Landbruksmelding for Valdres 2013

Transkript

1 Landbruksmelding for Valdres 2013 Foto: Morten Helgesen «Aktivt vegval ny giv»

2 2

3 Samandrag Landbruksmeldinga har til hensikt å gje kunnskap om det regionale landbruket og skape ei felles forståing for utfordringane landbruket står ovanfor. Meldinga er utarbeidd som ein del av prosjektet «Valdreslandbruket, aktivt vegval-ny giv» etter førespurnad frå Fylkesmannen i Oppland. Meldinga skal peike på korleis landbruksnæringa i Valdres kan auke matproduksjonen frå dalføret jf. måla i stortingsmelding 9( ), og det er ynskjeleg at meldinga blir lagt til grunn ved utforming av regional landbrukspolitikk og næringsutvikling. Meldinga inneheld presentasjon av gjeldande landbrukspolitikk som påverkar matproduksjon i Valdres, særskilte utfordringar knytt til utviklinga i næringa, og mål og tiltak som har til hensikt å styrke visjonen om «eit livskraftig og variert landbruk i heile regionen». Landbruket i Valdres er viktig for busetnad, verdiskaping og sysselsetting, samt ein viktig faktor for å oppretthalde teneste- og skuletilbod rundt omkring i fleire bygder. Det er heller få som per i dag har landbruket som einaste leveveg, men busetnad på landbrukseiningane er ein viktig faktor for å mellom anna oppretthalde folketal, ivareta landskapsbiletet og utvikle nye bygdenæringar som er knytt til gardsbruket. Valdres har i fylgje Statens Landbruksforvaltning daa dyrka jord og om lag daa produktiv skog. Utmarksbeite kjem i tillegg. Det er registrert 3127 landbrukseigedommar og 881 aktive driftseiningar. Hovuddelen av jordbruksarealet i Valdres egnar seg best til eng og beite. Det er dei naturgjevne rammene og topografiane som lyt ligge til grunn når dei politiske rammene skal meislast ut, og det er den grovfôrbaserte husdyrproduksjonen som står i ei særstilling for best å kunne nytte seg av dei nære ressursane. Det er avgjerande at ein sikrar ei omstilling som bidreg til å auke utnyttingsgraden av grovfôr og utmarksbeite. Ved støling og kultivering av utmarka bidreg landbruket med positive synergiar mot reiselivet og anna bygdenæring. Ved sterkt fokus på lokal verdiskaping vil landbruket i fjellbygdene ha eit godt grunnlag til å ta del i auka matproduksjon basert på lokale ressursar. 3

4 Innhaldsliste Samandrag Innleiing Målsetjingar for Valdreslandbruket Generelle utviklingstrekk for landbruket i Noreg Valdreslandbruket i det store biletet Kraftfôrpolitikk Rammevilkår Naturgjevne rammevilkår Politiske rammevilkår Internasjonale avtalar med konsekvensar for lokalt landbruk Nasjonal landbrukspolitikk Regional landbrukspolitikk Landbrukets betyding for Valdres Jordbruket Skogbruket Bygdenæringar Ringverknadar SWOT analyse for Valdreslandbruket Utviklingsområde og utfordringar Auke mjølk- og kjøtproduksjon på stor- og småfe Ivaretaking av landbruksareal, betre grovfôrkvalitet og auka beitebruk Rekruttering og landbrukskompetanse Variert bruksstruktur og verdiskaping Satsingsområde, delmål og tiltak Rekruttering og kompetanse Forvaltning av ressursgrunnlag Støling, beite og utmarksressursar Grovfôrbasert husdyrproduksjon Bygdenæring Skogbruk Vedlegg Produksjons- og distriktstilskot med betyding for Valdres

5 1.0. Innleiing Føremål Landbruksmeldinga er ei melding for landbruket i Valdres som har til hensikt å gje kunnskap om det regionale landbruket og skape ei felles forståing for utfordringane landbruket står ovanfor. Meldinga skal peike på korleis landbruksnæringa i Valdres kan auke matproduksjonen frå dalføret, jf. måla i stortingsmelding 9( ). Meldinga skal sette landbruket på den lokal- og regionalpolitiske dagsorden, vurdere og identifisere satsingsområde, mål og tiltak som kan styrke landbruksnæringa og vonleg vera eit verktøy for å utforme regional landbrukspolitikk(fjellpolitikk) og næringsutvikling. Meldinga er eit resultatet av førespurnad frå Fylkesmannen i Oppland og har til hensikt å utfylle mangelfulle tiltak i den overordna stortingsmeldinga Meld.St.9 ( ). Bygdeutviklingsstyret oppmodar til at landbruksmeldinga blir oppdatert og revidert kvart fjerde år. Forankring og målgruppe Gjennom eit breitt samansatt arbeidsutval og møter med ulike aktørar i landbruksnæringa, har det vore mange vore mange involverte partar i utforminga av meldinga. Meldinga er førebels inga sjølvståande politisk handlingsplan og får i all hovudsak betyding når bygdeutviklingsstyret og relevante offentlege og private aktørar legg den til grunn for eigne strategidokument og handlingsplanar. Landbruksmeldinga blir vonleg lagt til grunn ved kommunal- og fylkeskommunal forvaltning i saker knytt til landbruksnæringa. Det er eit mål og eit ynskje at ein kan nytte landbruksmeldinga både til kompetanseheving hjå lokal- og regionalpolitikarane, i undervisnings-/skulesamanheng og til generelt informasjonsarbeid for landbruksnæringa i Valdres. At relevante aktørar er oppdatert på utviklinga i Valdreslandbruket og har ei felles forståing av utfordringane, 5

6 samstundes som ein er bevisst på tiltak og virkemiddel, vil vera avgjerande for å nå måla som er sett i denne landbruksmeldinga. Bakgrunn Landbruket er viktig for busetnad, verdiskaping, sysselsetjing og miljø i Valdres. Samla årleg brutto verdiskaping i jordbruket ligg kring 192 mill.kr. (NILF ), der dei grovfôrbaserte produksjonane mjølk og kjøtt frå stor-/småfe utgjer størstedelen av verdiskaping og sysselsetting. Verdiskapinga i skogbruksnæringa varierar noko meir etter dei økonomiske konjunkturane, men brutto verdiskaping ligg kring 92 mill.kr. (NILF ). Utøvarane i landbruket er ofte mangesyslarar og driv med bygdenæring ved sida av vanleg gardsdrift. Årleg netto verdiskaping frå desse er kalkulert til om lag 64 mill.kr. (NILF ). Landbruket genererer dessutan fleire arbeidsplassar innan tilhøyrande næringar(leverandørar/varemottak) og sysselsettingsmultiplikatoren for jordbruket er utrekna til 1,8 og for skogbruket 4,4. Landbruket produserer og kollektive godar for både lokalbefolkning og reiselivsrelatert næring. Rammevilkåra for landbruket ligg både i naturen, marknaden og politikken. I 2012 var det daa jordbruksareal i drift(slf), noko som utgjer vel 2,73% av det samla arealet i Valdres. Jordbruket består av mange små bruk og ein del brattlendt jord. Valdres har gode tilhøve for beite og skogbruk. Utviklinga dei siste 12 åra har gått i retning av større og færre jordbrukseiningar, og sidan 2000 har talet aktive drivarar(søkjarar av produksjonstilskot) gått ned frå 1238 til 881 i 2012(SLF). Det gir ein reduksjon på 357 drivarar og nær 29%. Det er særleg talet mjølke- og sauebesetningar som har gått ned, medan besetningane med ammekyr har gått opp. Jordbruksareal i drift har gått ned frå om lag daa i 2000 til i Det gir ein reduksjon på 5917 daa og nær 3,85%. Årsaka til avgangen av areal ligg mellom anna i avgang av marginalt areal og beiteareal. Noko kan og skuldast overgang til digitalt 6

7 kartverk. Kostra-tala syner at berre ein mindre del er omdisponert til andre formål enn landbruk. Mellom 2005 og 2011 vart dette talet 270 daa. Sjølv om det har vore ein stor reduksjon i aktive driftseiningar, er det positivt at det relativt sett har vore liten avgang av samla jordbruksareal. Bruksstorleiken var i 2000 i gjennomsnitt 124 daa, medan den i 2012 var 167 daa. Det vil seie at kvar driftseining i snitt driv 43 daa meir enn for 12 år sidan. Oppbygging av meldinga Meldinga seier fyrst litt om utviklinga i landbruket på landsbasis og kvifor ein bør sikre matproduksjonen i Valdres og i distrikta. Vidare set meldinga fokus på kraftfôret og korleis dette påverkar verdien på grovfôret, før det blir ein overordna gjennomgang av dei naturgjevne- og politiske rammevilkåra slik at alle som les meldinga får ei oppfatning av kva som styrer og påverkar landbruksnæringa og matproduksjon. Vidare tek meldinga ein gjennomgang av status og utviklingstrekk før ein ser det regionale landbruket i lys av eit SWOT-analyse. Avslutningsvis vurderar meldinga dei viktigaste utviklingsområda og ser desse i samanheng med målsettingane i kapittel 2 og noverande utvikling, før særskilte satsingsområde og tiltak blir tema i siste kapittel. 7

8 2.0. Målsetjingar for Valdreslandbruket Som utgangspunkt for arbeidet med meldinga er det arbeidt fram ein visjon og fleire målsettingar. Valdres ynskjer eit livskraftig og variert landbruk i heile regionen, gjennom å: auke mat- og tenesteproduksjon, der auka i hovudsak skal vere tufta på nære og naturgjevne ressursar legge til rette rammevilkår som aukar lønsemd og rekruttering styrke produksjonsgrunnlag, både areal og menneskelege ressursar vidareføre eit mangfald av produksjonar og bruksstrukturar skape gode kompetanse-, produksjons- og innovasjonsmiljø Kjelde: Valdres Natur- og Kulturpark, Flikcr 8

9 3.0. Generelle utviklingstrekk for landbruket i Noreg Grafen til høgre syner strukturrasjonalisering (færre og større bruk) på ein god måte. I 2012 var det bruk som i snitt driv 230 daa kvar. Denne utviklinga føregår med bakgrunn i at færre og større bruk skal gje auka lønsemd i næringa. Samstundes har det vore sterkt vekst i produktiviteten i jordbruket. NILF-notat Kjelde: SSB, Statistisk 2012 Sentralbyrå, 2012 «Innovasjon i landbruket» syner til at produktivitetsveksten målt som ein totalfaktorproduktivitet var 1,65% årleg frå 1990 til 2009, og om lag på same nivå som oljebransjen. Til tross for strukturendringar og produktivitetsvekst, er det mykje som no indikerar at vi er komne til eit punkt der vi vill få stagnasjon og/eller fall i produksjon av norske kjerneråvarer, fall i talet på dyr og at dyrka areal går raskare attende enn produktivitetsveksten. Trenden på sikt vil dermed vera at norsk produksjon stadig dekker mindre av etterspurnaden og ein får fylgjeleg redusert sjølvforsyning (Tufte, 2012) Kjelde: Totalkalkylen, LMD, NILF 9

10 Diagrammet på førre side syner utviklinga i jordbrukets totale gjeld, drifskostnadar, marknadsinntekter, statlege overføringar og total arbeidsinntekt frå 1970 til 2012 (tala er i milliardar kroner). Diagrammet syner at jordbruket er på inne i ei utvikling som ikkje er økonomisk berekraftig og at ei vidareføring av dagens politikk tvilsamt vil vera svaret på auka lønsemd i næringa. Gjelda i det norske jordbruket i dag er på nær 50mrd.kr. Dette er fem gonger meir enn jordbrukets totale inntekter som er på om lag 10 mrd.kr. Kostnadane har auka jamt sidan 2000-talet. Inntektene kjem frå marknadsinntekter og frå statlege overføringar. Marknadsinntektene har hatt ei svak auke dei siste åra og statlege overføringar har låge på om lag 12 mrd.kr. dei siste 20 åra. Justert for inflasjon er det eit sterkt fall i både marknadsinntekter og statlege overføringar til jordbruket Statlege overføringar som prosent av statsbudsjettet Kjelde: LMD og Finansdepartementet Gardsbruka i Noreg produserer meir mat, men produktprisane til bøndene reduserast. Dette fører til at omsetninga i marknaden ikkje aukar likt med produksjonsauka, og at tilskot og statlege overføringar utgjer ein større del av arbeidsinntekta. Tal frå Totalkalkylen syner at bøndene sit att med ein stadig mindre del av prisen forbrukarane betalar i butikk. Til dømes betalte konsumentane 8,33kr for 1 liter mjølk i 1996, medan bøndene fekk betalt 3,20kr. I 2010 betalte konsumentane 14,81kr for 1 liter mjølk, medan bøndene fekk betalt 4,30kr. Prisane er ikkje inflasjonjustert. Når ein diskuterar inntekt i jordbruket er det viktig at ein held seg til næringsinntekt. Det er denne som seier noko om grunnlaget til å drive med jordbruk i Noreg. Diagrammet på neste side syner næringsinntekta som del av den samla inntekta på landsbasis. Tala er per bruk, og utrekning av eigenkapitaldekninga per årsverk syner at bondeinntekta er om lag kr. 10

11 Diagrammet illustrerar godt realitetane i landbruket der gardbrukarane i snitt hentar mykje av inntekta utanom garden. Ein ser på utviklinga at næringsinntekta utgjer ein stadig mindre del av det samla inntektsgrunnlaget. Held denne utviklinga fram kan Kjelde: Statistisk Sentralbyrå, 2012 det etter kvart få store konsekvensar for norsk landbruket og for matproduksjon. 11

12 Mill.tonn 4.0. Valdreslandbruket i det store biletet Med eit høgt kostnadsnivå og krevjande topografiske tilhøve, kan ein spørja seg kvifor ein skal kjempe for og rettferdiggjera dyr matproduksjon i distrikta og i Valdres når ein kan kjøpe billigare mat frå utlandet. Dette er eit attendevendande tema i norsk media og politikk. Rammene kring nasjonal mattryggleik vil med dagens utvikling i aukande grad bli påverka av globale utviklingstrekk. Aukande verdsbefolkning vil ha behov for meir mat, økonomisk vekst og auka velferd vil føre til auka konsumering av kjøt og klimaforandringane vil kunne påverke den samla globale matproduksjon. Etter berekningar frå «Earth Policy Institute» av dei sju største kornproduserande nasjonane i verda, er det kunn 22% av den samla kornavlinga som er gjenstand for handel over landegrensene. Størstedelen av konsumet føregår innanlands. Med auka kjøpekraft frå store nasjonar som t.d. Kina, så skal ein ikkje ta for gitt at Noreg for all framtid kan kjøpe naudsynte innsatsfaktorar til eigen matproduksjon Produksjon Nasjonal bruk Eksport USA EU-27 Kina Russland Brasil Argentina Ukraina Kjelde: USDA/Earth Policy Institute 12

13 Verda må produsere meir mat for å dekke etterspurnaden og utfordringa blir ikkje mindre når det blir anslege at om lag 120 mill. dekar landbruksareal går tapt kvart år(vagstad, 2013). Å ha kjennskap til den globale situasjonen er naudsynt for å få ein god og nyansert diskusjon kring norsk matproduksjon. Det fell relativt naturleg inn i diskusjonen at alle land bør nytte sine høve til å produsere mat og oppretthalde ei viss grad av sjølvforsyning for å sikre mat til sine innbyggjarar. Utrekningar frå NILF syner at Noregs sjølvforsyning stadig blir redusert, og i 2011 var denne 39 prosent for norsk produksjon på norsk fôr (NILF, 2011). Matproduksjon i Valdres utgjer berre ein liten del av den globale produksjonen. Det gjer den ikkje mindre viktig av den grunn. Valdres er ein region som allereie produserer mat til lang fleire folk enn dei som er fast busette og er i så måte ein del av løysinga på dei store utfordringane i verdssamfunnet. Valdres har eit stort potensial til å auke matproduksjon på ein økologisk berekraftig måte, tufta på beite- og grovfôrressursar. Valdres har og høve for nydyrking, men dette er det førebels mindre økonomisk lønsemd i. Landbruksnæringa i Valdres kan og forsvarast ved at den gjev store økonomiske ringverknadar og sysselsettingar til regionen, for ikkje å nemne kva landbruket har å seia for identitet, kultur, miljø og tilhøyre. Næringa produserer og kollektive gode som kjem både fastbuande og tilreisande til gode. Kjelde: Valdres Natur- og Kulturpark, Flikr 13

14 5.0. Kraftfôrpolitikk Kraftfôrpolitikken er ein viktig del av den såkalla kanaliseringspolitikken. Denne har til hensikt å sikre eit aktivt landbruk over heile landet og at ein nyttar regionale fortrinn i matproduksjon. Kornproduksjonen føregår no i hovudsak i lågtliggande/sentrale område som er eigna for denne produksjonen, medan dei grovfôrbaserte husdyrproduksjonane i stor grad er kanalisert til distrikta. Kraftfôrprisen blir forhandla fram i jordbruksforhandlingane, og det er Det Norske Felleskjøp som har hovudansvaret for å regulere marknaden slik at avtalt pris blir realisert. Ein viktig del av kraftfôrpolitikken går også ut på at kraftfôrprisen skal vera tilnærma lik over heile landet. For å hindre at dyrt kraftfôr dreg opp konsumentprisen på ulike husdyrproduktar, og mellom anna aukar fara for grensehandel, subsidierast kraftfôret med eit «nedskrivingsbidrag» for å gje låge prisar på kraftfôr og husdyrprodukt. Dette «nedskrivingsbidraget», i kombinasjon med frakttilskot til korn til område med underskot av korn, bidreg mellom anna til at kraftfôrkrevjande husdyrproduksjonar i distrikta blir meir konkurransedyktige. Nykkjelen til eit reelt fokus på verdien i grasproduksjonen er kraftfôrpolitikken. Dette fordi kraftfôr til ein viss grad kan erstatte grovfôr. I dag er kraftfôret relativt sett så billeg at ein ikkje får eit naudsynt fokus på den lokale grasproduksjonen. Føresetnadane for å kunne nytte eksisterande grovfôrareal på ein betre måte er fyrst og fremst å auke verdien på graset i høve til kraftfôret. Låg kraftfôrpris påverkar indirekte utnyttinga av norsk innmark og utmark. Ei forsiktig tilnærming med reduksjon av nedskrivingsbidraget og frakttilskotet, kombinert med ein noko høgare kraftfôrpris, vil vonleg auke verdien på grovfôret og fylgjeleg styrke dei regionale fortrinna. Ein føresetnad er at ein klarar å hente ut auka kostnadar ved meirinntekt frå marknaden. Ei auka i verdien av grovfôret i høve til kraftfôret vil vonleg føre til eit meir aktivt eigarskap til kapitalavkastninga frå eige jord og setja meir fokus på produksjon av raudt kjøt. Dette er samanfallande interesserer med kornprodusentane då det vil stimulere positivt til norsk kornproduksjon og sjølvforsyning. 14

15 6.0. Rammevilkår 6.1. Naturgjevne rammevilkår Dalføret i Valdres strekkjer seg om lag 15 mil frå Sør-Aurdal i aust til Vang i vest. Areala som nyttast i landbrukssamanheng strekkjer seg frå 160 til 2000 meter over havet. Dette gjev store skilnadar og variasjonar i temperatur, nedbør, topografi og berggrunn, fylgjeleg får ein ulike føresetnadar for landbruk og matproduksjon gjennom heile Valdres. Kjelde: Valdres Natur- og Kulturpark Dei seinare åra har ein hatt blautare vekstsesongar. Dette gjev særskilte utfordringar under hausting. Vekst- og beitesesongen er relativt sett kortare enn meir lågtliggande område i Noreg, men blir smått om senn lenger for kvart år også i Valdres. Valdres har i fylgje Statens Landbruksforvaltning daa dyrka jord og om lag daa produktiv skog. Utmarksbeite kjem i tillegg. Hovuddelen av jordbruksarealet i Valdres egnar seg best til eng og beite, men det er noko korn- og grønsaksproduksjon. Av naturlege årsaker er mange av dei dyrka areala i dalføret små, bratte og krevjande, særskilt i sett i høve til sentrale deler av Austlandet, Trøndelag og Jæren. Landbruket i Valdres er i all hovudsak sentrert kring grovfôrbasert husdyrproduksjon av kjøt og mjølk. Desse baserer seg på utnytting av dei nære grovfôrressursane i innmark og utmark. Valdres har det mest aktive stølsområde i Nord-Europa. Ressursgrunnlaget i utmarka har særskilt stor betyding for sauehaldet og lammeproduksjon. 15

16 Det er dei naturgjevne rammene og topografiane som lyt ligge til grunn når dei politiske rammene skal meislast ut. For Valdres kan ein oppsummere med stikkorda: liten bruksstorleik, krevjande topografi og store gras- og beiteressursar Politiske rammevilkår Internasjonale avtalar med konsekvensar for lokalt landbruk Internasjonale avtalar og prosessar legg føringar for utforminga av den nasjonale landbrukspolitikken, mellom anna på import av matvarer. Den globale utviklinga går i retning av ein meir open og liberal verdshandel med mat og auka internasjonal konkurranse. Her står norsk landbruk og næringsmiddelindustri ovanfor store utfordringar grunna høge produksjonskostnadar i høve til andre land. WTO avtalen trådde i kraft i 1995 og bestemmer kva virkemiddel som kan nyttast for å regulere importen av mat. Meir konkret er avtala knytt til mellom anna marknadstilgang, eksportstøtte og samla støtte til landbruket. I denne samanheng er det relevant å nemne at Noreg har fjerna all toll på import av matvarer frå verdas fattigaste land men behalde importavgrensinga knytt til mengde. Tollvernet er naudsynt for å kunne sikre så høge prisar i Noreg at gardbrukarane kan få dekt sine kostnadar. Ein kan velje prosent- og kronetoll, der sistnemnde er eit fast kronebeløp som leggast til importprisen på ei vare. Prosenttoll er ikkje eit fast beløp men ein prosentvis del som leggast til vara. Prosenttoll er generelt gunstigare ved høge importprisar, medan kronetoll er gunstigare ved låge. I WTO forhandlingane arbeider regjeringa for å sikre landbrukets rammevilkår slik at den kan fylgje opp vedtaket om å ha matproduksjon over heile landet. Mellom anna blir det forhandla om storleiken på «boksane» som blir definert etter i kva grad dei er handels- og produksjonsvridande. Dei gjeldande boksane er: 16

17 «Gul boks» Alle formar for innanlandsk støtte som antakast å vera handels- og produksjonsvridande, som t.d. pristilskot på kjøt og mjølk. Det er klare avgrensingar på den totale støtta i høve til samla verdiskaping i landbruket. «Blå boks» Denne boksen er ein mellomting mellom grøn og gul boks. Alle formar for støtte som normalt blir plassert i gul boks, men som er underlagt produksjonsavgrensingar, blir plassert her. T.d. husdyr- og driftstilskot. «Grøn boks» Støttetiltak som ikkje reknast for ikkje å ha handelsvridande effekt på handel blir plassert i grøn boks, t.d. FoU-midlar, rådgiving, miljøtiltak, bygdeutviklingsmidlar, m.m. EØS-avtala «Protokoll 3» regulerar handelen med bearbeidde landbruksvarer og ein del tradisjonelle landbruksvarar mellom Noreg og EU. Avtala har til hensikt å gradvis liberalisere handelen med utvalde landbruksvarar mellom Noreg og EU Nasjonal landbrukspolitikk I desember 2011 la Regjeringa fram ei ny melding om landbruks- og matpolitikken, Meld. St. 9( ) Landbruks- og matpolitikken. Meldinga legg opp til auka matproduksjon i takt med aukande folketal(1% pr/år), og med intensjonen om å auke produksjonen på norske ressursar. Elles legg meldinga opp til å auke inntektsmoglegheitene i landbruket og betre tilgangen til kapital. Meldinga formulerar fire hovudmål for norsk mat- og landbrukspolitikk: 1. Mattryggleik 2. Landbruk over heile landet 3. Auka verdiskaping 4. Berekraftig landbruk Nokre element i meldinga har særskilt betyding for landbruket i Valdres: Meir regionalt tilpassa landbruks- og matpolitikk og auka regionalt handlingsrom 17

18 Tydligare distriksprofil(skal styrkast), særskilt i område der utviklinga er særleg bekymringsfull. Her under fjellområda i Sør-Noreg. Næringsutviklingsmidla skal i auka grad forvaltast regionalt Vidareføre regionale bygdeutviklingsprogram Utnytting av utmarksbeite i produksjon av mat skal aukast Elles seier stortingsmeldinga at styresmaktene vil vidareføre jordbruksforhandlingane og marknadsordningane. Samvirket er marknadsregulator, noko som i praksis betyr at dei skal tilpasse volumet på produksjon av ulike jordbruksvarer for å balansere tilbod og etterspurnad. Jordbruksavtala er ei næringsavtale mellom staten og Norges Bondelag og Norsk Bondeog Småbrukarlag og er regulert gjennom Hovudavtala for jordbruket av Gjennom jordbruksforhandlingane fastsett partane maks. prisar for jordbruksvarar, tilskot til velferdstiltak, m.m. Målpris er ein politisk bestemt pris som bestemmast i jordbruksforhandlingane. Samvirket har som marknadsregulator ansvar for at å hente ut målprisane i marknaden og arbeide for at politisk fastsette prisar blir realisert. Regjeringa vil og sikre eit importvern som gjev norske produkt beskyttelse gjennom heile verdikjeda. Landbruket påverkast og av nasjonal rovviltpolitikk. Ved Stortingets handsaming av Meld.St. nr. 15( ) «Rovvilt i norsk natur» og Inst. S. nr. 174( ), vart det bestemt at landet skal delast inn i åtte forvaltningsområde. Oppland utgjer region 3 og blir leia av ei eiga rovviltnemd. Rovviltnemnda har hovudansvaret for rovviltforvaltninga i Oppland, skal syrgja for gjennomføring av nasjonal politikk og mellom anna utarbeide ein regional forvaltningsplan for rovvilt. Bestandsmåla for Oppland/region3 er fem årlige familiegrupper av gaupe og fire årlige ynglingar av jerv. Det skal ikkje vera yngling av bjørn eller ulv i regionen. 18

19 Regulering av eigedomsmarknaden Det er eit sentralpolitisk tema og mål om å sikre spreidd busetting og landbruk over heile landet. Det offentlege ynskjer å styre utviklinga og strukturen på landbrukseigedomane ved konsesjons-, bu- og driveplikt(konsesjonslova, Odelslova og Jordlova)og ved regulering av eigedomsprisane. Ein landbrukseigedom er konsesjonspliktig når den har meir enn 25 daa overflate dyrka jord og/eller over 500 daa produktiv skog Regional landbrukspolitikk Ved Ot.prp nr. 10 ( ) «lov om endringar i forvaltingslovgivinga mv.» har fylkeskommunen fått eit medansvar for gjennomføring av landbrukspolitikken. Innan mat og landbruk har fylkeskommunen mellom anna ansvaret innan verdiskaping i landbruket, klima og samfunnsplanlegging samt rekruttering og kompetanseheving. Ei av hovudutfordringane til fylket er å sikre og utvikle eit godt tilbod innan landbruksutdanning og rekruttering til denne. Det vil og vera(og er) eit aukande behov for gode etter- og vidareutdanningstilbod. Landbruks- og matdepartementet har i STM 9 ( ) «Landbruks- og matpolitikken» gitt fylkesmannen ansvar for koordinering og utforming av regionalt bygdeutviklingsprogram. Hovudmålet med bygdeutviklingmidlane er å legge til rette for næringsutvikling som dannar grunnlag for «langsiktig og lønsam verdiskaping med utgangspunkt i landbrukets ressursar og landbrukseigedommar spesielt». Valdres har sidan 2004 fått høve til å forvalte bygdeutviklingsmidlane lokalt gjennom Regionrådet for Valdres (no Valdres Natur- og Kulturpark) og utforme eigne strategiar for utvikling av landbruket i Valdres gjennom eit eige Bygdeutviklingsprogram. 19

20 7.0. Landbrukets betyding for Valdres I fylgje tal frå Statistisk Sentralbyrå(SSB 2011) er det registrert 3127 landbrukseigedommar i Valdres, derav 2924(93%) med bygningsmasse. Del eigedommar med bygningar, men utan busetnad, varierar mellom 12,5% og snautt 30% i kommunane. Landbruket i Valdres er framleis viktig for busetnad, verdiskaping og sysselsetting, samt ein viktig faktor for å oppretthalde teneste- og skuletilbod rundt omkring i fleire bygder. Det er heller få som per i dag har landbruket som einaste, eller viktigaste, leveveg, men busetnad på landbrukseiningane er ein viktig faktor for å oppretthalde folketal, ivareta landskapsbiletet og utvikle nye bygdenæringar som er knytt til gardsbruket Jordbruket Jordbruket i Valdres er variert med ulike formar for husdyrhald og planteproduksjon. I 2012 var det 881 landbrukseiningar som søkte produksjonstillegg. I perioden frå år gjekk talet driftseiningar ned med 357(29%). Det er særleg talet mjølke- og sauebesetningar som har gått ned, medan besetningane med ammekyr har gått opp. Nedgangen var størst i fyrste halvdel av perioden medan kurven dei seinare åra har flata ut. 20

21 Søknadar prod. tilskot i Valdres Kjelde: Statens Landbruksforvaltning Produksjon av mjølk og grovfôrbaserte kjøttslag er den viktigaste berebjelken i Valdreslandbruket. Gode produksjonsmiljø lokalt og regionalt, som legg til rette for auka samarbeid og deling av kunnskap og kompetanse mellom aktørane, er viktig for å stimulere til utvikling og auka produksjon. Utfordringa ligg også i Valdres med at ein stadig får større og færre bruk og at produksjonsmiljøet tynnast ut. Ny teknologi og større maskinelt utstyr er medverkande faktorar til at ein del marginale areal takast ut av drift. Frå NILF-Notat om «Verdiskaping i landbruk og landbruksbasert virksomhet i Oppland» er samla verdiskaping for jordbruket i Valdres kalkulert til 155 millionar kroner. Verdiskaping er lik nettoprodukt medrekna tilskot. Nettoprodukt er betaling for arbeidsinnsats og forrenting av investert kapital. 21

22 Jordbrukets verdiskaping pr. kommune, i mill.kr. Nord-Aurdal Øystre Slidre Vestre Slidre Vang Sør-Aurdal Etnedal Kjelde: NILF sine utrekningar på grunnlag av data frå SLF og NILF Nord Aurdal er kommunen i Valdres med størst netto verdiskaping innan jordbruket og også den kommunen som har hatt størst prosentvis vekst i verdiskaping sidan Etnedalen er kommunen med lågast verdiskaping av kommunane og den kommunen med størst prosentvis reduksjon. Diagrammet nedanfor syner verdiskapinga fordelt på produksjon, der mjølkeproduksjon er den klart største og står for vel 77% av verdiskapinga. Jordbrukets verdiskaping etter produksjon, i mill.kr Korn/grønt 4,1 1,7 Sauehald 19,8 19,5 Ammekyr Mjølkeproduksjon småfe 5,3 7,5 7, Mjølkeproduksjon storfe 113,5 119, Kjelde: NILF sine utrekningar på grunnlag av data frå SLF og NILF 22

23 Valdres hadde i årsverk sysselsett i jordbruket, ned frå 950 i Diagramma nedanfor syner desse årsverka fordelt per kommune og etter produksjon. Særskilt interessant er det å sjå reduksjonen i talet årsverk i mjølkeproduksjonen. Sysselsetting etter produksjon. Årsverk. Korn/grønt 13 5,1 Sauehald 203,1 172,3 Ammekyr Mjølkeproduksjon småfe 37,1 47,4 39,1 29, Mjølkeproduksjon storfe 488,4 656, Kjelde: NILF sine utrekningar på grunnlag av data frå SLF og NILF Sysselsetting pr. kommune. Årsverk. Nord-Aurdal Øystre Slidre Vestre Slidre Vang Sør-Aurdal Etnedal Kjelde: NILF sine utrekningar på grunnlag av data frå SLF og NILF 23

24 7.2. Skogbruket I Valdres er det om lag 2880 skogeigedommar, med ein gjennomsnittsstorleik på vel 500daa. Den største skogkommunen er Sør-Aurdal, som også er den største i heile Oppland(FMO). Kvart år hoggast det i underkant av m3 tømmer i Valdres. Avverkinga har dei siste åra vore avtakande, og plantinga har gått ned frå 1,2 mill. planter i 1996 til planter i Diagramma nedanfor syner verdiskapinga og sysselsetting fordelt etter kommune, der Sør-Aurdal særskilt skil seg ut i begge grafane med eit bruttoprodukt på 40 mill. kr. og 69 årsverk. Skogbrukets verdiskaping pr. kommune, i mill.kr. Nord-Aurdal 20 Øystre Slidre 7 Vestre Slidre 7 Vang Sør-Aurdal 40 Etnedal Kjelde: NILF sine utrekningar på grunnlag av data frå SSB 24

25 Sysselsetting i skogbruket pr. kommune. Årsverk. Nord-Aurdal Øystre Slidre Vestre Slidre Vang Sør-Aurdal Etnedal Kelde: NILF sine utrekningar på grunnlag frå SSB, Landbrukstellingane 1999 og Bygdenæringar Bygdenæring er definert som næringsverksemd utanom tradisjonelt jord- og skogbruk, med utgangspunkt i ressursane tilhøyrande eigedommen(areal, bygningar, m.v.). Om lag 66,5% av alle driftseiningane driv med landbruksrelatert bygdenæring noko som stadfestar at «valdresbonden» er ein mangesyslar. Årsaka til dette er mellom anna mykje turisme i Valdres I fylgje Nilf-Notat er verdiskapinga frå bygdenæring i Valdres berekna til om lag 60 millionar kroner. Til samanlikning er verdiskapinga i jordbruket 2,5 gonger så stor. Nilf har og berekna sysselsettinga i bygdenæring til om lag 78 årsverk. 25

26 Verdiskaping frå bygdenæring pr. kommune, i mill.kr. Nord-Aurdal 16 Øystre Slidre 13 Vestre Slidre Vang Sør-Aurdal 9 Etnedal Kjelde: NILF sine utrekningar på grunnlag av data frå Landbrukstelling 2010 og Driftsgranskningene Arbeidsinnsats i årsverk pr. kommune. Nord-Aurdal Øystre Slidre Vestre Slidre Vang Sør-Aurdal Etnedal Kjelde: NILF sine utrekningar på grunnlag av data frå Landbrukstelling

27 7.4. Ringverknadar Attmed verdiskaping og sysselsetting i jord- og skogbruk og bygdenæring, kjem ringverknadar frå anna næringsaktivitet knytt til landbruket. Fleire lokale og regionale føretak leverar varer og tenester til landbruket, t.d. forhandlarar av maskiner, driftsutstyr, kraftfor, gjødsel, verktøy og klede. Handverkarar og entreprenørar hentar og mykje av omsetjinga si frå landbrukseiningane. Avløysarar, veterinærar og rådgivingsapparat er andre som er avhengige av landbruket. Berekningar syner at landbruket generer frå 1,5 til 2,5 årsverk i andre næringar. Landbruket i Valdres bidreg også til kollektive godar for samfunnet elles, ved forvalting av arealressursar, kulturlandskap, vegar og levande bygder. Tal frå SSB syner at om lag 43% av befolkninga bur på ein landbrukseigedom. Dette varierar frå 29% i Nord Aurdal til 53,8% i Vang. 27

28 8.0. SWOT analyse for Valdreslandbruket SWOT er ei forkorting for «strength, weakness, oppurtunities and threats». Analysen er ein metode for å identifisere kva som er Valdreslandbrukets sterke og svake sider og kva som kan vera potensielle moglegheiter og trugslar knytt til vidare utvikling og auka matproduksjon. I analysen samanlikner vi landbruket i Valdres med resten av landet, men særskilt jordbruksområda på Austlandet, Sør-Vest landet og i Trøndelag. Styrker Fleire foredlingsbedrifter Godt samhald i produksjonsmiljø Stor hyttedestinasjon( fritidsbustader) Store utmarksbeite og flott natur Sterk stølstradisjon Klimatiske fordelar(smak, lagringsevne, meirpris) Lokal forvaltning av BU-midlar Svakheiter Små bruk/deltidsbruk Spreidde og tidsvis tungdrevne areal Stor del leigejord Svak rekruttering(mjølk) Få med landbruksutdanning Svak lønsemd i høve til anna næring Krevjande nydyrking Moglegheiter Auka avlingsnivå Store utmarksbeite/utmarksressursar (jakt/fiske/mv.) Styrke fagmiljø Stølsmjølksatsing, Tine Lokal foredling (smak/kvalitet/marknadsverdi/meirverdi) Landskap, kultur, natur og miljø - den gode historia Bioenergi Produktutvikling i skogbruket(særskilt sortiment) Småkraftverk(mikro/mini) Potensiale for bygdenæring/mangesysleri Auka satsing stølsturisme, mat og reiseliv Trugslar Kort vekstsesong Rovdyrproblematikk Investeringsetterslep Svak rekruttering Avvikling av større foredlingsanlegg Attgroing av utmarksbeite og tap av beiteressursar Låg omsetning av gardar(som ikkje er i drift) Skogbruk lønsemd/avsetning/vern Klimaendringar, auka mengde nedbør Auka pris på innsatsfaktorar Føresetnadar for å lukkast Gode produksjonsmiljø Tilgang til kapital Utgangspunkt i lokale fortrinn og ressursar Auka fokus på marknaden/meirverdi Tilgang til kompetent arbeidskraft Tilgang til rådgivningsapparat Lokale initiativ og positiv bygdekultur God kompetanse Samarbeid og nettverksbygging 28

29 9.0. Utviklingsområde og utfordringar Landbruket skal ivareta fleire ulike landbrukspolitiske mål. Ved nokre tilfelle kan desse koma i konflikt med kvarandre. Nedanfor er dei viktigaste utviklingsområda for Valdreslandbruket definert med bakgrunn i «status og utviklingstrekk», «målsetjingar for Valdreslandbruket» og «SWOT-analyse». Særskilte utfordringar blir sett i samanheng med ynskjeleg måloppnåing og er diskutert innanfor kvart område. Den pågåande utviklinga med større og færre driftseiningar har til hensikt å redusere driftskostnadane per produserte eining. Mykje av strukturutviklinga har til no har vore hensiktsmessig, men ein kan no få tilfelle der kostnadane blir større enn nytta. Færre driftseiningar kan føre til utfordringar med landbruk i heile regionen grunna krevjande topografi og eigedomsstruktur som ikkje er tilpassa volumlandbruk over ein «viss storleik». For å kunne redusere avgangen av aktive brukarar og sikre landbruk i heile regionen, er det grunnleggande naudsynt å få god økonomi innanfor dei rammene som ligg til grunn for matproduksjon i Valdres i dag Auke mjølk- og kjøtproduksjon på stor- og småfe Auka matproduksjon og investeringsbehov I 2012 vedtok Stortinget ei stortingsmelding om mat og landbruk som seier at ein skal auke matproduksjonen i Noreg i takt med befolkningsutviklinga. Landbruket i Valdres har sett seg som hovudmål å fylgje ambisjonane i meldinga med å auke produksjonen tilsvarande. Mjølk og kjøtproduksjon utgjer størstedelen av matproduksjonen i regionen. Desse produksjonane er kapitalintensive og auka 29

30 produksjon vil krevja betydelege investeringar. Tilgang og bruk av investeringskapital vil vera naudsynt for å nå målsetjingane innan mjølk og kjøtproduksjon. Det vil vera eit stort behov for auka investeringsvirkemiddel. Underdekning av storfekjøt i den norske marknaden er på om lag tonn, og det er store høve for å auke denne produksjonen. Auka avdrått i mjølkeproduksjon gjev færre kyr, som igjen gir færre kalvar til oppforing. Auka kjøtproduksjon må difor koma av kjøtproduksjon av ammekyr og spesialisert kjøtproduksjonen. Kjøtproduksjon av ammekyr er og den produksjonen som har auka mest i regionen dei siste åra. For Valdres er det eit paradoks at det blir seld mykje kalv ut av regionen. Det er viktig å finne tiltak for å sikre at oppforing kalv og tilhøyrande verdiskaping skjer lokalt Ivaretaking av landbruksareal, betre grovfôrkvalitet og auka beitebruk Avgang av jordbruksareal Med ofte små og tidvis tungdrivne jordbruksareal vil ein risikere at marginale areal går ut av drift og at ein vil få auka kostnadar knytt til transport. Hausting av grovfôrressursar frå stølsområda vil ofte få lågare prioritet. Ved fleire tilfelle har drivarane større del leigejord enn eigejord. Auka del leigejord er ein naturleg konsekvens av rasjonaliseringa og at ein ikkje får frådelt/kjøpt leigeareal. Mykje leigejord vil i ein del tilfelle føre til dårligare vedlikehald av areal og reduksjon i avlingsnivå. Ei av årsakene til dette er mellom anna korte/uklåre leigekontraktar. Leigejord, då særskilt marginalt areal, går og vanlegvis lettare ut av drift. Konkurransefortrinna og dei største utviklingshøva for husdyrproduksjonane i Valdres er særskilt knytt til grovfôret. Skal ein klare å auka matproduksjon på nære og naturgjevne grovfôrressursar, er fokus på agronomi og auka avling på eksisterande areal ein viktig faktor. Det må skje ei auke i grøfteaktivitet, meir fornying av eng og det må leggast til rette for nydyrking i tida som kjem. Ein bør også utgreie alternativ bruk av dei marginale jordbruksareala som går ut av drift. 30

31 Støling og beitebruk Større driftseiningar og auka bruk av mjølkerobotar vil kunne koma i konflikt med auka bruk av utmarksbeite og oppretthalding av støling sumars tid. Mindre støling og beiting vil over tid mellom anna føre til attgroing av kulturlandskap og tap av fôrressursar. Det er eit mål å utvikle mjølkeproduksjon i Valdres slik at stølsdrifta og utnytting av beiteressursane kan oppretthaldast. Færre aktive utøvarar i landbruket vil potensielt auke utfordringane med beiting og beitebruk i samband med dårlegare vedlikehald av gjerde og uklåre ansvarstilhøve knytt til gjerdeplikt. Rådgiving, landbruksfagleg kompetanse og fagmiljø Valdres har eit breitt spekter i tilbod av kompetanse og produksjonsfagleg rådgiving. Auka samarbeid og ei betre samordning mellom ulike fagaktørar vil kunne ha særs positiv effekt på den generelle landbruksfaglege kompetansen. Relativt få ungdommar i Valdres tek landbruksutdanning. Dette er bekymringsfullt for landbruksnæringa. Det må arbeidast for at fleire av dei som skal overta landbrukseigedommar tek landbruksutdanning på heiltid eller som vaksenagronom på deltid. Gode produksjonsmiljø og tilrettelegging av ulike arenaer for både faglege og sosiale møte er viktig med tanke på positiv utvikling i landbruket. Færre aktive driftseiningar vil etter kvart kunne påverke eksisterande rådgivingstilbod og produksjonsmiljø. 31

32 I Valdres har Valdres Landbruksrådgiving i samarbeid med Valdres Natur- og Kulturpark gjennomført prosjektet «Nye Bønder», der hensikta var å heve den faglege kompetansen hjå nye gardbrukarar i Valdres. Prosjektet var vellukka og hadde god deltaking. Auka bruk av trevirke Trevirke kan erstatte byggemateriale som til dømes stål og betong. Auka kompetanse og produktutvikling i både landbruksnæringa og i skogindustrien kan auke etterspurnaden etter trevirke. Trevirke har og eit stort potensiale innan biobrensel og energiproduksjon Rekruttering og landbrukskompetanse Rekruttering For i det heile å kunne nå målsetjingane om ei kontinuerleg auke i matproduksjon, er det avgjerande med eit høgt fokus på rekruttering til næringa. Utan god rekruttering vil ein få stadig færre som har landbruksfagleg utdanning, med dei fylgjene at kompetansenivået i næringa vil reduserast. Kjelde: Valle videregående skole Landbruksnæringa er ei kompetanseintensiv næring. Dei brukarane med god fagleg kompetanse vil ha eit betre fundament til å kunne fatte rasjonelle og gode slutningar for si eiga drift, mellom anna knytt til byggteknisk, økonomisk og agronomisk karakter. Konkurranse med anna næringsliv Viktige fokusområde knytt til rekruttering er omdømme til næringa, generelt god lønsemd, investeringsvirkemiddel med rekrutteringseffekt og gode velferdsordningar. Konkurranse med anna næringsliv om arbeidskraft er ei stor utfordring. Med dagens omdømme med låge forventningar til inntekt, avgrensa investeringsvirkemiddel og mindre gode sosiale ordningar, blir det utfordrande å sikre tilstrekkeleg rekruttering. 32

33 Per i dag er det og liten omsetning av drivverdige gardsbruk til sals for dei som ynskjer å starte med gardsdrift, men som ikkje har høve til å ta over til dømes eit familiebruk. Noko av årsaka til låg omsetjing/få sal av gardsbruk er mykje grunna i at det er meir lønsamt å nytte garden til andre føremål enn å omsetja bruk i drift Variert bruksstruktur og verdiskaping Føresetnadar for ein variert bruksstruktur Dersom Valdres får stor avgang og reduksjon i «volumlandbruket» mistar ein og mykje av grunnlaget for verdiskaping innan bygdenæringane. Det å ha eit «volumlandbruk» i botn er avgjerande for ein variert bruksstruktur. Bygdenæring og lokal foredling har og ein positiv effekt og ringverknad på den samla matproduksjon ved at dei på ein god måte synleggjer heile verdikjeda og bevisstgjer konsumentane på opphavsstad til produkta. På fleire vis er det eit tilhøve der dei ulike produksjonane er avhengige av kvarandre, for samen å kunne lukkast med auka matproduksjon basert på norske ressursar. Lokal foredling med utgangspunkt i gardens eigne ressursar gjev og gode høve for å sitja at med ein større del av verdiskapinga. Ein vanleg føresetnad for å kunne hente ut ein meirverdi i marknaden er at produkta er basert på historisk særpreg og lokal identitet. Utfordringane med lokal foredling er at det til tider kan vera særs arbeidskrevjande, samt at det krev stor kompetanse i mellom anna sal og marknadsføring. Lokal mat og lokal foredling har og positive ringverknadar i lokalsamfunnet ved at dei styrker den lokale identiteten og kulturen. 33

34 Bygdenæringar Bygdenæringar som turisme og sal av tenester som «Inn på tunet» har gode veksttilhøve, og kan gje gardsbruk ei god tilleggsinntening ved sida av vanleg produksjon. Landbruket produserar allereie «kollektive gode» som kulturlandskap og lokal identitet, men har i liten eller ingen grad hausta av denne verdiskapinga. Ei utfordring er at ein åleine blir liten i den store samanhengen, og ein vil fylgjeleg ha mykje å hente på samarbeid både med andre liknande aktørar og med større og meir profesjonelle marknadsaktørar. Sal av ulike tenester, som t.d. «Inn på Tunet» kan vera eit godt alternativ for dei som sit med dei rette personlege eigenskapane og kompetansen. Bygdeserviceføretak har og eit stort potensiale med bakgrunn i eit høgt tal fritidsbustader i dalføret. 34

35 10.0. Satsingsområde, delmål og tiltak For å nå målsetjingane for Valdreslandbruket er det naudsynt å peike ut nokre særskilte satsingsområde med tilhøyrande tiltak. Landbruksmeldinga definerer seks satsingsområde med bakgrunn i kapittel om utviklingstrekk, målsetjing og analyse. Landbruksmeldinga er som nemnt innleiingsvis inga sjølvståande politisk handlingsplan. I verksetting av foreslegne tiltak er difor i stor grad avhengig av samarbeid og samhandling mellom aktørane i landbruksnæringa og god prioritering av tilgjengeleg tid og ressursar. Særskilt i offentleg sektor er det ynskjeleg at ein legg meldinga til grunn for utforming av strategiar, landbruksplanar og til bruk i offentleg forvaltning knytt til landbruksspørsmål. Til kvart foreslegne tiltak er det sett opp ein eller fleire aktørar. Det er ynskjeleg at desse på eige initiativ set i verk tiltak og er aktive i samarbeidet med dei andre der det er eit delt ansvar for tiltaka. I Valdres er det om lag 880 aktive bruk med kvart sitt unike utgangspunkt. Ulike driftseiningar har ulike mål og ynskjer for framtida, fylgjeleg har dei ulike behov for tiltak og virkemiddel. Det er difor viktig å ha (og opparbeide der det manglar) rammevilkår som gjer det mogleg for den respektive brukar å ta eigne bevisste val for sitt eige gardsbruk. Det er viktig at vegen ligg open for både den som vil drive med volumproduksjon og for den som vil satse på lokal foredling. Det er tre overgripande satsingsområde. «Rekruttering og kompetanse», «forvaltning av ressursgrunnlag» og «støling, beite og utmarksressursar». Vidare er det satsingsområda delt opp i «grovfôrbasert husdyrproduksjon», «bygdenæring» og«skogbruk». 35

36 10.1. Rekruttering og kompetanse Skal landbruksnæringa i Valdres klare å oppretthalde og vonleg auke matproduksjonen er den avhengig av god rekruttering og utdanning/kompetanse. Landbruksnæringa er ei næring med eit uttal moglegheiter og med mange positive sider. Desse er det viktig å få synleggjort på ein god måte. Rekruttering til landbruksnæringa heng saman med omdømme til næringa og vilkåra for dei landbruksrelaterte næringane. Ein føresetnad for auka rekruttering er høveleg god lønsemd og gode velferdsordningar. Rekruttering heng og saman med miljøpåverking frå grunn- og ungdomsskule og utdanningstilhøva i fylket. For å vekke interessa for landbruket bør ein utvikle og tilby undervisningsopplegg etter den kompetansen som næringa etterspør. For Valdres vil det vera viktig med ei utdanning som er tilpassa dei regionale tilhøva med både grovfôrbasert matproduksjon og bygdenæring/entreprenørskap. Eit tettare samarbeid mellom næringa og utdanningsinstitusjonane vil vera naudsynt for å sikre naudsynt kompetanse. Knytt til generasjonsskifte på gardane vil det vera ein stor fordel med aktiv dialog mellom noverande drivar og overtakar i ei tidleg fase. Dette er særskilt viktig for å sikre at investeringane og vedlikehaldet ikkje får eit for stort etterslep med bakgrunn i usikkerheit kring overtaking og vidare drift. Landbruksnæringa er ei kompetansekrevjande næring der brukarane er innom eit uttal ulike fagområde. Å kunne tilby eit allsidig rådgivings- og kompetansetilbod som dekkjer alle sider ved landbruksdrifta, og styrke samarbeidet mellom landbruksnæringane, vil vera viktige steg på vegen for sikre god kompetanse. Stadig fleire deltidsbruk byr og på utfordringar i høve til å sikre kompetansenivået i næringa. Med ein høg snittalder i overtaking av gardsbruk vil eit godt tilbod i etterutdanning innan agronomi og landbruk vera viktig. 36

37 For å sikre rasjonelle slutningar for eiga drift bør eit breitt spekter av rådgivingstilbod vera lett tilgjengeleg. Kompetansenivået i næringa bør og kartleggast for at ein skal kunne skreddarsy kurs med fokus på kompetanseheving. Mål: «Auke rekrutteringa til landbruket, betre utdanningstilboda i fylket, auke tilbodet om etterutdanning og sikre eit godt lokalt/regionalt rådgivingsapparat» Tiltak og arbeidsområde Landbruksmeldinga: Nyttast aktivt for å auke kunnskapen til landbruksnæringa og synleggjera verdiskapinga næringa står for lokalt/regionalt. Informasjon og opplæring om landbrukets verdiar. Synleg næring: Landbruksnæringa lyt bli meir synleg i media bilete, slik at fleire for positive assosiasjonar til næringa. Møtestader: Halde fram med positive møtestader som t.d. «Landbruksdagen». Skape nye, sosiale møtestader og arrangement som skaper god blest om landbruket og som byggjer produksjonsmiljøet. Landbruksutdanning: Marknadsføre utdanningshøva i VGS og ved universitet/høgskule, ved skulebesøk og god informasjon til rådgjevingstenesta i ungdomsskulene. Synleggjera mangfaldet av næringsvegar. Samarbeid med skulene(rekruttering): Jobbe aktivt opp mot skuleverket for å synleggjera moglegheitene i landbruksnæringa og landbruksutdanninga. Vekke interesse ved landbruksrelaterte prosjekt i skula. Tilrettelegging for landbrukspraksis innan næringa. Stønad kan fåast gjennom BUordninga RULL-ordninga(Rekruttering, utdanning og likestilling i landbruket: Vidareføre RULL-ordninga. Valdres må nytte seg av ordninga i auka grad. Aktivt fylgje opp satsingsområda i sluttrapporten(2013). Regionalt behov: Fylkeskommunen må vurdere i lag med landbruksorganisasjonane om utdanningstilhøva er tilfredsstillande for landbruksnæringa i Valdres. Vurdere moglegheitene om landbrukskule i andre fylke Utdanning for vaksne: Opparbeide eit internett og samlingsbasert utdanningstilbod for personar som kjem inn i næringa i vaksen alder, slik som «voksen agronomen» og «unge bønder» Spesialisert tilrettelegging/komprimert agronomiutdanning Auka samordning: Gjennomføre koordineringsmøte med landbruksnæringa for å sikre eit breitt utval av aktivitetstilbod fordelt gjennom året. Hovudfokus på møtestader med retta fokus mot kompetanseheving i landbruket. 37

38 Gardssparing for unge(gsu): Opprette eit investeringsfond i landbruket på lik linje med BSU-sparinga for bustad. Nokre bankar tilbyr denne ordninga, men ein lyt jobbe politisk for å få skattefrådrag lik BSU. Etablerartilskot: Vidareføre ordninga med investeringsvirkemiddel ved eigarskifte Velferdsordningar: Auka finansieringsrammer av velferdsordningane. Betre tilgangen av avløysarar. Avløysarkurs i ungdomsskulen. Ved eigarskifte: Auka fokus på alternativ verksemd/bygdenæring på gardens ressursar ved generasjonsog eigarskifte. Dette for å stimulere til tidligare overtaking Forvaltning av ressursgrunnlag Skal ein nå målet om å auke matproduksjonen frå Valdres på eksisterande produksjonsog grovfôrareal, treng ein auka fokus på særskilte utfordringar innan landbruksnæringa og høgt fokus på agronomi. Med krevjande topografi og bruksstorleikar, og stor del leigejord, er det fleire store utfordringar knytt til framtidig avgang av ugunstig jordbruksareal og auka avlingsnivå. Tilskotsordningane er slik i dag at det i mange høve er gunstigare å ha mykje grasareal enn å arbeide for høge avlingar. Mål «I vareta eksisterande produksjonsareal, auka avling og tilpassa kvalitet» Tiltak og arbeidsområde Leigejordskifte : Foreta ei kartlegging av kva jord som blir leigd, og gjennomføre eit frivillig arealbyte med hensikt på å effektivisere drift og redusere transportkostnadar. Jobbe aktivt for å reise kapital til eit fullverdig prosjekt. Offentleg forvaltning: Sikre ei felles forståing av landbrukets utfordringar blant folkevalde og kommunal adm. som bidrag til ei hensiktsmessig god handheving av gjeldande lovverk og forvaltningspraksis Synleggjera verdiane: Viktig å synleggjera og orientere om verdiskapinga og dei positive ringverknadane som landbruket produserar Omdisponering/nydyrking: Dersom jord blir omdisponert skal ein ha som mål å dyrke opp tilsvarande. Innføre 38