om kvar ein kan finne topografiske kart. Kart om topografi: Nedlastbare datasett på www.geonorge.no: Terrengform - høgdekurver og anna terrengskildrande informasjon. Søkeord: Fkb-terrengform Digital terrengmodell (25mx25m og 50mx50m). Søkeord: DTM 16

Steinsdalsfossen, Kvam Vassdrag Ved å ivareta vassførekomstar gir ein landskapet liv, både reint fysisk-biologisk og visuelt. Bekkar, elvar og fossar er gode døme på dette. Overgangssona mellom vatn og land er ofte svært viktige biotopar med rikt naturmangfald både av planter og dyr. Kartlegging av vassressursar som bekkar, elvar, fossar og tjern er sentralt i ei landskapsanalyse. Dei utgjer viktige linjer og landskapselement som kan verte ressursar i planområdet. Vassførekomstar er vist i vanlege grunnkart. Fossane er særleg viktige element i ei slik kartlegging og bør omtalast og merkast særskilt. Kart om vassførekomst Nedlastbare datasett på www.geonorge.no: vassførekomst. Søkeord: FKB-vann Interaktive kart på nett: www.kart.ivest.no grunnkart og temakartet vassdrag http://vann-nett.nve.no vassførekomst og statistikk Vegetasjon og naturtypar Hovudtrekk i vegetasjonstypar kan vere skog (barskog, lauvskog, blandingsskog), open fastmark, myr, kulturmark, eng, åker, beite, grønstruktur i byar og tettstader. Opne landskap utan skog er meir sårbare for utbygging, både av omsyn til det visuelle og vegetasjonen sin sårbarheit (t.d. lynghei). I eit steinete høgfjellslandskap gjeld det same med visuell sårbarheit. Flyfoto er eit godt hjelpemiddel for å finne kva vegetasjonsdekke som fins i eit planområde. Hordaland har stor dekning av flyfoto5 for fylket. Sårbare vegetasjonstypar som til dømes lynghei er også nyttig å kartfeste i ei landskapsanalyse. Skog og landskap har kartløysingar som vegetasjonstype og bonitet6. Framstilling av område med og utan 5 Flyfoto: www.kart.ivest.no 6 Vegetasjonstype og bonitet: http://kilden.skogoglandskap.no 17

Kart og info om vegetasjon og naturtypar Nedlastbare datasett på www.geonorge.no: Prioriterte naturtypar. Søkeord: prioriterte naturtyper Digitalt markslagskart. Søkeord: FKB-DMK Nedlastbare datasett på skogoglandskap.no/temaer/nedlasting_av_kart: AR5: Arealressurs, treslag, skogsbonitet, arealtype Nedlasting av kartdata Interaktive kart på nett: www.naturbase.no artsdata, prioriterte naturtypar www.kart.ivest.no flyfoto http://kilden.skogoglandskap.no markslag, arealressursar, jordsmonn Andre kjelder: www.artsdatabanken.no naturtypeinndeling på fem nivå skog kan vere nyttig i ein landskapsanalyse og kan tas direkte ut frå markslagskart. Kartlegging av naturtypar som finst i planområdet kan vere eit element i ein landskapsanalyse. Prosjektet Naturtyper i Norge 7 (NIN) har som mål å utarbeide ei ny arealdekkjande naturtypeinndeling av Noreg, og er utarbeida av Artsdatabanken. NiN skildrar all norsk natur på fem ulike nivå. Det tek utgangspunkt i alle relevante økologiske variablar, og skildrar naturen frå overflata på ein enkelt stein til ei slåtteeng og opp til heile landskap. 3.3 Kulturmiljø Kulturminne er ofte viktige landskapselement og difor ein viktig del av landskapsanalysen. Ulike landskap har ulike kulturminneførekomstar. Langs kysten er det svært mange automatisk freda spor etter steinalderbusetnader, men også nyare tids kulturminne er viktige å registrere. Det kan vere spor frå kystnæringa, godt bevarte naustmiljø og handelsstader. Hordaland har også rike kulturmiljø knytt til stølsdrift og spor frå tradisjonelt landbruk (steingardar, veiter, rydningsrøyser, heilskaplege kulturlandskap). SEFRAK er eit register over eldre bygningar, og Askeladden er database for freda kulturminne8. Mange kommunar har utarbeidd eigne kulturminneplanar der kulturmiljø sin verdi vert omtala og vurdert på ein måte som kan vere svært nyttig for landskapsanalysar. Når det gjeld å fange opp lokalhistorie og tradisjon knytt til eit landskap er det svært verdifullt med medverknad frå lokale informantar. 3.4 Friluftsliv og opplevingsverdi Friluftsliv er nært knytt til opplevingsverdiar og kvalitetar i landskapet. Kart over regionale friluftsområde kan ein laste ned på www.geonorge.no eller ved å bruke Hordaland fylkeskommunes kartløysing www.kart.ivest.no. I tillegg bør lokale friluftsområde kartleggjast etter same metodikk. Friluftsområde som er sikra for føremålet med servituttavtale eller kjøp har særleg verdi. Innafor dei ulike areala kan det vere aktuelt å kartleggje stisystem, trakk og andre viktige element. Spesielle kvalitetar ved landskapet som lyd, lukt og stillheit og element med stor opplevingsverdi som jettegryter, juv eller andre naturfenomen aukar verdien av området. Utsiktspunkt der ein kan studere spesielt vakre landskapsrom eller opplevingar som fossar og solnedgang kan framhevast spesielt. Det er særleg viktig å leggje merke til område som er mykje nytta av barn- og unge gjennom barnetråkkregistreringar og av eldre eller lite mobile som er avhengig av spesiell tilrettelegging. På dette området er det også store muligheiter for medverknad frå ulike grupper; skular, barnehagar, organisasjonar og liknande. 7 Naturtyper i Norge: http://www.artsdatabanken.no/themepage.aspx?m=31 8 SEFRAK og Freda kulturminne: www.kart.ivest.no 18

Kart over grønstruktur i Skogskiftet, Sund kommune 19

20 Kart over turvegar og nærmiljø i Skogskiftet, Sund kommune

Kart om friluftsliv og opplevingsverdi Nedlastbare datasett på www.geonorge.no: Regionale friluftsområde i Hordaland Interaktive kart på nett: www.kart.ivest.no: Regionale friluftsområde i Hordaland 3.5 Landbruk og kulturlandskap Landskapsanalyse er ein viktig reiskap for å kartlegge dei dyrka og dyrkbare landbruksområda og kulturlandskapa i planområdet. Nesten alle kommunane i Hordaland har kartlagt kjerneområde for landbruk. Dette er viktig informasjon til bruk i landskapsanalysen og kan avklare interessekonfliktar på eit tidleg stadium i planprosessar. Informasjon om kjerneområdekartlegging kan finnast på heimesidene til fylkesmannen i Hordaland, både under fana kommuneplanar9 og under arealforvaltning 10. Departementet har også laga ein rettleiar om kjerneområde landbruk11. I Noreg har ein registrert verdfulle kulturlandskap sidan 90-talet. Registreringane viser korleis jordbruksdrift i generasjonar har forma verdfulle landskap med kulturminne og naturmangfald. Gjuvslandslia i Kvinnherad kommune er Hordaland sitt bidrag. I tillegg er fleire andre vurdert som særleg verdifulle. Informasjon om kulturlandskap i Hordaland finn ein på heimesidene til fylkesmannen i Hordaland 12. Fylkesmannen i Hordaland har i tillegg registrert lyngheilandskap. Landskapsparkane i Hordaland er område som er valt for ei eiga stasing på verdiskaping tilknytt lokale ressursar. Dette kan ein få meir informasjon om på heimesidene til fylkesmannen 13. 3.6 Reiseliv Landskapsanalysen må kartlegge dei naturgitte og menneskeskapte reiselivsattraksjonane som fins i området og sikre at dei vert tekne inn i ein landskapsmessig heilskap. Verdien av landskapet i reiselivssamanheng kan relaterast til dei nasjonale turistvegane, cruisetrafikkleiene, og nasjo-nale og regionale sykkelruter, som Nordsjøløypa. Småbåtturisme er også viktig i Hordaland og båtutfarts område og gjestehamner vil vere eit utgangspunkt. I tillegg kjem overnattingsverksemder som hotell, hytter og campingsplassar. Nasjonalt er fjordane peika ut som særleg interessante reisemål og Hardangerfjorden er i så måte spesielt verdifullt. Regionalt kan ein stø seg på kartlegginga som vart gjort i samband med fylkesdelplan for små kraftverk. Kart om landbruk og kulturlandskap Nedlastbare datasett www.geonorge.no: verdifulle kulturlandskapsområde http://kilden.skogoglandskap. no/: arealressurs, jordsmonn, markslagskart, beitebruk Interaktive kart på nett: www.naturbase.no: kulturlandskapsområde, kystlynghei www.skogoglandskap.no: markslag, arealressursar, jordsmonn Andre nettstader: www.fmho.no om kulturlandskap og kjerneområde landbruk 9 Heimesidene til Fylkesmannen i Hordaland om kjerneområde landbruk i kommuneplanar: http://www.fylkesmannen.no/enkel.aspx?m=57955 10 Heimesidene til Fylkesmannen i Hordaland om kjerneområde landbruk knytt til arealforvalting: http://www.fylkesmannen.no/fagom.aspx?m=34249 11 Rettleiar om kjerneområde landbruk: http://www. regjeringen.no/lmd/html/kjerneomraade/index.html 12 Kulturlandskap på heimesidene til fylkesmannen: http://www.fylkesmannen.no/fagom.aspx?m=1251 13 Kystlyngheikartlegging på heimesidene til fylkesmannen i Hordaland: http://www.fylkesmannen.no/ fagom.aspx?m=1251&amid=3474747 21

3.7 Særleg sårbare område Brattleik Bratt terreng er utfordrande å byggje i fordi det kan gi større inngrep og fjernverknad enn i eit småkupert landskap. Det er ikkje tilrådeleg å byggje i terreng med helling på 1:3 eller brattare. Dette er både av omsyn til landskapsbilete og sikkerheit. Brattleik kan kartleggjast gjennom hellingskart der ein må velje lengde på landskapssnitt for å finne gjennomsnittleg brattleik. Skalaen må tilpassast plantypen og storleiken på byggetiltaket. Delområde som kan byggast på Mogeleg trasé for veg Døme på metode for å finne område som kan byggjast på. Kartet er frå Lønnebakken i Samnanger. 22

Døme på synlegheitsanalyse frå Skogskiftet, Sund kommune Landskapsrom, horisontar og siktlinjer Horisonten er overgangen mellom landskapsveggen og himmel. Siktlinjer er viktige visuelle linjer frå definerte stader. Avhengig av ståstaden vil ulike inngrep kunne framstå dominerande i siktlinje og i mot horisonten. Kartleggjing av siktlinjer og horisontar kan gjerast både gjennom GIS-verktøy og ved synfaring på staden. 23

Døme på analyse av landskapsrom frå Skogskiftet, Sund kommune Dersom tiltak bryt med viktige horisontlinjer, veggar og siktlinjer, vil landskapsrommet kjennest uoversiktleg og mindre attraktivt. 24

Inngrepsfrie naturområde Landskap som er inngrepsfrie kan seiast å ha ein annan verdi enn andre og bør kartleggjast i ein analyse. Inngrepsfrie naturområde (INON) er ein etablert indikator nasjonalt som kan nyttast for større skala planarbeid. Kartlegginga viser omfanget av tekniske inngrep og viktige utviklingstrekk over tid som påverkar naturgrunnlaget. Kart over INON-område kan hentast på www.dirnat.no/kart/inon. I ein landskapsanalyse kan det også vere aktuelt å definere inngrepsfritt på ein lokal tilpassa måte. Til dømes vil inngrepsfri strandsone vere aktuelt å definere ut i frå heilt andre grenser. Strandsone Kystsona i Hordaland er mangfaldig og attraktiv for næringsverksemd, fritidsbusetting, reiseliv og rekreasjon. Ei langsiktig forvaltning av strandsona er naudsynt for å ivareta natur, landskap, kulturmiljø og friluftsinteressene. I landskapssamanheng er strandsona ei visuelt sårbar sone, der inngrep mellom sjøflata og landskapet ofte vert svært synleg over store avstandar. Funksjonell strandsone er nemninga på denne viktige overgangssona mellom sjø og land. Funksjonell strandsone: Den sona som står i innbyrdes direkte samspel med sjøen både økologisk, topografisk og/eller bruksmessig. Kan vere smalare eller breiare enn 100-metersbeltet. Råd om planlegging og forvaltning av strandsona i Hordaland kan ein lese på heimesidene til Hordaland fylkeskommune 14 eller til Fylkesmannen i Hordaland 15 I denne rettleiaren vil vi vise til råd om planlegging og forvaltning av strandsona for å nærare omtale kartlegginga av funksjonell strandsone. Det fins ulike måtar å kartlegge den funksjonelle strandsona. Størstedelen av strandsona i Granvin er bratt og utilgjengeleg frå både sjø- og landsida. Det er difor kartlagt dei delane som er tilgjengelege og som kan vere aktuelle for tiltak. Det neste steget er å kartlegge kvalitetane i dei tilgjengelege områda. 14 Råd om planlegging og forvalting på Hordaland fylkeskommune. http://www.hordaland.no/hordalandfylkeskommune/regional-utvikling/kommunedora/planrettleiing/rettleiing-om-plantema/kystsone/ 15 Råd om funksjonell strandsone frå Fylkesmannen i Hordaland: http://www.fylkesmannen.no/hoved. aspx?m=1166&amid=1395158 Kartlegging av tilgjengeleg strandsone i Granvin (Landskapsanalyse for Granvin 2007). Kart om inngrepsfrie område Nedlastbare datasett på www.geonorge.no: Ingrepsfrie naturområde INON 2008. Søkeord: Ingrepsfrie naturområder Interaktive kart på nett: www.kart.ivest.no: Inngrepsfri naturflate 25

Tilgjengeleg strandsone og bruk, Lindås kommune I analysen til kommunedelplan for Lygra og Lindåsosane i Lindås, har dei utarbeidd denne prinsippskissa for korleis dei vurderer funksjonell strandsone i si kartlegging. Resultatet vart dette kartet over tilgjengeleg (funksjonell) strandsone og dagens bruk. Prinsippsnitt funksjonell strandsone (landskapsanalyse for Lindåsosane, Lygra og Lurefjorden 2009) 26

3.8 Føremål og framgangsmåte Rett framgangsmåte for å analysere landskap må tilpassast planføremålet og velgast ut i frå kor mykje tid, ressursar og kompetanse ein har tilgjengeleg. Det er viktig å først få ein oversikt over kva som allereie fins av eksisterande kartleggingar og dokumentasjon. Vidare er målet i kvar enkelt sak å finne den metoden som effektivt skaffar det naudsynte kunnskapsgrunnlaget for gode avgjerder. Før ein går i gang med analyse er det viktig å stille nokre grunnleggande spørsmål: Førebuing Trinn 1 Kva skal analysen nyttast til? Arbeidet med ein landskapsanalyse må målrettast og skreddarsyast til kvar aktuell plan. Analysen vert påverka av kva problemstillingar planen tek opp, naturgitte element og politiske føringar. Trinn 2 Kva tema er relevant? Når ein har ei klar oppfatting av kva analysen skal nyttast til, kan ein vurdere kva tema som er relevant. Dette vil variere med naturgitte forhold, mogelege verknader og verdiar som skal ivaretakast i planområdet. I kapittel 3 er det vist aktuelle analysetema som ein kan nytte som utgangspunkt for vurdering. Trinn 3 Kva detaljeringsgrad er tenleg? Analysar må visast på kart og avpassast planområdet både i storleik og i forhold til plannivå. Skalaen påverkar kor detaljert analysen treng å vere. Spørsmål som krev avklaring på kommuneplannivå er ikkje dei same som treng avklaring på reguleringsplannivå Trinn 4 Korleis skal medverknaden vere? Landskapsanalysar i planlegging krev medverknad. Plan- og bygningslova sine formelle reglar er eit minimum, men når det gjeld landskap er det særleg verdifullt å engasjere folk også i kartleggingsfasen. Før start bør ein ha klart kva medverknaden skal omfatte. Døme på innspel kan vere folk sine eigne definisjonar av vakkert landskap, favorittutsiktspunkt eller få fram historieforteljingar. Kor folk i alle aldrar ferdast er eit anna spørsmål som avgjer kor landskapet kjennes viktig hos menneske. I høyringsprosessen av ein plan kan også medverknad stimulerast gjennom ulike teknikkar (møtebok, synfaringar, barnetråkk, modellbygging, intervju, privat biletdokumentasjon). Trinn 5 Kven skal utføre analysane? Ein generell regel er at ein skal nytte eksisterande kunnskap best mogeleg. Kommunen bør til ei kvar tid ha oversyn over informasjon og kartleggingar for å unngå unødig bruk av ressursar til ny dokumentasjon. Om kommunen sjølv skal utføre analysar eller om ein skal nytte eksterne fagfolk er avhengig av plantypen og ressurssituasjonen i kommunen. Det kan vere aktuelt å nytte eksterne til første gongs analyse av heile kommunen for seinare å supplere denne med eigne vurderingar. Kommunen bør i stor grad kunne gjennomføre analysar på kommuneplannivå sjølv. Områdeplanar er ofte aktuelt å leige kompetanse til, men bør i stor grad også utformast av kommunen. På detaljplannivået bør utførande konsulent kunne nyttast. Trinn 6 Korleis skal resultatet presenterast? Før ein går i gang bør ein ha ei klar formeining om korleis resultatet skal presenterast. Det kan vere ulik form på faglege bakgrunnsregistreringar og presentasjonar som er mynta på folk flest. I større planområde kan det vere tenleg å dele opp området i mindre naturlege einingar. Kortfatta tekst, bruk av symbol og illustrasjonar på enkle kart er tilstrekkeleg for at folk skal få ei forståing av saka. Samandrag og oppsummering er også viktig. 27

Framdriftsplan Når desse spørsmåla er svara på har ein grunnlag for å lage ein oppgåvedefinisjon og ein framdriftsplan for analysefasar og aktivitet. Fase Aktivitet I: Førebuing Fastsette mål og rammer for arbeidet: Avgrensing av analyseoppgåve, utval av tema, målestokk, kunnskapsgrunnlag, sluttprodukt Innarbeiding i planprogram Vurdering av ressurssituasjon/konsulent, Avtale om gjennomføring internt Avtale om gjennomføring eksternt II: Kartlegging og skildring III: Tolking IV: Vurdering V: Presentasjon og tilråding gjennom planprosess Innleiande kjeldestudiar av landskapets innhald og eigenskapar. Gjennomføring av analyse på kart/gis Synfare planområdet Medverknadsarbeid Fastsette landskapskarakter for delområde Tolke heilskap og samanhengar i planområdet Verdsetting av område Vurdering av sårbarheit Vurdering av konsekvensar av utbygging Utforming av sluttrapport frå analysearbeidet Innarbeiding i planforslag med konsekvensutgreiing Endringar etter høyring Fasane er delvis henta frå Direktoratet for Naturforvaltning (DN) og Riksantikvaren (RA) sin framgangsmåte for vurdering av landskapskarakter og landskapsverdi 16. Den kan brukast til landskapsanalysar i konsekvensutgreiingar og kommuneplanlegging. I desse rettleiarane kan ein finne meir detaljert omtale av dei ulike trinna. 16 Framgangsmåte for vurdering av landskapskarakter og landskapsverdi (DN og RA): http://www.dirnat.no/naturmangfold/landskap/landskapsanalyse 28

4 Landskapsomsyn i kommuneplan Kommuneplanens arealdel legg dei viktigaste føringane for å sikre eit heilskapleg landskapsomsyn, og landskap bør vere tema allereie i planstrategien, med oppfølging i planprogrammet og planskildringa. Plan- og bygningslova er sentral for å sikre landskapsverdiar. Både samfunnsplanlegging og arealplanlegging i kommunane er viktige verkemiddel for å oppnå dette. Denne rettleiaren fokuserer på korleis ein gjer arealdelen i kommuneplanen til ein viktig arena for å gjere dei overordna og viktigaste vala når det gjeld landskap i stor skala. Arealdelen viser kor ein kan bygge og kva som skal takast vare på i landskapet. Landskapsomsynet kan fangast opp på fleire måtar. Arealføremål, omsynssoner, føresegner og retningslinjer kan kombinerast på ein tenleg måte. I første omgang vil det seie å lage ei god kopling mellom kartlegging, analyse og vurdering som kan nyttast i planen. På denne måten kan ein unngå utbygging i område som er sårbare, verneverdige, for bratte eller på anna måte er ueigna. 4.1 Planstrategi, planprogram og planskildring Planstrategi Kommunestyret skal seinast eitt år etter konstituering gjennomgå kommunens behov for planlegging i ein planstrategi, ein plan for planlegginga. I denne strategien må ein ta stilling til om arealdelen treng revisjon og oppdatering. I drøftinga av planstrategi kan det vere relevant å vurdere om landskap er godt nok i varetatt i gjeldande plan, om det trengs eigne mål for landskapsforvaltninga og om arealplanen bør oppdaterast på grunn av endra krav til ivaretaking av landskap. Desse spørsmåla bør drøftast med regionale styresmakter og sjåast i forhold til statlege forventingar til kommunal planlegging. Planprogram Dersom kommunen kjem fram til at landskapstema er ein del av grunnlaget for revisjon av kommuneplanen sin arealdel, bør dette gå fram av og grunngjevast i planprogrammet som ei utfordring som ein skal rette særleg merksemd mot. Planprogrammet for kommuneplanen skal vere kort, det er ikkje ein plan, men ein plan for planprosessen. I planprogrammet bør fylgjande vere tydeleg: Føremål - kort opplysning om at landskap er ein del av føremålet med planarbeidet Overordna rammer - kort presentere overordna rammer som gjeld for landskap i statlege og regionale vedtak og planar Utfordring - kort omtale på kva måtar landskap er ei utfordring lokalt Organisering, informasjon og medverknad oversiktleg omtale av korleis medverknad er tenkt i forhold til mellom anna landskapsinteresser Konsekvensutgreiing - kort omtale av korleis konsekvensutgreiing skal gjen- 29

nomførast når det gjeld landskap Analysetema Metode for analyse Eksisterande kunnskap Ny kunnskap som må innhentast Presentasjonsmåte for sluttresultat Planskildring Alle planar skal ha ein planomtale (Plan- og bygningslova 4-2). Planomtalen skal omfatte føremål, hovudinnhald og verknader. For tema landskap er det viktig å få fram om ivaretaking av landskapsmålsettingar er del av føremålet med planen, korleis dette er ivaretatt i planen og kva verknader planen kan ha for landskapsverdiar. Verknadene kan også gå fram av ei tydeleg konsekvensutgreiing for planforslaget. 4.2 Arealføremål Hovudspørsmålet i arealplanen gjeld kva område som skal nyttast til utbygging og kva som ikkje skal byggjast på av omsyn til landskap. Grunngjevinga for ikkje å byggje ut skal finnast i landskapsanalysen. Verdifulle og sårbare område er begge grunnlag for å tilrå at ein ikkje byggjer ut. Det er i hovudsak 4 føremål som kan nyttast for å sikre landskapsverdiar i Plan- og bygningslova:. Bebyggelse og anlegg, 11-7 punkt 1 Dersom ein vel å byggje ut eit område er det viktig å sikre landskapskvalitetane gjennom føresegner. Dette vert nærare omtala under avsnittet omføresegner. Sikre grønstruktur, 11-7 punkt 3 For å sikre verdfulle, grøne område eller element kan det vere aktuelt å innlemme dei inn i grønstruktur som omfattar underføremål naturområde, turdrag, friområde og parkar. På kommuneplannivå er det ikkje naudsynt å skilje mellom dei ulike underføremåla av omsyn til landskap. Det er her dei viktige kvardagslandskapsverdiane må sikrast. Landbruks-, natur- og friluftsføremål (LNF), 11-7 punkt 5 Størstedelen av landskapsverdiane vil verte sikra gjennom LNF-områda. Dette gjeld mesteparten av kjerneområde for landbruk, verdfulle landskapsområde, snaufjell og inngrepsfrie område. I LNF-områda vert det viktig å sikre område mot uheldig spreidd utbygging. Områdekategorien kan supplerast med omsynssoner dersom det er tenleg. Bruk og vern av sjø og vassdrag, med tilhøyrande strandsone, 11-7 punkt 6 Landskapskvalitetar knytt til vatn kan vere aktuelt å legge som natur- og friluftsområde under denne kategorien. 4.3 Omsynssoner Kommuneplanens arealdel skal vise omsyn og restriksjonar som er viktige for bruken av areal. Omsynssoner er eit nytt omgrep i plan og bygningslova, og det kan knytast retningslinjer og føresegner som konkretiserar omsynet i dei ulike sonene. Landskap vert i plan og bygningslova omfatta av 11-8 punkt c (vidare omtala som omsynssone c), som gjev føringar for omsynssoner med «særlige hensyn til landbruk, reindrift, friluftsliv, grønnstruktur, landskap eller bevaring av naturmiljø eller kulturmiljø, med angivelse av interesse.» Det kan også vere aktuelt med omsynssone knytt til 11-8 punkt e, som set krav om felles planlegging av fleire eigedomar, for å best mogleg landskapsutnytting og -tilpassing. 30

Føresegner og retningslinjer Det kan knytast føresegner til omsynssoner, men til den som gjeld punkt c er det er i hovudsak berre mogleg å kople retningslinjer. Underliggande føremål er difor det viktigaste plangrepet for å sikre landskapsomsyn. Omsynssone c kan nyttast til å sikre viktige naturmiljø, buffersoner, vegetasjonsførekomstar og til støyskjerming. Den vil i stor grad knytast til LNFR-områda og i område der det er viktig å ta omsyn til opplevings- og nærmiljøverdiar. Retningslinjer for omsynssone c kan nyttast for å vise kva omsyn som må takast for å fremme planen sitt føremål når det gjeld friluftsliv, landskap eller vern av natur- eller kulturmiljø. Omsynssone kan nyttast til å setje krav om felles planlegging der ein skal omdanne, fornye eller vidareutvikle eit område. Dette er eit viktig plangrep for hindre for stor spreiing av byggjetiltak i landskapet, ved å fortette i by- og tettstadnære strøk og i eksisterande hytteområde. Retningslinjer og føresegner til denne omsynssona legg ei felles ramme for planlegging, gjennomføring og bruk av verkemidlar. Døme på bruk av omsynssoner i kommunedelplan for Huglo, Stord kommune Omsynssoner: Døme på føresegn til omsynssone: 11-8 e) Sone med krav om felles planlegging for fleire eigedomar, herunder med særskilte samarbeids- eller eigarformer, samt omforming og fornying. R1: krav om reguleringsplan med tilkomstveg. Furemannsneset. R2: krav om reguleringsplan. Stora Brandvik. R3: krav om reguleringsplan med tilkomstveg. Røssbøneset. R6: krav om felles planlegging. Småhaugane. Døme på retningslinjer til omsynssone c: 31

Døme på bruk av omsynssoner: Kommuneplan for Lindåsneset med Mongstad 2010-2022, Lindås kommune Retningslinjer knytt til omsynssonene Sone med særskilte omsyn Landskap og friluftsliv. Sona omfattar Litlåsåsen som er tilrettelagt med turstiar og er eit viktig høgdedrag i landskapet. Interesser knytt til tema landskap og friluftsliv skal ha særskilt vern innafor sona. Naturmiljø og landskap. Sona omfattar området kring Hopevatnet og terrenget ned til sjøen, som har særskilte kvalitetar med tanke på naturmiljø og landskap. Interesser knytt til tema landskap og naturmiljø skal ha særskilt vern innafor sona. Kulturlandskap. Sona omfattar området Knarrvik nord, som har særskilte kvalitetar med tanke på kulturlandskap i samanheng med strandsona. Interesser knytt til tema kulturlandskap skal ha særskilt vern innafor sona. Automatisk freda kulturminne: Sona viser automatisk freda kulturminne etter kulturminnelova som bandlagt med ei sikringssone på 5 meter. Gjennomføringssone Ved regulering av delområda skal kvart delområde planleggast i ein samanheng uavhengig av eigedomsgrenser for å sikre heilskapleg utvikling av områda koordinert med utbygging av infrastruktur. Delområde N-3 bør planleggast ilag med tilgrensande næringsområde i Austrheim for å sikre heilskapleg utvikling av områda koordinert med utbygging av infrastruktur. Delområde N-4 skal planleggast ilag med tilgrensande næringsområde N-5, for å sikre heilskapleg utvikling av områda koordinert med utbygging av infrastruktur. Sone for vidareføring av gjeldande reguleringsplan Reguleringsplanar i denne sona skal framleis gjelde. Bandleggingssone Håvarden: Sona viser deler av Håvarden som bandlagt etter lov om naturvern (FOR-1987-04-03-298), med vernetema sjøfugl. 32

4.4 Føresegner Føresegnene er juridisk bindande og ein viktig del av planen for å ivareta landskap ved at dei utdjupar og konkretiserer arealføremåla. Dei kan vere generelle for heile planen, eller spesielt knytt til ulike føremål. Det er viktig at dei er konkrete, kortfatta og stiller tydelege krav (skal). På kommuneplannivå er det viktig at dei ikkje er for detaljerte, anna enn når det ikkje er stilt krav til reguleringsplan. Ein skal vere varsam med å gi for utfyllande føresegner der myndet er lagt til sektororgan. Generelle føresegner 11-9 Dei generelle føresegnene som omfattar heile planområdet og alle arealføremåla i 11-9 punkt 5, 6 og 7 er aktuelle i forhold til landskap: Punkt 5 omhandlar «byggegrenser, utbyggingsvolum og funksjonskrav.leke-, ute- og oppholdsplasser, skilt og reklame...» Dette punktet gir heimel til å stille krav når det gjeld byggegrenser, utbyggingsvolum og utnyttingsgrad. Det er avgjerande for landskapsbiletet å ha føringar på byggegrenser og kor store inngrep ein kan legge til rette for. Punkt 6 omhandlar «miljøkvalitet, estetikk, natur, landskap og grønnstruktur, herunder om midlertidige og flyttbare konstruksjoner og anlegg». Dette punktet er det viktigaste punktet for å sikre landskapsverdiar. I tillegg kan ein i dette punktet heimle føringar for landskap generelt i planen, som til dømes byggeforbod over tregrensa og i lyngheiområde. Punkt 7 omhandlar «hensyn som skal tas til bevaring av eksisterende bygninger og annet kulturmiljø.» For bevaring av kulturminnemiljø er denne føresegna særleg viktig. Føresegner til LNF-område og Bruk av og vern av sjø og vassdrag med tilhøyrande strandsone. pbl 11-11 nr 5 Det er særleg desse punkta som er relevante: Punkt 1 som omhandlar omfang, lokalisering og utforming av bygningar og anlegg i landbruket Punkt 2 som omhandlar omfang og lokalisering av spreidd bustad, fritids og næringsbygg. Punkt 3 som omhandlar bygningar for landbruk, fiske og akvakultur og ferdsel til sjøs 33