Heggemslåven i Rindal. Vurdering av tilstand Kostnad med flytting

Transkript

1 Heggemslåven i Rindal Vurdering av tilstand Kostnad med flytting Levert av Jon Bojer Godal, Desember

2 RAPPORT OM HEGGEMSLÅVEN RINDAL INNLEIING Underskrivne har vore på fleire synfaringar til Heggemslåven og sist den Då vart også låven fotografert. Det har vore ført samtaler undervegs med arkitekt Inger Anne Landsem og Odd Erik Heggem (som bur på grannegarden) han har gitt mykje verdfull informasjon om nemningar og bruk. Føremålet med vurderingane er å få fram ein karakteristikk av bygningen. Karakteristikken skal vera med på å gi grunnlag for ei vidare planlegging. Det vert difor peika både på teknisk tilstand og på detaljar som kan vera interesse i høve ny bruk. Kalkylen for flytting er meint å skulle gå inn i ei samla kostnadsvurdering for heile prosjektet. Med dette vert rapporten lagt fram. Han er å sjå på som eit steg på vegen. Valsøybotn 16.desember 2007 Jon Bojer Godal 2

3 HOVUDKONKLUSJON Bygningen let seg flytte. Han er i hovudsak i god teknisk tilstand. Alle delane av bygningen er likevel ikkje like gode. Den austre delen er best og er såleis mest skikka til å stå fram som eit bygningshistorisk element utan nye funksjonar. Fjøset er til dels i mindre god tilstand og dertil ombygd så seint som i Difor ser det ut til å vera ein god tanke å gi denne delen av bygget nye funksjonar som skimuseum. Kostnaden med flytting er vurdert til å bli om lag 1,5 mill kr. eks mva. Då er nytt underbygg og nye funksjonar ikkje medrekna. NEMNINGAR OG FUNKSJONAR Nemningar som er nytta i omtalen byggjer på samtaler med Odd Erik Heggem som bur på grannegarden (vestom). Såleis trur vi at nemningane er rimeleg godt i samsvar med lokal skikk. Opplysningar om bruken av dei ymse romma skriv seg også frå han. Nemningane er sette i kursiv første gong dei er i bruka og utsegner lik eins. For å skila bilettekstane frå teksta elles er også dei sette i kursiv. Funksjonen av romma er slik når vi reknar frå aust: Rom 1 er i to høgder. Underetasje har stall for 3 hestar. Til vanleg hadde garden berre to arbeidshestar, men det kunne vera fole eller unghest i tillegg. Over stallen er det eit kombinert høy og kornstål. Det vart lagt høy i botn og lo oppå. Før loa var treskt låg ho oppå høyet. Då laut det takast fór til hestane frå fjøslåven. Bak stallen (mot nord) er det sval for framføring av fór til hestane. Rom 2 er eit ope rom mellom to tømrer. Det er delt med stolpar. Under er desse stolpane knytt til to bjørnar (kraftige dragarar) som går langsetter bygningen. Ved låvegolvet lagar stolpane feste for balkane som avgrensar sjølve trøskarlåven, den som har tett golv. Dit går ei låveklopp. På stolpane er det eit mellomrøst. Underetasjen heiter undlåve. Der kunne det vera hestereiskap. Mot nord er det avdelt to rom i denne undlåven. Det som låg mot stallen var sørprom. Sørp er hakka halm, som vert blanda med vatn og byggmjøl (heimemjøl). Det vestlege rommet var for agner. Om det ikkje vart fylt av agner så var det sørp der og. Det var om å gjær å fór opp alt! 3

4 På sørsida av trøskarlåven er det sleppvegg. Dette er ein bygningsdetalj som etter kvart er komen bort, men som tidlegare var svært vanleg Stall under med sval attom. Stål for lo og høy over Trøskarlåven har framleis eit svært opphavleg preg Stålet over stallen ser ut til å vera ei gammal røykomnstoge som er sett opp att. Vi ser svala bak stallen 4

5 Kornstålet i rom 3 er fint tømra. Vi ser blankslit etter budeia i hjørna. Ho klatra på pinnane vi ser i biletet til høgre, enno etter at ho hadde fylt dei 70. Rom 3 er ei tømre, eit kornstål med sval nordom og vestom (mellom kornstål og fjøs). I undlåven kunne det vera hestereiskap. Kornstålet kunne ha både høy og lo. Høyet i kornstålet var for hestane. Det vart kasta ned. Etter tresking kunne det også vera halm i dette stålet. 5

6 Rom 4 og 5 heng saman. Første høgd er fjøs som berre er avdelt av ein kinnungvegg. Undlåven har møkjadunge. Over fjøset er det høylåve. Rom 6, vestom fjøset er bygd som sval. Undlåven hadde dunge frå dass og purke. I svala er det avdelt eit lite porkhus. Der er også dass. Oppå er det høylåve med låveklopp. 6

7 Vêrveggen i svala mot vest har kledning også på innsida. Rom 7 er tømre. Undlåven har staur og reiskap. I første høgd var det grisehus (mot nord) og sauestall (mot sør). I andre høgd er det høylåve Rom 8 er bygd som sval. Undlåven har reiskap I første høgd er det reiskap. I andre høgd er det høylåve. Her har det vore sau. Høylåven lengst mot vest har kledning berre på innsida i veggen mot nord. 7

8 TILSTAND Vi går gjennom bygget i same rekkjefølgje som opplistinga ovanfor. Fotolista derimot tek oss på ei vandring gjennom bygget og der vi går medsøles både rundt og inni. Der startar vi ved inngangen til fjøset. Kvar novrekkje og romdele er nummerert i samsvar med vedlagde skisse. Rom 1 Stallen står mellom nov 5, 6, 7 og 8 i underlåven. Viktige detaljar er stabbane som ber kornstålet over. Stallen er tømra av sidehogge tømmer med tjukn 4 5 og breidder på tømmeret 6 9. Han er i god teknisk tilstand og tilnærma intakt som under bruk. Det gjeld så vel utvendes som innvendes. Vi såg ikkje noko som trongst skiftast ut. Likevel lyt vi rekne med at delar av golvet kan vera i dårleg forfatning. Huskroppen er lafta. I følgje Odd Erik Heggem var det ei gammal tørrstugu som vart oppattsett til stall. Dem kjøpt da hus all stan. Bak stallen er det sval. Hit kasta dei fóret anten det var frå stålet over stallen eller om det kom frå trøskarlåven. Svala er tilnærma som opphavleg. Denne svala heng bygningsteknisk saman med sval som går til nov 3 og takkonstruksjonen. Kledningen på svala er ¾ med 5-6 underbord og 6-7 påbord og han er spikra med trådspikar. Kledningen kan for stor del nyttast opp att. 8

9 Høystålet over stallen er kombinert høystål og kornstål (for lo). Det er tømra opp att av noko som ser ut til å ha vore røykomnstuggu. Stokkane er rundvorne og pjåla/skjøva. Dimensjonen er frå Novene har barkelaft og med avsmalnande hau. Dette ber tanken mot 1600-åra. Stålet er i god forfatning, men ein stokk, flaket mot sør, lyt skiftast. Stålet går heilt opp i mønet. Takkonstruksjonen er som elles på Nordmøre. Mønsås, to leåsar og sperrer på desse. Sperrene ligg på raftstokken med eit hakk særeige for tradisjonen. Dette sperrehakket finst i fleire variantar. I låvebygningar er røstet bore av tømra røst, av sperrebukkar (trånnå), trånnbukkar eller åsstavar. I denne delen av bygget er det tømra røst. I følgje vår informant kom dette taket på i Arbeidet vart utført av Nils Heggem som då var 18 år. På sperrene er det tro som til dels er av gjenbruksbord (sjå foto). På troet ligg det lappskifer som venteleg er opphavleg frå Tømmeret ser ikkje ut til å ligge som opphavleg. Mønsås og to leåsar med sperrer og tro. Ein del av troet og ei av sperrene er bruka opp att Dette er vanleg mønster på Nordmøre. 9

10 Rom 2 Rom 2 ligg mellom novene 4, 5, 8 og 9. Undlåven er open og i god stand. Trøskarlåven er i god stand og i tilnærma bruksklar stand. Dei borda som skulle vera der når kornet vart treskt med slu(gge) og kasta med spjeld ser ut til å mangle. På trøskarlåven står det no eit treskeverk, ei hakkelsmaskin (for hakking av halm til sørp) og ein kålrothakkar. Der ligg også ein del sperrer frå eit eldre hus der troet har vore nagla til sperrene. Sperrene er såleis verneverdige av di dei syner detaljar som elles er lite tilgjengelege. Låvekloppa er bygd opp av steinmur (tørrstein) (kloppfot) og klopp av tre. Trekloppa er bygd av 8 stk 7 rundstokk og med 1 ¾ bord oppå. Spennet er 125 cm. Heile trekloppa lyt lagast ny. Gamle delar bør takast vare på som dokumentasjon. Låvekloppa er med å gi karakter til bygget. Hakkelsmaskin og spor for balk i stav 10

11 Låvedøra er delt i tre dører, - ein morosam detalj. Mot sør er veggen laga som sleppvegg i tre delar. Det er ope for uttak i austre og vestre felt, men ikkje i midtre. Mot nord er det bordkledning ¾ tjukk, over og under. Det er 7 underbord og 6 påbord spikra med klypte spikar. Kledningen kan i hovudsak nyttast opp att. Over trøskarlåven fortsett taket og som har eit mellomrøst inne i rommet. Dette mellomrøstet er bore av stavar og som det er lagt tre omfar tømmer på og med puter for leåsane. Mønsåsen ligg på stav. På sperrene er det tro som til dels er av gjenbruksbord. På troet ligg det lappskifer som venteleg er opphavleg frå Rom 3 Rom 3 er mellom novene 3, 4, 9 og 10 på skissa. Undlåven er som i rom 2, men med ei avdelt sval mot nord. Kornstålet er inndrege i rommet ved at det er sval både på nordsida og vestsida. Det er etter måten fint tømra og i god stand. På nordveggen ved nord-austre hjørna står det to pinnar som budeia klatra over på når ho skulle hent høy. Dette dreiv ho på med til ho var over 70 år. Svala mot nord tener som gang langsetter bygget. Det vart bore høy her både til fjøs og stall alt etter tilstand og behov. Som bygning heng svala saman med svaler frå rom 1 og 2. Heile rom 3 er i god stand. Veggen mot sør i svala vest i romet er temmeleg improvisert. Liksom ikkje ferdig. Holet er tilsynelatande berre mellombels tetta med bord. Taket er framhald av taket over rom 2. Åsane kviler på det tømra røstet i kornstålet, men det er eit sprang i takhøgda i overgangen mellom stål og sval mot vest. Vi veit ikkje årsaka til dette. Spranget ligg ved overgang frå skifer til bølgeblikk. Kan det ha med å gjera at den vestlege delen ein gong hadde torv på taket?. Sør for rom 2 og 3 ligg det eit tilbygg som var meint å skulle vera hønsehus. Dette er av nyare dato (etter 1950). og er difor ikkje teke med i vurderingane. 11

12 Svala mellom fjøs og kornstål er liksom ikkje heilt ferdig. Vi ser det er sprang i takhøgda. Dette kan vi utnytte. Naturleg gråna bordkledning har mange kvalitetar. 12

13 Rom 4 og 5 Rom 4 og 5 er mellom novene 1, 2 og 3 (mot nord) og novene 10, 11 og 12 mot sør. Fjøskassa står på pilarar av tørrstein. Møkjadunga har lege under fjøsgolvet og til dels også framom fjøset. Golvåsane under fjøset er viktig del av uttrykket. Teknisk tilstand av desse er ikkje undersøkt, men vi reknar førebels med at dei bør skiftast med tilsvarande nye. Det dreiar seg om i alt 10 stokkar med tverrmål i toppen på Tømmeret i fjøskassa er 9 12 tjukt (23 31 cm) og 9 18 (23 48 cm) breitt. Barkelaft. På veggen mot nord syner det spor av gjenbruk og av nagla kledning som ikkje lenger er der. Utfylling av hol for himlingsbjelkar tyder på ombygging/restaurering. Datering utført av Lyder Hesthol/Thomas Bartholin syner at det vart bygd ca Vi kan likevel ikkje sjå bort frå gjenbruk av 1. omfar og at dette er eldre. Dei høge trapesforma syllstokkane som er lafta med usynleg kinning dreg tanken attover i tida. Stokkform og kvistkarakter dreg tanken mot 1700-åra. Om syllstokkane er samstundes med resten av fjøset, er dei i utføring som ei anakronisme å sjå til, men ikkje når det gjeld material. Ved ei utskifting vil det vera viktig å herme detaljar både i laft, dimensjon og materialkvalitet. Tømmeret ser rimeleg godt ut på utsida, men på innsida er det både rotna og tært. Mot sør er det ein underlagsstokk på ca 10 og ein stor syllstokk (12 x 23 i rota og smalnande til 15 ) som lyt skiftast. Tømmeret er såpass dårleg på innsida at det i samband med ny bruk bør kledast. Samstundes er det viktig at utsida blir eksponert. Då ligg det til rettes for at denne delen av bygget får ny funksjon. Innreiinga har med driftsomlegging å gjera og skriv seg frå kring Dei småe kalvebingane er eit løgleg innslag som kan gå inn i eit nytt miljø. Tømmeret i fjøslåven er litt grannare og ikkje så fint arbeidd. Dette vil gå fram av foto. Taket over fjøset er framhald av det vi har omtala før, men det har to leåsar. Dei to øvre er nyare enn resten. Det er tømra røst, men det er store gjennomskjeringar i tømmeret. Desse har venteleg å gjera med å kunne koma fram når det er fullt av høy. Sperrene er av lett tilforma rundved og har karakter i samsvar med byggjeskikken på Nordmøre. Troet har ein mangfaldig karakter og spenner frå sirkelsaga til oppgangssaga og øksa bord. Som vanleg er det flaskbord (bord tekne nær yta) vi finn i troet. På troet ligg det i dag bølgjeblikk. Etter som det indre av taket er forteljekraftig bør det vurderast om eit isolerande lag kan leggjast utanpå det gamle troet. Dette vil i så fall gjera taket tjukkare og såleis endre noko av det ytre preget. Det er eit sprang i høgdene langsetter bygget, slik det står, og som ligg i vestre del av rom 3. Ved å flytte dette spranget vestover kan det nyttast for å kunne eksponere sperrer og tro. Temaet lyt drøftast konkret i høve aktuelle planar.. 13

14 Høg trapesforma syll utan synleg kinning Ei syll i fjøset lyt skiftast Inni fjøset er tømmeret så dårleg at det lyt kledast inn Delar av utsida av fjøskassa er ei heil historiebok 14

15 Rom 6 Rom 6 ligg mellom novene 12, 13, 18 og 1 I undlåven har det vore møkjadunge for gris og dass.. I fjøssvala er det delt av rom til ein purke som trong einerom. Huset heiter difor porkhuset. Det er ei løgleg fóringsluke på veggen inne (sjå side 6). Om mogleg bør porkhuset takast vare på som det er. Ved sida av dette er ein dass (einseter). Golvberinga er på langs av huset. Ein stabbe lyt kanskje skiftast. Vi lyt rekne med å fornye golvåsar. Eventuelt nytt golv lyt koma i samband med eventuell omorganisering av denne delen av bygget. Over fjøssvala har det vor høylåve med innkøyring frå låvebru. Kloppfoten er fint mura, men trekloppa er opprotna. Utføring og handtering som låvekloppa til trøskarlåven. Lengda av trekloppa er 2 m. og åsane er 8 tjukke. Fjøssvala har låvedør mot nord og tømmermannskledning med eit avdelt felt med sleppvegg i andre høgd mot sør. Kledningen er 7 8 underbord og 5 påbord, men veggen er faren over ein gong, slik at det er fleire generasjonar med bord. Spikring med klypt spikar, trådspikar og platespikar. Taket er framhald av tak over rom 5, men har berre to leåsar lik eins som det er i den austre delen. Purka har hatt vindauga, men på dassen er det berre luke i veggen 15

16 Vi merkjer oss at vestsida av novene er dekte av bord. Rom 7 Rom 7 ligg mellom novene 13, 14, 17 og 18. Golvberinga er på tvers av huset. Stokkendane er med å gi karakter. Vi lyt førebels rekne med å fornye desse (8 stk). Tømra har sidehogge 8 x 9 13 tømmer. Det er ikkje spor etter påbygging slik det er lenger aust. Dette rommet er såleis ikkje prega av ombygging og gjenbruk. Syllstokk mot sør er dårleg. Vi reknar med utskifting, skøyting eller spunsing. Femte stokken ovantil mot sør og andre og tredje stokk ovantil mot nord er til dels dårlege. Det bør vurderast tiltak (skøyting, spunsing, utskifting). Taket er framhald av taket lenger aust. Låvegolvet over grisehuset (nord i rom 6) er så dårleg at det lyt skiftast. Eit greitt alternativ kan også vera å fjerne dette for å lage opning heilt opp i mønet. 16

17 Vêrvegg, og han lyt skiftast Kledningen på vestveggen er dårleg. Trånnbukk med mønsåsstav Rom 8 Rom 8 ligg mellom novene 14,15,16 og 17. Dette er ei sval og som har vêrvegg. Stabbe i hjørna lyt skiftast. Rotenden er 17 og toppenden er 14. Han er 2 meter lang. Kledning mot sør er tømmermannskledning 5 8 spikra med trådspiker. Ytre kledning er OK. Kledning mot vest lyt skiftast. Det kan vurderast å leggje ein litt kraftigare type (1 9/8?) og av god ved. På nordsida er det port mot reiskapsrommet i første høgd. I andre høgd manglar ytre kledning. På innsida av høylåven (andre høgd) mot sør, vest og nord er det kledd også på innsida. Konstruksjonen er stavline med Trånnbukk og mønsåsstav på midten av bukken. Dette er ein interessant detalj som bør vurderast eksponert i framtidig bygg. 17

18 DRØFTING Heggemslåven er i det alt vesentlege bygd opp av tømra kasser, men som er supplert med reisverk. Dette reisverket svarar til den byggjeskikken vi kallar stavline og som høyrer heime på Nordmøre. Berre reisverket er kledd utvendes. Når vi ser bort frå vestveggen og ein stad mellom 5 og 10 stokkar i tømmerveggane, kan tømrene og reisverket i all hovudsak nyttast opp att slik som dei er. Vi lyt rekne med å skifte ut ein del golv og golvåsar i fjøs, stall og grisehus. 40 golvåsar er godt teken i. Samla golvareal i første høgd frå og med fjøset og vestetter utgjer i alt 150 kvm. Dette er utgangspunkt for kalkyle. Kor mykje som skal skiftast i etasjedele vil avhenge av om vi skal opne opp og gi fri høgde der det no er fjøs, fjøssval, sauestall og sval for reiskap lengst mot vest. Når det gjeld ytre kledning kan store delar av denne nyttast opp att. Dette vil vera viktig for å halde på karakteren i bygget. Likevel lyt vi rekne med å skifte heile vestveggen. Det bør vurderast å gå over til ein kraftigare kledningstype der. Vi vil gå inn for 1 eller 9/8 tjukn og ikkje mindre enn 8 breidd. Helst bør det vera fallende breidder og bord skorne etter stokken. Når det gjeld taktekkinga er det rekna ut frå at alt lyt skiftast. Det kan tenkjast at ein god del av den eksisterande skiferen kan nyttast opp att, men vi treng å supplere med minst 250 kvm. Det kan også vurderast å leggje torv på taket. Det bør i så fall vera never og torv av rett kvalitet. Kostnaden med dette er om lag per kvm. Flytteprosessen vil omfatta oppmerking, demontering av kledningar inventar og golv, nedtaking av tømmer og reisverk, transport og ny opptømring. Det er rekna med å nytte maskinhjelp til nedtaking og oppattlegging av tømmer. Maskinleige vil difor vera ein synleg del av kostnadsbiletet. I all hovudsak ser dette ut til å bli eit greitt arbeid å utføre, føresett at det er vande folk som utfører. Det vil gå fram av foto at bygningen i dag ikkje er heilt bein. Han bølgjar til ein viss grad bortover lia. Vi kan ikkje sjå at det er setningar i bygget som skulle tilseia slik mangel på jamne høgder på raft og møna. Spørsmålet om denne detaljen skal takast med ved ny oppføring bør drøftast nøye. Spørsmålet bør takast opp att i tilknyting til nøyaktig nivellering seinast i samband med merking før flytting. Kalkylar for arbeid i eldre bygg er alltid usikre. Det dukkar opp mangt som er uføresett. Som det går fram av det vi har skrive er det også mange spørsmål som treng avklaring for meir eksakte tal kan koma på bordet. 18

19 KONKLUSJON Heggemslåven let seg flytte. Kostnaden vil bli kring 1,5 mill kr eks mva. Arbeidet bør utførast av vande folk. Det er ein heil del detaljar i samband med ny bruk som bør bli tekne opp til nærare drøfting. Dette gjeld mellom anna: 1. Kor vidt etasjedelet skal fjernast i den vestre delen. 2. Kor mykje av eksisterande kledning som skal nyttast opp att. 3. Kor vidt ein skal nytte sprang i taket for å kunne eksponere eksisterande konstruksjon innafor eit isolert tak. 4. Kor vidt ein skal rette opp raft og møne. 5. Kor vidt båe kloppene skal byggjast opp att jamvel om berre ei av dei kjem i bruk på ny stad. 6. Om den austre delen skal eksponerast i opphavleg stand. 7. Kor mykje av undlåven som skal eksponerast i opphavleg stand. Han er ein organisk del av funksjonen for bygget slik det står. VEDLEGG 1. Skisse som syner nummerering av nover. 2. Kalkyle for flytting 3. Fotoliste 19