Annonse i Søndmøre Folketidende 23.11.1904 Mathias Nicolai Brække 1873 1919 av Aud Farstad Mathias Brække var frå Ørsta der faren var snikkar. Mathias Brække var truleg den einaste arkitekten av dei som var engasjerte i Ålesund etter bybrannen, som hadde etablert seg i byen før byen brann. Han var etablert der alt i 1903. Då var han truleg også den einaste arkitekten i byen. Brække vart utdanna på Trondhjems tekniske læreanstalt ein forløpar for NTH (som no er blitt til NTNU). Han vart uteksaminert i 1899. I delar av oppattbyggingstida i Ålesund hadde han samarbeid med ein annan sunnmøring, Johan Osness, opphavleg frå Ulstein, men busett i Trondheim. Saman hadde dei ansvar for to hus som vart oppførte og i alle høve eitt som ikkje vart bygd (Kongens gate 18), men om dei også hadde samarbeid om fleire av dei husa som Brække står ansvarleg for, veit vi ikkje. Vi kjenner ingen kjelder som fortel om dette og ingen av arkiva til dei to arkitektane har overlevd. Johan Osness er i ettertid kjend som ein av dei finaste art nouveau-arkitektane i landet med husa han teikna i Trondheim. Det er uvisst om han var i Ålesund i oppattbyggingsåra. Det er fullt mogeleg at han arbeidde frå Trondheim med Brække som kontaktperson på staden. Eit av husa til Mathias Brække, Keiser Wilhelms gate 40, vart freda av Riksantikvaren i 1996. Grunngjevinga for fredinga var at: Bygningen representerer den lille leiegården med forretning i 1. etasje og leiligheter i de øvrige etasjene. Til tross for at detaljeringen av fasader og interiør er nøktern og enkel, har bygningen klare arkitektoniske kvaliteter og er en representativ bygning for jugendarkitekturen. De enkle og geometriserende ornamentale markeringene rundt vinduspartiene knytter seg stilmessig til Wiener og Glasgow-skolens formspråk. Typisk for perioden er også den forsiktig brutte symmetrien i vindus og dørplasseringer Keiser Wilhelms gate 40 er valgt ut
for fredning fordi bygningen med sin høye autentisitet i eksteriør og interiør er en viktig bygningshistorisk referanse for hvordan det ble bygd ned til minste detalj. Mathias Brække var busett i Ålesund også etter brannen og teikna svært mange hus både i byen og også truleg i bygdene på Sunnmøre. Det er ikkje nokon arkitekt som har teikna så mange hus i Ålesund tretti fem hus har vi registert til no. I kring 1915 måtte han legge ned kontoret sitt på grunn av sviktande helse. I nekrologen som vart skriven over han seier ein at overarbeid kan ha vore ein medverkande årsak til at helsa svikta. Han flytta attende til Ørsta og budde der dei få åra han hadde att å leve. I dei siste åra teikna han Bjørke kapell i Hjørundfjorden. Det stod ferdig i 1919, same året som Brække døydde. I Ålesund teikna han (dei som er bygde etter oppattbyggingsperioden frå 1904 1908 er markerte med årstal): Apotekergata 3 og 4 (1914) Bakkegata 1 A (1916) Brunholmgata 5 A, 5 C (tapt) og 8 (tapt) Buholmgata 8 (1911) Einervikgata 1 (1913) Grimmergata 6 Keiser Wilhelms gate 31 (tapt), 33 (tapt), 40 (freda), 53 (1911) Kipervikgata 15 (1912), 25 og 27 (1913) Kirkegata 2 (tapt) og 25 Kongens gate 24 Nedre Strandgate 11 og 29 (teikna saman med Osness) (tapt) Notenesgata 10 Nygata 8 (1913) O. A. Devoldsgate 3 Parkgata "Stallane" (1913) Røysegata 9 (tapt) Sorenskriver Bulls gate 9 (1914) Storgata 8, 33 (1912) og 37 (1914) Øvre Strandgate 5 (saman med Osness) og 7 (båe to er trehus) Øwregata 6 (1914) og 9 og 11 David Aasen Sandved, kunsthistorikar og tidlegare tilsett på Jugendstilsenteret, har skrive ein fin analyse av husa til Brække i avisa Møre, 23. desember 2004. Her tek vi med ein del av artikkelen:
Mathias Brække var ein av dei mest nytta arkitektane i oppattbygginga av Ålesund og hans arkitektur gjev også eit godt døme på kva jugendstilarkitekturen i Ålesund representerer. Innanfor det såkalla murstroket, regulert etter Stortingets nye murtvanglov, teikna Mathias Brække heile 33 hus mellom 1904-1915. I dag er mange av husa ganske øydelagde og sju er rive. Kongensgate, byen si paradegate, vart prega av at huseigarane stort sett berre fekk hyre inn dei mest prestisjetunge arkitektane frå Oslo, Bergen og Trondheim. Sjølv om mange av husa Brække teikna, er relativt enkle med tanke på fasadeutstyr, fekk arkitekten også boltre seg i gågata. Huset Mathias Brække teikna i Kongensgate 24., vart bygd til O. Nørve. Opningane i veggflata er markerte med naturstein og huset har elles ei rik og uttrykksfull utsmykking. Då fasaden er vestvend, vil ein ofte kunne sjå eit uvanleg vakkert skuggespel her. Skuggane frå smijernet blir nemleg spegla på murflata når sola skin. Både dei rike smijerns- og natursteindetaljar er typiske kjenneteikn på jugendstilen her i Noreg. Mellom vindauga og ut av veggen veks nokre elegante blomstrar med lange, slanke stilkar. Fasaden sin øvre del har større dekorerte felt med blomsterfrisar. Det var nok dette den måtehaldne bygningssjef Henrik Nissen kritiserte i eit offentleg foredrag i 1906: Ligeovenfor har vi Hr. O. Nørves Bygning ved Brække, med mange gode Momenter og vel afpasset. Den storstillede Ornamentik virker dog noget urolig. Huset har seinare blitt godt motteke. Huset blei blant anna gjengjeve i boka Norsk Art Nouveau av Jan-Lauritz Opstad frå 1979 som det einaste eksempel frå jugendstilarkitekturen i Ålesund. Det organiske ornament At ornamenta, dei langstilka blomstrane, veks ut av murflata er eit anna typisk trekk i Mathias Brække sin arkitektur og i jugendstilen. Dette har sin bakgrunn i at rundt sekelskiftet blei bruken av historiske stilkopiar upopulær. Dekoren hadde nemleg vore masseprodusert og publisert i katalogar, ofte frå Tyskland. Frå desse kunne byggmeistrane/ huseigarane tinge ferdigstøypte stilornament. Som eit småborgarleg statussymbol kunne dessa utanpåklistra ornamenta, lausrivne frå stilhistorisk kunnskap, klaskast opp på fasadane under mottoet dess meir, dess betre. Det skjedde eit ideologisk skifte med jugendstilarkitektane: Kunsten og det skapande handverket skulle igjen smelte saman med arkitekturen. Noko av ornamentikken vart i jugendstilperioden støypt i spesiallaga former, anna vart forma for hand, ofte direkte på fasadane. I samarbeid med arkitekten skulle no dugelege murarmeistrar og gipsmakarar forme dei enkeltståande husa som skulpturar. Ornamenta skulle organisk gro ut av veggflata og ikkje
synast lausrivne frå murverket. Dette førte til at jugendstilornamentikk ofte er meir to- enn tredimensjonal. No blei pussen sine dekorative moglegheiter utforska. Leik med det klassiske Eit godt døme på Mathias Brække sin pussarkitektur ligg i Notenesgata 10. Huset var teikna til dreiemeister Ole Kr. Furmyr i 1905 og oppført i 1906. L. Krohn-Dales kolonialbutikk låg i første etasje, Furmyr sin dreieverkstad låg i bakgarden, i andre etasje låg Cafe St. Olav og i dei øvre etasjane var det bustad. I sterkt sideljos kan ein framleis sjå det gamle, måla skiltet med påskrifta: O.FURMYR DREIER Inngang gjennem porten Som huset i Kongensgate 24 har denne fasaden ei liknande, klassisk oppbygging med fot, kropp og hovud (som ein sokkel, søyle og kapitel). I sokkeletasjen finst enno ein klassisk detalj: pilastrane sine kapitel er i slekt med dei greske, joniske søylene. Denne harmoniske søyleordenen speglar krafta mellom det som tyngjer, det liggjande og det som ber, det ståande. Arkitekt Brække har her ikkje kopiert dei klassiske ordenane, men laga ei ny tolking i jugendstil. I motsetnad til tidlegare arkitektar si stilkopiering, let Brække ornamenta krype ut og inn av murflata i ei helt ny form. Legg merke til korleis krafta og styrken i pilastrane også kjem til uttrykk i lista i overkant av kapitela. I andre og tredjeetasjen er vindaugsomrammingane også svært elegant og enkelt utførte. Det er vanskeleg å få auge på dei små, raffinerte detaljane i dette bygget. Studerer ein fasaden nærare, kan ein oppdage små variasjonar mellom desse to etasjane. I hovudsak går dette på vektlegginga av horisontale element i 2.etg. og vertikale element i 3.etg. Ornamentikken over vindauga går inn i muren så ljosopningane blir større. Dekoren blir då heller ikkje tilsmussa med gatestøv. Ein av dei få positive detaljane, det som peikar ut av vegglivet, er solebenkene under vindauga som leier regnvatnet bort frå fasaden. Funksjonelt og vakkert på same tid. I øvste etasjen er fasaden meir dekorert, nesten som ei frise under gesimsen. Her kan ein sjå felt med skvettpuss, andre med glattpuss i ulike lag. Spelet i ljos og skugge er heilt spesielt. I nokre parti kan det nesten sjå ut som måla strekdekor. Sjølv om huset har dekor, finst her ikkje noko utanpåklistra stas og flitter. Trondheimsarkitekten frå Ulstein Ornamentikken i Notenesgata 10 er enkel og raffinert. Pussdetaljane er svært kjenslevart utførte og kan minne om Johan Osness sin jugendstilarkitektur i Trondheim, slik dei eksempelvis vart utførte i Osloveien 4-6. Johan Osness (1872-1961) var opphavleg frå Ulstein og blir i dag rekna som ein av dei aller viktigaste norske jugendstilarkitektane. Osness hadde kontor i Trondheim, og under Ålesunds oppattbyggingsperiode samarbeidde han med Mathias Brække i to husprosjekt i Ålesund (Øvre Strandgate 5 og Nedre Strandgate 29). Skal ein
samanlikne Mathias Brække sin arkitektur med nokon, er det nettopp Johan Osness som kom Brække nærast. Det einaste murbygget Johan Osness teikna i den første oppattreisingsperioden i Ålesund, var Grand Hotel i Kongensgt 18. Huset vart diverre aldri oppført. Dei sentrale elementa i oppbygginga av Osness sine fasadar er tilnærma lik Brækkes i Notenesgt. 10, sjølv om dei førstnemnde verkar noko meir dekorerte. Eit anna godt døme på Mathias Brækkes enkle stil er huset i Keisar Wilhelmsgt. 40. Dette huset er eit av ti freda jugendstilhus i Ålesund, og det einaste freda huset som Mathias Nicolai Brække har teikna. Huset vart nettopp freda fordi det er eit godt døme på den måtehaldne arkitekturen ein kan finne i Ålesund. I 1913, før han reiste attende til Ørsta, fekk han utført festplassen i Ålesund, Stallane. Dei vart bygde til fesjået på Nedre Utstillingsplass. Dette var den historiske møteplassen mellom by og land. Som eit nyttebygg som har stått til forfall i mange år, blei diverre bygget ikkje avmerkt på kommunens sentrumsplan som verneverdig bebyggelse, og med sine sobre fasadar står dei i dag diverre i fare for å verte rive. Kjelder: Alstad, O. (red.) 1916 Trondhjemsteknikernes Matrikel. Biografiske meddelelser om samtlige faste og hospiterende elever av Trondhjems Tekniske Læreanstalt 1870 1915. F. Bruns Boghandel. Trondheim Farstad, Aud Et bånd mellom by og land. Artikkel i Sunnmørposten 04.02.2006 Norsk kunstnerleksikon 1981 Universitetsforlaget Permer på Jugendstilsenteret med materiale om arkitektene i Ålesund etter bybrannen. Sandved, David Aasen Mathias N. Brække ålesundsarkitekten som kom frå Ørsta. Avisa Møre 23.12.2004 Tvinnereim, Helga Stave 1981 Arkitektur i Ålesund 1904 1907. Oppattbygginga av byen etter brannen 23. Januar 1904 Aalesunds Museums skrift nr. 13