Kulturhistoriske registreringar

Transkript

1 Kulturhistoriske registreringar Kultur og idrettsavdelinga, seksjon for kulturminnevern og museum Olahaugen gravhaug frå bronsealderen Stødle 35/10 Etne kommune

2 Olahaugen Bronsealderhaugens fugl fønix. Bakgrunn for undersøkingane Soga om Olahaugen er lang, den er proveleg frå yngre bronsealder, mest truleg noko eldre. Haugens liv og levnad får me først innsikt i, i slutten av 1890 åra, då Bendixen vitja Etne og skriv at haugen no er i ferd med å verta brukt til sandtak. Haakon Shetelig, professor ved Bergens Museum reiser ned og dokumenterer haugen i Foto i frå haugen viser at nordre kant av haugen er skåren tvert av og at ei grav i form av ei hellekiste er synleg i profilen. Fram til på talet hadde haugane langs med Stølebrotet stort sett fått lagt i fred, nokre få var blitt dyrka vekk eller rota i medan andre er blitt grav ut. Men tidleg på 50 - talet, byrjar hardkjøret når det gjeld inngrep i Støleterrassen. Det spesielle er at det er historien til ein annan haug, som forklarer lagnaden til Olahaugen. I det følgjande vil me måtte gå inn i denne historien for å klargjere korleis Olahaugen, kan gå frå eit viktig referansegravminne i bronsealder, til ikkje eksisterande eit, for så å venda attende som eit sentralt kulturminne. Bogahaugen. Det er soga om gravhaugen nemnd som Bogahaugen, som løyner og viser korleis ting kan gå galt og at det gjorde det. I vår samanheng byrjar soga om hausten i 1953 med utgravinga av Bogahaugen i samband med eit kommunalt sandtak. Då utgravinga er ferdig på seinhausten i 1953 har Hinsch også gjort forundersøkingar i Olahaugen. Av ulike grunnar gjer ikkje Bergen Museum seg ferdig med haugen. Olahaugen, den ligg der frå seinhausten i 1953 med ei ufullendt prøvegraving, då Hinsch seinare døyr vart resultatet at Olahaugen blir gløymt og til slutt avskrive. Bogahaugen før utgraving. Foto: Bergen Museum

3 Tidlegare undersøkingar Etter at Shetelig undersøker og graver ut funnet av gravkista i 1912, publiserer Eyvind De Lange data frå Olahaugen i tidskriftet Oldtiden i 1913 (Oldtiden 1913, 41 69). Her har han ein grundig gjennomgang av både funnkontekst og funnet. Haugen ligg deretter mest i ro før Hinsch byrjar sine undersøkingar i haugen i I arkivet ligg det nokre enkle skisser av ein profil og foto som viser noko av det som har blitt gjort. Ingen fullstendig rapport er skrivd. Egil Bakka kartlegg i 1956 kulturminna i Etne og omtaler Olahaugen, som ein haugrest. Per Fett skriv vidare i 1963 at haugen er utgraven av Hinsch. Haugen er ikkje omtalt i samband med dei undersøkingane Bergen Museum gjorde i Etne frå I dei faglege kretsane er haugen etterkvart omtalt som utgravd. Tunet med fjøset i kanten av haugen vert rive, og masser vert førtinn mot på. Våningshuset vert rive og på 80-talet, og område endar som oppstillingsplass av anleggsmaskiner og siloballer. I samband med kulturminneregistrering i regi av Hordaland Fylkeskommune og Etne kommune, vart det i 1999 observert at det låg ein haug på staden der Olahaugen skal ha lagt, dette vart i frå Hordaland fylkeskommune si side tolka, som moglege restar etter Olahaugen. Likevel vert det seinast i 2000 hevda at at haugen er fjerna (Kapstas, Kristoffersen, Brekke og Indrelid 2000: 29). Olahaugen heilt overgrodd med buskar og grastorv. Arkeolog Arnulf Østerdal prøver å finna igjen Bergen Museum sine sjakter etter undersøkingane i Foto Hordaland fylkeskommune

4 Kart over Ekserserplass på Stødle frå 1870 i kombinasjon med kulturminnedata henta frå utskiftingskart og digitale kulturminnedata, Me ser at Olahaugen lengst nor ligg ytst på tangen. Køyrevegen på vest og nordsida av haugen er ikkje etablert og terrenget har her vore ei markert landtunge. Punktene viser funnstader for fjerna kulturminne, medan raude markeringar viser attverande kulturminne. Me ser og at gamletunet ligg i området. Strekane viser dei gamle vegfara i området, på veg opp til terrassen er det hulvegar fleire stader. Vegen ved Stødletunet er nemnt på andre kart som den gamle bygdevegen. 3

5 4 Skisse frå registreringane til Bakka kring midten av 50-talet, han viser kulturminna si plassering Me ser at det nye vegen er komen til, men at den i utgangspunktet ligg lenger mot nord. Det digitale vegtemaet viser oss at vegen i dag skjer lenger inn mot Olahaugen, enn den opphavlege bygdavegen. Denne utbetringa skal ha skjedd på 80-talet. Men ut i frå kartmaterialet ser me at Olahaugen ikkje er direkte påverka av nyare tids tilak..

6 I samband med freding på Støleterrassen vart det viktig å få klarlagt om haugen verkeleg fanns. I 2005 vart det difor gjort ei undersøking av området og jordhaugane. Det var viktig å få klarlagt viktige faktorar i haugen si historie og det vart difor brukt både kart og arkivskildringar i forkant av undersøkinga. Olahaugen historikk Det første som vart gjort var å gå igjennom det som finnes av arkivmateriale. Shetelig si undersøking viser at dei på Stødle, alt i 1912, var komne inn til omlag sentrum av haugen. Grustaket har slik tatt bort ein sektor av haugen i nordre kant. Fotografia til Shetelig er tatt i frå nordvest. I bakre kant ser me løa som skal ha stått i søre kant av haugen. Han samlar inn informasjonar om funnomstendet og får vite at fleire liknande kister er funne i den delen som er tatt ut til grustak. De Lange går grundigare inn i dokumentasjonen om Olahaugen. Han konstruerer etter Shetelig sin dokumentasjon ei prinsippskisse (De Lange fig. 3 s. 45) av Olahaugen. Artikkelenen hans Foto: Bergen museum Illustrasjonar: Oldtiden III, 1913 Foto viser profilen av Olahaugen slik den såg ut i Bildet er tatt rett mot aust. Skjeringsprofilen til haugen viser ikkje nordre kant, men ei sjakt inn i haugen der austre kant og søre del av haugen er open. Figurane på venstre side viser prinsippskissa av Olahaugen slik den framsto i Skissa er misvisande i den grad me får inntrykk av at halve haugen er vekke. presenterer i grove trekk fem lag. Gravkista står på opprinneleg overflate, jordfyll, lag med stein, mørk jord, og humus. Vidare får me ei flateteikning av haugen med kammeret innteikna i austre profilkant (De Lange 1913 s. 47). Topgrafisk arkiv har i samband med Olahaugen også informasjonar om tre andre mindre haugar kring tunet. Ein av desse skulle ligga nordaust for olahaugen (nr 2), medan dei andre (3 og 4) haugane låg på andre sida av den gamle bygdevegen, inn mot stova. Hinsch nemner haugane sør for gamlevegen i eit avisinnlegg i 1953, men sidan har ikkje noko blitt gjort med desse haugane. 5

7 Me får med å bruka GIS-verktøy sett korleis nyare utbetringar av vegen over Støleterrassen har fjerna gravhaug nr. 2 hjå Bakka og seinare gått noko inn i Olahaugen si austre kant. Ut i frå funnkartet og nyare kart viser det seg at området der restane av Olahaugen ligg ikkje er meir forstyrra i dag enn i tida etter Situasjonsfoto frå i dag viser området som eit heilt eller delvist nedgrodd område der gras og buskar løyner heilskapen Figurane viser i prinsipp det som har skjedd sidan 1912 og fram til i dag. Første bilete viser situasjonen slik Shetelig observerte den. Andre figur viser Hinsch sine forundersøkingar i form av sjakter i haugen hausten 1953, medan siste figur viser vegutvidinga og korleis denne har skore inn mot haugen. Markundersøkinga Ei samanstilling av fotodokumentasjon frå Hinsch si prøvegraving i haugen viser at det som framstår som dynger med jord mest truleg er profilbenken til Hinsch. For å kunne seia noko meir sikkert om dette vart det difor gjort ei markundersøking på og ved haugen. I første omgang tok me sikte på å påvise grunnmuren til løa som referansepunkt til haugen. Då løa vart riven vart kjellaren attfylt, Løa er avmerkt på eldre kart. Den grov arkeologar ved fylkeskommunen i området der løa sin nordre vegg skulle ha stått. Under ein halv meter med påført grus fann me den innrasa muren. Undersøkinga viste at det mest truleg var deler av austre langvegg og nordaustre hjørne, som vart avdekt. Observasjonen av muren samanstilt med fotodokumentasjonen frå 1912 og 1953 gjorde oss då i stand til å vita kor Olahaugen hadde lagt. Vidare avtorva me då i sjakta mellom vollane i Olahaugen, det var eit tynt grasdekke over mykje stein. Vår oppreinsking gjorde oss i stand til å identifisera dette som Hinsch si X-sjakt. Me ville no sikre at me fekk mest mogleg data ut av vår undersøking og me utvida sjakta mot sør, Hinsch hadde stoppa sjakta si eit par meter nord for løa, men med denne borte, kunne me fortsetje sjakta heilt inn til forstyrra område. Me prioriterte å dokumentera den vestre profilen i X-sjakta Foto viser restane av murane frå løa tett inntil området der Olahaugen ligg. Under ein halv meter med påført sand og grus ligg større stein frå bygningen sitt nordaustre hjørne. Deler av bygningen er brendt og bålmørja er brukt til fyllmasse. 6

8 og i flata til denne. Olahaugen har slik blitt dokumentert gjennom at sjakta frå forundersøkinga i 1953 vart opna opp att og vidare dokumentert i flate og profilen mot vest vart teikna og målt inn. Dokumentasjonen frå 2005 viser at den attverande delen av haugen er vel 7,5 til 8 meter frå sør i mot nord, der haugfoten i søre kant er forstyrra av eit eldre fjøs. Sjakta er mellom 60 cm til ein Figuren viser foto av sjakt X hjå Hinsch (1953) og same sjakt gjenopna i I vår undersøking vart det lagt vekt på ikkje å fjerna stein i botn av laget og me ser at det er fjerna eit øvre steinlag i røysa. Dette er og synleg i profilane både i frå 53 og i Sjakta frå 2005 er forlenga med 2-3 meter ifrå omlag midt på fotoet der ei eldre skjering er synleg til venstre på fotoet. Sjakta viser at det er rimeleg uforstyrra grunn mest heilt bort til grunnmuren, men at saneringa av bygninga på 80-talet har verka negativt inn på deler av haugfoten. Foto: Bergen Museum, Hordaland fylkeskommune. meter i brei, vidast mot nord. Flaten i sjakta viser eit lag med stein i frå nordre skjeringskant og i mot sør i eit strekk på om lag 7 meter. Undersøkingane i frå 1953 viser at Hinsch antok at Olahaugen var konstruert med berre ei kjernerøys. Den vestre profilen hans er dokumentert både gjennom foto og teikning. Resten er dokumentert gjennom foto. Truleg viser dette at han meiner at profilane i sjaktene viser haugen sin heile profil frå botn til topp. Ut i frå hellinga på vestre side av haugen synest det arbeidet museet har gjort, å vera ei oppreinsking i alt forstyrra masser. Shetelig sitt foto viser at haugen har eit eldre plyndringssøkk nær midten i haugen. I søre del av prøvesjakta avdekkjer Hinsch ei tversgåande rekkje med stein, desse er ikkje dokumentert i haugen sin sørvestre kant. 7

9 Vestre profil 1953 Profildokumentasjonen i frå vestre profil viser restane av haugen med jordfyll på toppen, fleire lag stein som deler av konstruksjonen i haugen. Til høgre synest ei rekkje med stein som markerer kanten av haugen slik Hinsch tolka den. Området Hinsch har blottlagt er den vestre delen av haugen som De Lange og Shetelig skildrar som forstyrra. Dersom haugen er bygd på ein relativt flat stad er denne delen ikkje gravd ned til opprinneleg undergrunn. Konstruksjon Undersøkingane i 2005 vart lagt opp slik at me ikkje gjorde nye tiltak i haugen ut i frå det Hinsch hadde dokumentert. Med radiokarbondateringar vart det lagt vekt på å få dokumentert nye profilar, som kunne gje eit betre bilete på korleis gravminnet var konstruert. Vår profil er den vestre profilen i x-sjakta til Hinsch. Det vil seia motståande profil til den Hinsch har dokumentert. Me grov vekk torva og reinska fram overflata i sjaktbotn. Profilen vår er ikkje lagt lenger inn ein opphavleg sjaktkant, då dette ikkje syntest vera nødvendig då dette vart tolka som forstyrra torvlag. I sjaktbotnen såg me at Hinsch alt hadde fjerna fleire lag med stein. Krumminga av haugen i aust 8

10 vest retning viser og at mykje av overflatemassen både i austre og vestre del er blitt fjerna. Ut i frå dei observasjonane me har gjort både i arkivdokumentasjonen og feltteikningane viser at me kan setja fram ei hypotese om den prinsipielle konstruksjonen. Lagdeling I haugen er det påvist fleire lag, som mest truleg viser til handlingar i samband med konstruksjonen av gravhaugen. Shetelig har fotografert skjeringa, og dannar grunnlaget for delange sin gjennomgang av haugen. delange si prinsippskisse viser at det er råd å identifisera fleire lag. Gravhaugen er truleg bygd opp på fylgjande måte. Shetelig sitt bilete av haugen viser den liggande oppå sandtaket. Delange definerer då følgjande lagdeling. 1 Haugfyll av jord rundt kammeret 2 Steinlag over kammeret 3 svart jord 4 humus Biletstudiet av skjeringa mot aust viser ei lagdeling i haugen slik. 1-jord og grus 2-dekkande lag av stein truleg rundt sentrum av haugen meter i tverrmål. 3-jord og grus anslagsvis 18 meter i tverrmål. 4-dekkande lag av stein truleg sentrert rundt midtpunktet av haugen. 5-lag av jord, truleg opp i mot 20 meter i tverrmål. Ut i frå fotoet identifiserer me eit lag meir enn det delange gjer. Dette på grunn av at me kan kombinera data frå nord-sør profilane både i frå 1953 og Fotoet viser truleg spor etter dyrking under haugen. Det er mogleg at dette laget ikkje har samanheng med gravhaugen som konstruksjon, men er eit dyrkingslag frå ein eldre fase. Over dette moglege dyrkingslaget ligg ein haug av jord og grus blanda med noko trekol. Dette laget har ein mørkare farge jf. undersøkingane i Over dette laget ligg ei steinsetting, denne har vore fleire lag tjukk og dekt heile sentrum av den underliggande haugen. Over stein og jordlaget har me eit lag med jord dette er også blanda med noko trekol. I profilen frå 2005 vart det dokumentert fleire skilje i det som er definert som hovudlag. I tillegg til steinane og fyllskifte i mellom steinane vart det i eit kontrollsnitt påvist fleire lag. Desse delte seg ut i frå fargeforskjellar og kan vise til ulike situasjonar i konstruksjonstida. Dette kan spor eller resultat av påfølgande gravleggingar i haugen 9

11 Både Hinsch sine foto og profilen frå 2005 i nordre del av haugen, viser at det er eit lag til med fyllmasse av sand og jord og noko trekol. Tjukna på dette laget er cm. og ligg mellom eit øvre lag av stein. I 2005 viser dokumentasjonen dette laget med stein ei utstrekning på vel 4,5 meter. Det er difor grunn til å tru at haugen har to lag stein inn mot sentrum av haugen. Desse laga er skild med eit lag av brun mold. Over steinane ligg i dag eit tynnare lag med torv og jord. Shetelig sine bilete viser at haugen tidlegare har hatt ein lagt større overdekking. I 1912 synest det å vera opp i mot ein meter overdekking. Profildokumentasjon i 2005 I samband med undersøkingane i 2005, grov me sjakta 3,5 meter lenger mot sør, inn mot området der driftsbygninga stod. I denne delen av sjakta finn me då ei helle. Denne vart tolka som ei mogleg gravkiste, lik dei som er funne tidlegare i haugen, og følgjeleg ikkje opna. Trekol i laget rundt steinhella vart datert. Rett sør for den påviste kista grov me ei kontrollsjakt og kom på original grusbotn, undergrunn cm djupare ned. I dette snittet vart det påvist fleire lag og fyllsjikt. Snittet viser at haugen går djupare ned enn det Hinsch sin dokumentasjon viser. Det spettete laget (lag 3), som ligg mellom dei påviste steinlaga fortset mot sør. Vidare er det øvre steinlaget (lag 4) ikkje å sjå i søre kant av sjakta. Profilen frå 2005 viser oss at det er ein god del lag og faser i haugen, noko av jorddekket synest vera fjerna etter at Shetelig var her i Samstundes synest mykje av haugen å vera igjen. Status viser at Olahaugen har vore lagt på ein naturleg flate, der mørk trekolblanda jord og sand har danna eit sentrum. Over denne har det blitt lagt to avskilde lag med stein, der det øvste dekkjer eit mindre areal enn det nedste. Dekkhella som ligg i sjakta synest ikkje å ha vore dekt av laga med stein. Hella har heller ikkje vore synleg i overflata i gamal tid. Profilen viser at den ligg i laget med grus og sand lag 3. Konstruksjonar i haugen - Hellekister Dei kistene som er funne i haugen gjev lite informasjon om kontekst og funnsamanheng. Det me veit kjem frå Shetelig sin rapport frå Han observerer at ei av kistene er bygd, eller satt inn under laga med stein. Biletet frå sandtaket viser at kammeret står på det som mest truleg er den opphavlege overflata. Kista som er avbilda har stått i nordaustre kant, tett inn mot eit sentrum av haugen truleg ein par meter ut i frå der skjeringskanten går i dag. I Bakka si oversikt er det fleire informasjonar om kister i haugen. Hinsch har ikkje observert kammer med dekkheller i sine undersøkingar. Ved å setja saman hans foto til ein samanhengande profil ser me fleire flate heller i nedre kant av profilen, dette kan vera steinheller knytt til eventuelle kister. Desse ligg då og under laget med stein. Den moglege dekkhella, som vart påvist i 2005 har ikkje vore dekt av laga av stein. Både Shetelig si hellekiste og arkivinformasjon viser at sikre gravkister ligg under haugen si steinkappe. Dette kan igjen tyde på at gravkistene ikkje er sekundære i høve til haugen sine bruksfase. Dette gjev igjen den følgje at vår flate stein mest truleg ikkje er ein overliggar til eit kammer, 10

12 men ein sekundær tilføyning inn til haugen. Det vart ikkje påvist andre spor etter nedgravingar i dette området og funnstaden viser oss ein anna kontekst enn gravlegging. Fotomontasje av Olahaugen og rekonstruksjon av gravkammeret. Foto: Bergen Museum Foto til venstre viser sjakta etter avtorving sett mot nord med utvidinga mot sør. Foto over viser steinhella til høgre i biletet og prøvestikket i profilen. Utvidinga av profilen er tatt i eit område som i felt vart tolka som å vera utanfor haugen. Gravinga viser at undergrunnen ligg vel 0,5 meter lenger ned. Noko som kan vise at meir av haugen er att enn tidlegare trudd. Foto Hordaland fylkeskommune 11

13 Fotkjede Hinsch har foto av ei steinrekkje i søre ende av haugen, desse kan vera rest av ei kantsetting i haugen ei slags markering av røysdekket. I våre undersøkingar vart det ikkje funne noko som strir mot dette. Shetelig sine bilete frå 1912 viser likevel ikkje at kantkjede synest vera brukt systematisk rundt ytterkant av haugen sine steinlag, mest truleg er rekkjer med større stein nytta spesielle stader. Foto viser ei kantkjede av stein. Den er påvist i vestre del av haugen som delange hevdar er forstyrra. Foto til venstre viser enden av steinlaget mot sør med den gamle hulvegen synleg i øvre kant av bildet. Fjøset viser godt som ein inngravd konstruksjon. Hinsch har ikkje dokumentert fleire stein enn dei i sør og vår undersøking i 2005 viser at dette elementet i konstruksjonen er stadvis. Foto under viser profilveggen i vestre kant av gravhaugen. Hinsch har avdekt og reinska opp den vestre sektoren. Foto nede til venstre viser området slik det er i dag. Foto: Bergen Museum, Hordaland fylkeskommune Radiokarbondateringar Det vart tatt ut 6 prøver frå ulike stader i profil og flate, som vart dokumentert i Tre av prøvane vart sendt til datering. I sin innberetning skriv Shetelig at det i samband med undersøkinga av kammeret i profilen vart påvist trekol i fyllmassen tett rundt kammersteinane. Me prioiterte difor å datera trekol tatt tett ved steinhella. I prøvesjakta vår ned mot undergrunnen tok me ut fleire prøver og valgte ein prøve som kunne vise haugen si eventuelle utstrekning mot sør. Den siste prøve som vart datert kom frå det trekolhaldige fyllskiftet i steinlaget om lag midt i haugen. 12

14 Profil X-sjakt søre kant. Kp 5, lag 6 vil kunne datere jordfyll inn til haugen. Trekolet i denne prøven er lite og fragmentert og liknar meir på dyrkingslag enn haugfyll. Laget synest vera homogent og viser truleg til aktivtet inn mot haugen. Kp 4 lag 4 kolhaldig linse i botn av sjakta viser i profilen som ein fase i øvre del av haugen. Prøvematerialet vil kunne datere eit sekundært lag inntil haugen sin haugfot. Moglegvis same fase som prøve 3. KP 4 er ikkje datert. KP 3- grav? tatt ut i søre del av sjakt ved påvist steinhelle nord i profilen Ved kryssingspunktet 900 x 100 frå loddlinja, dvs. vel 20 cm ned i haugen. Prøven er tatt ut i flaten rett sør for steinhelle. Her er mykje trekol i undergrunnen kring steinhella Datering i frå denne prøven viser 990+/-60 KP 2 lag 2 Profil nord tatt ut lengst nord i profilen Ved kryssingspunktet 300 x 60 frå loddlinja, dvs. vel 25 cm ned i haugen. Prøven er tatt ut i profilbenken mot vest. Her er mykje stein og noko jord og trekol i mellom steinane. Prøven er tatt i fyllaget mellom steinane i profilen. Datering i frå denne prøven viser 2685+/- 50 KP1-Profil nord tatt ut lengst nord i profilen Ved kryssingspunktet 100 x 70 frå loddlinja, dvs. vel 40 cm ned i haugen. Prøven er tatt ut i profilbenken mot vest. Her er mykje stein og noko jord og trekol i mellom steinane. Prøven er tatt i eit lag med noko ansleis farge enn prøve 2 slik at det ut i frå vår undersøking ikkje er råd å skilja denne i frå ein eventuell sekundær aktivitet. Prøven er difor ikkje datert. 13

15 N 3 Prøvestikk 2 S t e i n - helle 1 Flaten i sjakta viser oss nedre del av steinlaget (1), dette steinlaget er påvist av Hinsch og er i vår undersøking datert til yngre bronsealder. Måla viser at røysdekket er 7,5 meter langt i nord sør. Mellom 7,5-10,5 meter er eit mørkt kolhaldig lag synleg (2). Dette er eit tydleg brannlag, datering i frå dette laget viser at me ikkje er inne i haugen, men har spor etter aktivitet i frå vikingtid. Tverrprofilen viser og at laget under er eit dyrkingslag og datert til keltertid. Laget lengst sør (3) er området der gamlefjøset har stått og slik forstyrrer deler av keltertid og vikingtidsspora. Olahaugen har slik sett ikkje vore forstyrra i samband med bygginga av fjøset. 14

16 Prøvane skulle visa seg å vera interessante. Prøven frå fyllskiftet midt i haugen gav ei tidfesting til BC. Det vil seia til yngre bronsealder sin siste del. Dette samsvarer godt med Shetlig og delange si stilistiske tidfesting av keramikken. Prøva frå området kring steinhella gav oss ei noko uventa ung datering. Aktiviteten får ei tidfesting til om lag 1000 AD eller i siste del av vikingtid. Hella er slik ikkje ei toppen på ei gravkiste, men mest truleg ein sylstein i frå ein grindbygning som har stått på staden. Prøven frå laget under dette, skulle etter profilen vår vise oss om gravhaugen hadde ei utstrekning ut over det som tidlegare er dokumentert. Dateringa frå dette laget gav oss ei tidfesting til 50 BC - 20 AD og er mest truleg spor etter åkerdrift. Tidfestinga av dyrkingsspora viser oss at haugen ikkje har hatt ei utstrekning inn mot fjøset, men må ha ei krappare avslutting. Dateringane av laga og dokumentasjonen viser at det er fanga inn fleire bruksfaser av Olahugen som kulturminne. Deler av gravhaugen er konstruert i yngre bronsealder. I søre kant er det spor etter keltertids åker og over dette delvis inn over haugen er eit brannlag datert til vikingtid. Haugens konstruksjon Både Shetlig og delange prøver å skildre haugen sin konstruksjon og har på mange måtar fanga opp hovudtrekka i konstruksjonsprinsippa. Men det er fleire moment som er uklare. Gravkistene som er funne, her er infomasjon om fleire, viser at haugen er i gjentakande bruk. Gravkistene er jf. dokumentasjonen plassert ståande på botn - opphavleg grunn. Kistene er ikkje sett ned i sentrum av haugen, men må ha vore satt ned i i ytterkant, og dekt over med stein og jordlag. Keramikken er av bronsalders type hevdar Shetelig og delange og dateringa av steinlaget over kistene ga ei datering til 800 BC. Plassering og datering viser oss at gravene frå yngre bronsealder er plassert rundt ein eldre konstruksjon. Dette viser at Olahaugen ikkje har sekundære graver slik me ser i frå røyser elles på vestlandet. Olahaugen er først ein liten haug. Storleiken kan me anslå med å innmålingar av laga som er synlege. Innmålingane er gjort av Etne kommune, med GPS basert totalstasjon og viser høgdedata i tillegg til omkrets. Innmålingane viser at opprinneleg markoverflate ligg omlag 72,13 moh. Hinsch si opprensking av vestre del viser at laget under steinlegginga ligg 72,52 moh (pkt 5097), Antatt ytterkant av Olahaugen i vest er målt med punktene 5098 og 5138 til høvesvis 71,92 moh og moh. Dersom haugen er lagt på ein rimeleg jamn flate ligg opphavleg overflate på 72,10 moh., viser målingane at vestre side som Hinsch grov, ikkje er gravd med til opphavleg markoverflate. Olahaugen har ein mindre haug under laget med aktivitet i frå yngre bronsealder. Dersom me skal festa lit til informasjonen om talet på hellekister funne i haugen, må alle ha hatt same prinsippielle plassering, slik som den Shetlig dokumenterte. Hinsch har gravd gjennom vestre kant og sjakta seg gjennom sentrum, men ikkje kome over liknande kammer. Hella frå 2005 er sekundær i høve til bronsealderen. Plasseringa av gravkista er forskyvd i høve til steinlaget si krumming og dette lager har truleg tent som dekke over eit eller fleire kammer rundt ein alt etablert haug/røys. Innsetting av sekundære graver er eit kjent fenomen i frå litteraturen, men situasjonen i Olahaugen er truleg at dei har bygd ut haugen i yngre bronsealder. Dette skil seg mykje i frå den situasjonen som er kjent i frå Garahaugen på Sørheim. Denne viser ei kjernerøys under ei jordkappe som truleg viser til ein eller veldig få konstruksjonsfaser. Dateringane frå Garahaugen er rota saman, men haugen synest å vera frå eldre bronsealder. 15

17 Prinsipp av Olahaugen sin konstruksjonshistorie Olahaugen er mykje ansleis i dag, enn den kanskje ein gong var. Mykje av haugkappa er no borte, jord og sand som er synleg på Shetelig sitt foto er i dag redusert til eit knapt cm tjukt lag. Haugens nordre side er borte, vestre sektor er gravd ned, men ikkje til botn. I søre kant er haugens ende ikkje avdekt men har ein antatt kant der Hinsch har påvist ei kantkjede. Dateringar viser at området er brukt i seinare periodar og. Desse ser ut til å gå inntil haugen. Slik laga ser ut i flaten er det grunn til å tru at eldste del av haugen ligg att, mest heilt inntakt. Yngre Bronsealder sin påbygging er mykje skadd i nord og vest. Sør- og austre del er ikkje dokumentert, men markoverflata slik den ser ut i dag tyder på at også her er omrota. 16

18 Parallellar til Olahaugen finns. Knaghaug på Karmøy viser ein liknande situasjon. I Knaghaug er det funne eit fullgrepssverd, som daterer grava til eldre bronsealder (periode III). Shetelig undersøker restane av haugen og finn då ei oval steinlegging i botn av haugen (Myhre 1998). Først plasserer han steinlegginga til eldre bronsealder, men seinare tolkar Shetelig den til den eldre enkeltgravskulturen (Ringstad 1987). Samandrag Undersøkingane i 2005 slår fast at Olahaugen framleis finns. Ei minimal tilleggsundersøking har gjeve viktige data i forståelsen og tolkinga av Olahaugen. Gravhaugen som var eit viktig referansepunkt i samband med bronsealderens gravskikk, har gjeve oss ytterlegare informasjon om gravlegging og tradisjon med konstruksjon og bruk av gravminnet. Store deler av bronsealderens aktivitet ligg framleis att, trass i museet sine inngrep. Alle spørsmål er likevel ikkje svart på. Kjerna i haugen er truleg urørt og innhald og datering ukjent. Olahaugen har framleis eit stort potensial for ny kunnskap om gravskikk og aktivitet i området langt tilbake i tid. 17

19 Litteratur Bakka, E. Innberetning kulturhistoriske registreringar i Etne, notat i topografisk arkiv Bergen De Lange, Eyvind: Oldtiden i 1913 s Stavanger 1913 Fett, P: Førhistoriske minne i Sunnhordland, Etne Prestegjeld, Universitetet i Bergen Historisk museum Hinsch, E: Innberetning om utgraving av Bogahaugen, upublisert 1953, Topografisk arkiv Bergen museum. Hinsch, E: Ufullstendig innberetning om graving av Olahaugen, upublisert 1953, Topografisk arkiv Bergen museum. Kapstad, C R. - Kristoffersen, - K.K - Brekke, N. G - Indrelid, S.: Oppdragsmelding 012 Massetak på Sørheimsmoen, Sørheim gnr 36 bnr 5 og 10, Etne kommune konsekvensutredning kulturminner og kulturmiljø. Bergen Myhre, L. N: Historier fra en annen virkighet, fortellinger om bronsealdern ved Karmsundet. Stavanger Ringstad, Bjørn: Vestlandets største gravminner et forsøk på lokalisering av forhistorisk maktsentra upub. mag. art oppgave. Bergen 1986

20

21

22

23

24