il rt$t oütn, Jturflür[tttc$en 0qmnnltums 6u 3rnü urn lduur l]t!r[d gl!. Dr. 0buarb Üefener. 26,t 27. unb 28.!

Transkript

1 il rt$t oütn, nrit nel6em Eu bet ' öffentfiden prirfung unb 5c$ft6feierfi66eit be6 Jturflür[tttc$en 0qmnnltums 6u JufDa cui ben 26,t 27. unb 28.![tcil ersrbsr{t eirfobet ber 3irtrfu itr üqmnlriumr Dr. 0buarb Üefener. Smtotüt l. tte pertortor rür Litlinat:[ir D.oprlelatlbtrr- Eon Dcm Oirccto!. 3. gdt[tnadtra6t.n. 3rnü urn lduur l]t!r[d gl!.

2

3 DE PilI IODONIjil I,ITI, IIÄNI]il PNOPRIilTATIBI]S. f. Prooenniutn. Multum mihi consideranti cum animo, quam graviter gymnasiorum ceterarumque scholarup, quibus studia hurnanitatis ac litterarum trac[antur, prreceptores soleant conqueri, quod indies Iieri rarius videatur, ut puerorum.adolescentiumque animi antiquarum liüüerarum studio incendantur n legentique quae viri doctissimi quotannis ex tota Germania congressi de eadem re multa egerunt, existimare licet, vix unum vel alterum esse dubium, quin quae a discipulis postulentur aegre possint impetrari. Maxime vero cura ac diligentia rationis disciplinaeque grammaticae plerisque minuta videtur sse atque nimis jacere; ita ut., si latine dicendi scribendique facultatem spectaveris, saepe ne mediocre quidem quidquam efliciatur; Cui rei nisi occurretur, rebus nostris maximum incommodum afferri est necesse. Nam quae hisce temporibus vita hominum exculta est, in qua jam ingenio omnia fere pareant, permultarum rerum cognitionem atque usum postulat? earumque disciplinarum numerusr"quas tractari percipique opus est, sensim crevit in scholis nostris jamque augeri potius videtur quam minui. Qe qua re etsi magna disceptatio contentioque et saepe et nuper fuit, tamen, qui antiquam institutionis puerorum simplicitatem restituendam esse etiam atque etiarn nunc summo studio contendunt, non multum agere videnüur. Utcunque illud est, equidem propter illam causam maxime necessarium esse affirmaverim unum certumque fundamentum et momentum quoddam constiüuere, quo potissimum animus ad summam eruditionem oultumque perducatur eü ita corroborefur, uü quasi ex ingenii palaestra quadam plene conformatus Prodeat. ' Nam ut plurimorurn hominum animi natura sunt comparati, quum in multas diversasque ref distrahuntur neque ubi acquiescant et confirmentur habenü, multa degustare quidem possunt et attingere? non yero ita ex tali disciplina prodibunt, ut'ad quodvis negotium, quod ipgenio exercetur,, con{iciendurn commode possint accedere: languidi potius levioresque auü vani insolentesque fiunt. Quae quum ita sint, adesse jam periculum videtur, ne ab liberali eruditione et humanitate, {ua gens nostra tamdiu floruiü, ad levitatem nomine nostro indignam delabamurn nisi propugnaculum quoddam, ut ita dicam, Y:rae doctrinae.constituitur

4 qd.u et constanter servatur. Quarnquam neque singuli hornines omnes neque cunctae gentes de { eis rebus, quae ad cogitandi eü argumentandi artem pertinent, ita eadem ratione et disciplina utuntur, ut de omnibus inter eos plane conveniat. tamen sunt certae quaedam rerum notiones et intelligentiae normae hominibus communes., quibus cogitandi intenüio omnis eü ars continetur quibusque neglectis non facile eo pervenies, ut quaecunque tibi occurrant recte intelligere aut quaerere aut de eis disputare cum aliis possis. Hoc igitur scholae omnes, quibus id agitur, ut adoiescentiurn ariimi ad politiorem humanitatem informehtur, in eligendo disciplinae fundamento, de qrio dixirnus, spcctent oportet, ut habeant quod ad rem suam pertineat Quum vero proposito meo alienunt videatur esse illsputare? num in aliis scholis ingenionrm bene excolendorum aliud fundamentum poni aut alia ars constitui possit, hoc tamen dubium esse negaverim, quin in gymnasiis nostris nullum aliud totius disciplinae fundamentum esse possit nisi lingua latina. Quin etiam, si quis velit ex omnibus bonis artibus, quae ad humanitatern pertinent, unam solam eligere, quae omissis ceteris ad animos adolescentium excolendos adhibeatur, haud scio an lingua latina sit eligenda. Nam ut careant e, tali schola egressi quarundam scientia rerunt' quae ad ustrm vitae agendique prudentiam pertineant, hoc damnum.) dummodo ne invita Xlinerva ut ajunt in eanr intraverint, compensatur mentis illa celeritate,, illa cogitandi exercitatione atclue adsuetudine, illa senüiendi judicandique quasi maturitate, quae discenda latina lingua potissimum comparatur. Talium potissimum rerum ratioire certe factum esse existimo, üt gymnasia, quae in Germania florent, tantarn gloriam et auctoritatem asseqllerentur: quam, si diis placebit, conservabunt. Neque quidquam dicere videntur, {ui unum vel alterum ex eis, qui in gymnasiis vix mediocritatem assecuti essent,, omnibus bonis artibus insignem fuisse perhibent, aut ex oisr,.. qui pueri excelluissent, non neminent postoa minus probatum fuisse. Sed illam remj quam nunquam futuram esse conlido, mit[antus Ceterum si quis hnnc, quem dico, fructum. eruditionis percipere in animo habet, id mediocriquadametfacilioperasepossenolitsperare.namquumomnesartesliberales ita deurum perfectam eruditionem animi comparare soleanü,, si bene eas percipis atque intelligis et quasi plenam quandam earum cognitionem assequeris, tum Iitterae latinae ita sunü comparatae, ut plenarn animi intentionem, summam diligentiam, assiduitatem, subtilitatem re-, quirant. In hac potissimum arte aut multum proficitur aut nihil. 1) Quicunque igitur in gymnasio litteras latinas absolvendas quodammodo esse non putet, is haud scio an adolescen- 1) cf. Zedritz cle disciplina et studio litteranrm latinarurrt, Upsalia 1855 pag, 8: rbsl enim ad intetligendum diflicile, Qui lieri possiü, uü quibus in rebus nrens versetur sine studio et deleclalione, sine intentione animi, sine inlelligentia, ex eisdenr rebus praeclarus aliquis laboris capiatur fructus, qui ite demum percipitur, si propria naturae bona doctrina fovet et in id potissinrum ingenia quo tendunt. adjuvantur. Quint. inst. orat. 2, 8,n -

5 3 üium saluti melius consuli existirnet, si aut alicluam rem vel artem ad humanitatem perl,inentem aut unam ex eis linguis, quae nunc florent,, eligat, cujus plane compotes eos futuros esse speraverit. Etiarnsi non omnia, aliquid tamen assequetur. r) At ne quis hoc ita a me dictum esse putet, uü ab adolescentibus tam accurate perfecteque linguam Iatinam cognosci velim,, ut et omnes scriptorum poetarumque romanorunl libros vel ex tempore intelligant et oratione latina non solum in scribendo sed etiam loquendo de omnibus rebus possint uti. promptissime, sufficere fere mihi ea viden[ur, quae ex eis normis rationibusque? quae in Germaniae gyrnnasiis institutae sunt,, postulali oportet. Quarum si universe propo-sitos fines et rationem doctrinamque spec[averis,, satis magnam consensionem invenies : omnes enim - orationis latinae facultatem ad, eum certe finem adduci volunt., ut artem latine scribendi de eis rebus, guae ad ingenium et mores populi romani pertinent, quodammoclo promptam, dicendi de eisdem rehus \ aliquam assequantur. ' Non vero, quod ad usum tractationemque ejus rei attinet, eadem esü consensio aut idem consilium valeü.' Atqui quum sit arduum atque difficile omnem hujus tractationis disceptationem tollere fiilesque et terminos ontnibus commulles constituere, ita ut vel molestae cuidam diligentiru satisfiat, hoc tamen nobi,s omnibus, quibus humanitas nostrorlrn discipulorum cordi est, summo opere enitendum est, ne semper cedentes et sensim hoc vel illud moribus voluntatique aetatis gratificantes atque indulgentes denique et operam et oleurn, rt est in proverbio, perdamus. Itaque quentadmodum videndum est., ut fines olim prolatatos, nuper Yero magis magisque coarüatos, summo studio retineamus, ita intra fines nostros quae proposita sunt religiosissime colamus et exerceamus necesse est. Ad quam rem efficiendam utilissimum est, ut semper nobis proponamus, quid sit,, quod litteris latinis tantum tribuamus' quidque, quum eis operam damusi assecuturos nos speremus: ita enim commodissime do earum tractandarum via et ratione convenire inter nos poterit. Licet haec res jam saepissime copiosissimeque tractata sit paeneque absoluta videatur, tarnen, ut aliarum rerum, ita hujusce rei id genus est,, ut vix possiü nimis saepe ad considerandum proponi. z) Quum in scholis nostris omnibus puerorum adolescentiumque institutio ad humanitaüem B) spectet.r hoc est id agatur., ut ingenii faculüates excolantur., quibus excultis ad quascunquo ') Zedritz I. l.:,,neque vero litteris latinis solis potest acies ingenii acui: acuitur quolibet non illiberalis doctrinae genere, ita ut qrris eisdenr siudiis et mentis exercitationenr et rerum scietrtiant adipiscatur; id quod in onrni.institutione quanturn judico surplluln ac praestarrtissirrrunr est.( ') Cu;us intcresl, quemadrnodurn haec res nostris tornporibus existimetur qrrique libli de ea re scripti sint, plnne cognosot',re, is evrllvat, velirn exirnium illunr lihrum, quctn a I{ührrastius e4irlit: Die Vereinigung der principiellen Gegensätzo in unserrrr altklassisclren Sohulurrierricht. ßastenbur.g. Equiderrr ex eo haud parvam'volupta'lem fructumque percepi. 3) Hunranitatem appellaverunt irl propemoduru quod Graeci naticlav vocant, nos eruditionem instilutio-. nenrque in btlrtas artes dicinrus: quas qui sinceritor cupiunt appotuntque, vel nraxime hunra- i iun,

6 4 bonas res efliciendas, qüae ingenio subjectae sunt, in vita hutnana accesserint, eas aptius possint tractare, et qui humanarum reruln finis est, ad eum facilius pervettiant, certe in gymnasiis gravissima res agitur, quorum.vis latissime pateat quibusquevitaeeorummorunque fundamenta ponantur, {ui. in republica plurimum auctoritate poterunt et gravissimis maximisque rebus praeerunt. Quae quum ita sint, {ieri non potest, quin eis politissinta humanitate opus sit. Talem autem hunranitatem, si rem omnem spectaveris, nulla alia re melius comparari videbis quam cognita ea fatione et rnodo, quo universuln geuus hnmatrum ad sntntnatn ingenii dignitatem altissimumque gradurn eruditionis pervenit. Ne suae quidem gentis humani-' tatem dignitatemque quisquam perfectius pleniusque cognoscere potest cogni[amque amplius ercolere quam perspecta et cognita ceterarum gentium huntanitate. Ita enim trostram ttaturatn facillime et plenissime intelligemus, quum aliam nostrae dissimilem cogiloverimus.r) Summa vero cultus humanitatisque uniuscujusque gentis litteris ejusdem continetur. Quodsi igitur animi cultum, doctrinam, mores, hoc est litteras,, omnium gentium perspicere atque ut a primis profectae initiis sensim crevissent, dum ad id, quo nunc florent, fastigiur4 pervenissent, memoria et scientia comprehendere possemusl esset illud quidem aptissimuml huic'vero est proximum, ut populi romani litteras, quippe quael quunt jam per se sint praestantes, quasi caput quoddam antiquarum litterarum contineant longissinreque per omnes gentes manaverint, accurate cognoscamus. Nam quum summam floris et ingenii antiquital,is ex multis nationibus eonceptam et ea' quae animus hominnm ad illud tempus per se erat assecuttts" complexae essetrt, per eas velut per pontem quendam totius anticpritatis humanitas eü artium splendor ad nos tleductus. est, majoresque nostri ita earum' vestigia secuti sunt., ut qui ttoslras artes litterasque et fastigium eruditionis plane et ab omni parte perfecte intelligere studeat, ei romanarum litterarum cognitione opus sit.. Jam hoc omittere licebit, quod ex omtribus rebus, quibus quaevis intelligendi, cognosceudi, cogitandi vis et facultas acuitur et exercitii[ur., hisce litteris in aequo poni haud multae possunt. Quarum cognitio quum duabus rebus contineatur, lingua latina ipsa et eis artibus, guae acl ingenium, vitam, mores omniaque instituta populi romani propria pertinent quaetlue artes ad cogitandi agendique rationem adhibitae sunt, apparet., linguae latinae et earum reruml quae in scriptis monumentis insunt, cognitione opus e'ss6. Neque solum eam ob causam) ut quae scriptis libris tradita sunt cognoscere accuratius possimus, sed etiam., quod nulla re melius omnes populi alicujus proprieüates cognoscuntur rluam lingua ejus bene cognita, ad eam inteiligendam accedere debemus...duabus igitur de causis linguae latinae scientia i, clui politiorem humanitatem sibi comparare vult, opus est; quae causae ita inter se conjuncnissirni. Hujus enim scientiae cura et disciplina ex universis animantibus trni homini data est; idcircoque humanitas appellata est. Gell. {3, r) cf. Deinhardt : Der tlegriff der Bilrlung rnit besonderer Rticksicht auf die höhere Schulbildtrng' der. Gegenwart. Bromberg 185ö.

7 id tae- sunt, ut altera alterius optimum sit adjumentum. Nam qui eam linguam optime et.per.- fectissime didicerit, is et per se facile populi romani ingenium cognoscet,, quum eär quae libris latinis cognitione digna scripta sunt, comrnodissime intelligat, et accurate legendis lihris latinis linguao ejus scientiam optirne adjuvabit. Ita quum neutrum per -se solum valeat, alterum alterius ope indiget. Ex qua re quum appareat, quantum linguae latinae scientia ipsa ad animum excolendum valeat, jam non erit diflicile his rationibus probatis accuratius viam rationem{uer qua ejus doctrina insüituenda et tractanda siü, constituere. Nam quum ad cognoscendanl unamquamque linguam vocabula, vocabulorum formas, verborum consecutionem? quam syntaxim alii appellaverunt., accuratius cogltosci ttecesse sit,, nemo infitiabitur: diligentissime vocabula et praecepta grammaticae esse discenda. I{am qui vocabulorum copiam memoria non tenet aut grammaticae praecepta comperta non habet, is latine se bene scire nunquam recte affinnabit; neque qui linguam latinam doceü iis rebus neglectis se recte docere poterit contendere. Ita enim haec sunt fundamenta et adjumenta litterarum latinarum: ut, vel si quis velit eam demum ob causam linguam latinam tractari, ut libri ea lingua scripti bene recteque intelligi possint, accurata grammaticae peritia rem suam optime adjuvet. Siquidem in ulla re fieri soleü,, ut, quo acrius diligentiusque fundamenta jaciantur aut quo planior et ad procedendum aptior via comparetur, eo faciliores laetioresque progressus sint futuri, certe litterarum latinarum fundarnento jacto, hoc est grammaticae studis bene culto, ipsae optime expediuntur. Quarnvis autem gramtnaticae studium magno momento _-ad cognoscendam linguam latinam esse idemque multutn ad ingenium excolendum valere existimem, tamen in hujus rei usu et disciplina nimium appeti nolim. Nimium autetn appetere et modum excedere videntur qui omnem elegantiam sermonis latini, quam apud latini-. tatis auctores praecipuos vel invenerunt vel invenisse sibi visi sunt,, imitandam esse opinantur. Taedium enim potius quam studium excitabunt, quod et nirnia postulant eü sensunt talium rerumr quarum permultae uniuscujusque arbitrio subjectae sunt, ac si universus omnibusque communis sit, tractant. In hac igitur re modus est aclhibencltts et semper id tenenclum, multum interesse inter philologiam ipsam eü studium antiquarum litterarum, {uo adolescentium animi ad humanitatem informantur. Si hoc utique agitur diligentissime, ut discripuli per omnes classium gradus praeceptis gramntaticae imbuantnr, üt vocabulorum copia, q*1m tempus est, comparetur, ut lectione et scriptionibus apte inter se conjunctis earutn rerum usls servetur et confirmetur, facile liet, ut elegantia sermottis et color seqttatureuamquam longe abest, ut istam elegantiam, florem coloremque latinitatis, suavitatem rluandam orationis despiciam nihilque ei ad cultum animi attribuarn. Sed salem potius erutlitionis 6ixerim quam nu[rimentum, quo alatur et corroboretur ingenium adolescentium. Quodsi igihrr illa ornamenta ad lectionem, {uä eorum sensus excite[ur, delegaverisl non Yero ad eam rationem et disciplinam, quae gru*maticorum libris continetur, haucl aegre equidem assentiar.

8 6' Sed jam non solum eorum librorum., quibus regularis grammaticae quam dicunt prur.rptu continentur, sed etiam eorum, quibus elegantioris serrnonis proprietates exponuntur et sexcenta polite dicendi praecepta traduntur, innumerabilis quidam est numerus; neque desunt qui ejus generis praecepta paene magis ad rem pertinere opinentur quam grammaticae leges simplices. Quumque legendi usus minus commodi ad latinitatem praestare videatur, vix dici potest, quantum momentum isti lihri habeant quantasque in angustias latinitatis studiosi homines eis adducantur. Tempus enim lectioni scriptorum laüinorum attributum tam breve est, ut lectio ipsa ad scribendi latine et dicendi artem'vix pertinere videatur.. Fuit illa aetas neque unquam redire eam posse spero, qua ex lectione scriptorum latinorum, hoc est ex optimo fonte et origine totius artis dicendi latine scritrendique, homines dictionem hauriebant: nam hisce temporibus sic ad rhetorurn artificiosa praecepta confugiunt, ut in eis plano fere acquiescant. Quo fit, ut horrore quodam lectionis imbuti metuentesqusi ne in offensionem aliquam ihcurrant, non solum multos scriptores, quod ad dictionem attinet, aspernentur, sed vix Ciceronem totum approbent. Certe id student, ut quidquid apud Ciceronem Caesaremve non reperiatur, e sermone latino extrudatur et ejiciaturo cum id potius agendum sit, uü quae latina non sinü resecentur et expellan[ur., Quid mirum si Livium meum, {ui leges? quas isti sibi fecerunt, haud raro perrumpit vel perrumpere ipsis videtur, improbant vehementissime. At ipsi de fructu Iectionis utilissimo nimia anxietate permoti detrahunt. Ego yero" qui lectioni permultum tribuam, quamquam Ciceronem plurimorum generum orationis certum atque integrum auctorem habeo eumque maxime legendum esse facile confiteor, tamen Livii ab urbe condita libros diligentissimc legi oportere jam diu existimavi. Is enim et historici g'eneris solus est auctor et permagnam copiam rerum cognitione dignarum continet, quibus cognitis ad adolescentium animos excolendos haud paryum commodum comparatur. Quare eo libro, quantuluscunque est, quem abhinc sex fere annis Confluentibus scripsirr) operam dedi, ut, si fieri posset, istum scrupulum evellerem, quum Livianam orationem imitatione esse dignam, et quae de patavinitate opinati homines essent, ea consistere non posse ostenderem. Jam vero quum in eo esset, ut opus nuper inchoatum persequerer, operae pretium esse putabam sententias aliquot virorum, quibuscum mihi de ea re convenire videretur, colligere. llam quum in aliis rebus saope auctoritates multum valeant, tum in hac re" quae arbitrio maxime subjecta est, aliquantum valere debebit., Jam prirnum omnium Kuhnastium appello o iui de hac re mecum plene perfecteque convenire gaudeo, quod Ciceronem esse unum fontern latinitatis posse negat Livioque satis multum tribuit,- Quod yero graecismos poeticasque dictiones Livianas vitare docendos esse fliscipulos dicit, et facile ei assentior neque ipse videtur dubitare,, quin vix unam vel al-. r) Progr. gymnasii Confluentini an

9 teram illorum generum dictionent quisquarn apucl Livium inveniat, cujus similem apud Ciceronem non possimus ostendere. Itfam sive graecismos quos dicunt, sive anacolutha,, sivo ceterarum verborum constructionum alienarum ab eis, quae usitatae 'dicuntur, copiam enumerari vis, non deerit libellus ab aliquo grammatico conscriptus, llui tibi quae velis suppeditet.l) Sed hoc fere apud quosdam interesse puto, eadem res'utrum in Ciceronis an Livii scriptis inveniatur: in altero tacent, in altero clamant. Qua rq factum est,, ut mira quaedam copia vocabulorum, formarurn, constructionum verborum, ceterarum collecta a qui-. busdam viris honestissimis sit, quibus id efliciatur, üt Livium imitari dedeceaü. Equidemr, qui Ciceroni primum locum deberi existimo, Livium neque ipse contemno neque ab aliis, contemni velim, nedum ejus magnitudinem plane elevari aequo animo feram. Ceterum neque quidquam efficitur ad hanc rems quum quis universe eü generatim judicando agit, neque attinet parvulas singulasque resl quibus Liviana oratio a Cicerone vel Caesare differre vitleatur, colligere. Altera enim re nunquam ei commoveri poterunt, {lui Livium aspernantur, alterius ratione, ut jom supra diximus, vel ad Ciceronem adhibiüa: efficitur,, üt, si volumus, Ciceronem ab Cicerone ipso differre demonstremus. Qua via eü ratione eo pervenire est necesse., ut intra fineä tam angustos contineamur?.uü nos commovere recte non possimus. Cui rei prospexisse mihi videtur Haasius ea oratione? quam Vratislaviae in eo concilio habuit, ad quod viri doctissirni in eam urbem.a. l8b7 congressi erant,z) Ex qua oratione quaedam afferre commodum est, quibus monemur? ne campum quasi, in quo lingua latina versetur,, artioribus qulm deceat cancellis contineamus, qua re fieri possit, ut, qunm optimum dicendi genus assequi imitando studeamus, multa vel dica-, mus vel scribamus, quae ab latinitate plane sint aliena. Praeclarissimi viri verba., quae huc spectare videnüur, haec sunt: Jede Sprache wurde seit dem -Wiederaufleben der Wissenschaften als ein fertiges Werk, als ein bestimmter und etwas mehr oder weniger gelungener Ausdruck der Logik selbst angesehen I eine Zeit oder einzelne Schriftsteller repräsentirten die ganze Sprache, und was Andere sich Abweichendes erlaubü hatüen,, wurde ignorirt oder als Laune und Irrthum des Einzelnen, als Fehler und Licenz beilaufig bemerkt. Diese iwarrier ist aufs Aeusserste getrieben, seitdem bei der Wiedergeburt der Wissenschaften das lebhafte Streben, die bar- ' barische Latinität des Mittelalters auszurot[en, in der lateinischen Granrmatik dazu ftihrte, d a s Ciceronianische Latein fur das alle-in norm ale zu erklären; und wenn nun allmälig auch Bigenheiten Anderer bemerlit wurden, so geschah es nur, um davor zu warnene nicht um daraus eine Geschichte der Spraehe zu niehen, und es war daher ganz natürlich., ja t) Quintilianus non semel a quibusdam ait Ciceronem reprehendi. Inst. or. 9, 4, 53. 2) Typis descripta est ea oratio in hoc libro: Deutsches Museum. Herausgegeben lon Robert Prulz. l8ö7. No. 51. pag, 897 ss.

10 ,{ '.._ s wir linden es noch heute gann ordnungsmässig, den Cicero als Regel oben zu stellen und darunter in derselben kleingedruckten Anmerkung unter den Ausnahmen Plautus, Tacitus, Appulejus in unerwarteter l\achbarschaft der gleichen Verdammniss verfallen zu lassen. Lasst man der Ktirze wegen das Unwesentliche wege so sind es diese Anmerkungen; das Wesentliche isü mithin nicht die Grammatik der lateinischen Sprache, sondern die des Ciceronianischen Stils, diesen nicht als etwas Individuelles und Besonderes gedacht,, sondern als das normale Latein überhaupt, und dieses wiederum nicht als Offenlrarung des römischen Volksgeistes aufgefasst, sondern als Abbild und Abdruck der allgemein menschlichen. Eine Sprache ist nie fertig so lange sie lebt; sie isü in uirunterbrochenem Werden begriffen Ihre Perioden gehen so unmerklich in einander über, dass die Zeitgenossenr welche den [Iebergang bewirken, ihn nicht wahrnehmen; nirgends kann ein Abschnitt herausgerissen, als ein fertiger abgegrenzt und fur sich verstanden werden. Alter prodeat ili. Hauptius vir clarissimus, qui haec dicit:r),rasinius otii partem consumpsit in exagitandis eis, quae a claris scriptoribus vitiose dicta esse putabat, commenorat enim librum eius, quo Sallustii scripta reprehendit Suetonius in grammaticis (cap. 10), Gellius noctium Atticarum X 26 epistulam, luam ad Plancum scripsit,, in qua epistula vituperavit, quod Sallustius in primo historiarum maris transitum transmissumque navibus factum transgressum adpellaverat eosque, {ui fretum transmiserantr. transgressos dixerat: nam transgressus inquit a transgrediendo dicitur idque ipsum ab ingressu et a pedum gradu adpellatum. rectissime autem Gellius nimium translati verbi fastidium contemnit. deinde notum est quod Quintilianus libro XII t 22 scripsit Asinium utrum- {ue., id esü Polionem et filium eius Gaflum, vitia orationi.s quibus Ciceronem laborasse putarunt inimice pluryibus Iocis insecutos esse. denique in T, Livio Polionem quandam Patavinitatem inesse putavisse satis decantatum est. quae patavinitas qullis fuerit multi indagare studuerunt: ßed frustra is labor. suscipitur. neqrre enim nos, qui sero."itimus,, subtiliora discriminao quibus urbana oratio a non ürbana distabat, intellegere possumus neque quisquam nisi in ea Iinguar-in qua natus est, percipit, si paullulum peregrini sermonis admiscetur. prae;' terea cum ea consideramus quae Gellius ex illa Asinii epistula attulit, magnopere verendum esse videtur, ne senex sane egregius sed paulo morosior etiam de Livii oratione fastidiose et cum quadam payillatione iudicayerit.(6 fliinime vero praetereundum esse M. Hertzium puto., qui sic' scribit:z),lrt quis macrologiam sive perissologiam evitet, ubi ad decantatam illam Patavinitatem pervenerit? 1) Ind. lect. aest. univ. litt. Berolin. t855. '!) ln prolusione de vita ac scriptis T. Livii Patavini, praemissa editioni elegautissirnae ab urbe contfita librorum. Lipsiae 1857 pag 16 s.

11 .\,9 quam scimus Livio ab Asinio Polione, severissimo aequalium praesertim scriptorum censore, objectam esse teste Quintiliano "inst. or. I, 5, 56 VIIIr lj 3, quod vituperium ad ipsam orationem Livianam pertinere, nemo fere negabit, {ui locorum illorum nexum animo haud praeoccnpato examinaveriü neque id me quidem judice dubium esse potest, quin Livio obiciantur sormonis quaedam proprietates a colore urbano, hominibus elegantioribus.vere Romanis proprio, recedentes. simili ratione hodie Itali linguae Toscanae puritatem prae re- Iiquis ertollunt, quamvis ore Romano hodieque opüime ealn pronuntiari faüeantur,, parisiensesque, postquam vel cum Alsäciensi quodam vel cum Galliae meridionalis incola perparum confabulati sunt, norr sine levi quadam malitia ridentes. dicere solent: nonne tu ex regione Argentoratensi oriundus? cum pronuntiationis quasdam proprietates a consuetudine urbana i. e. Parisina paululurn remotas auribus tritissimis percipientes tum ipsum vo.cabulorum usum ac delectum ei certe e quae cummmaxime inter elegantiores ipsius Lutetiae incolas obtinet, rationi non omnino congruentem. atque ita rem sese Romae habuisse, t ipse Quintilianus demonstrat, qui Patavinitatis Livianae mentione iniecta ita pergit: lquare si lieri potest et verba omnia et vox huius alumnum urbis oleant, ut oratio Rornana plane videaturr non civitate donata, et plus semel Cicero. veluti 6quare6 inquit aliquo Iibrlorum de.oratore loco6 [III, 12, 44.] cum sit quaedam certa r'ox Romani generis urbisque propria, in qua nihil offendi, nihil displicere, nihil animadverti possit, nihil sonare auü olere peregrinum, hanc sequamur neque solum rusticam asperitatem, sed etiarn peregrinam insolenüia.nr'fugere discamus. didiceraü höc Plautus Umber, didicerat Naevius Campanus, [ib. 45.] iudice Polione non didicit Livius Patavinus. quodsi vero accural,ius hoc argumentum persecuturi et Patavinitatem per ipsum l-,,ivii opus indagaturi,,qui est., quaerimus ciste tandem urbanitatis color?6 id quod ex se Brutum quaesivisse narrat idem Cicero, [Brut. 46, 171.] ipsum Ciceronem ad hanc quaestionem.nescio6,, respondentem inveniemus Gtantum esse quendam scio6. 'id tut, trit Brute,, iam intellegesn cum in Galliam veneris, audies tu quidem etiam verba quaedam non trita Romae, s'ed haec mutari de* discique possuntl illud est maius, quod in vocibus nostrorum oratorum retinnit guiddam et resonat urbanius16 - quibus addenda sunt rluae sequuntur, quae tamen longurn est hic describere. nam satis iam ex his quae transcripsimus apparet, oleum et op"ram eos perdidisse, qui id, quod summus ille,ora.tionis et artifex eü magister sensit potius quam definire potuit, enucleare posse sibi visi sunt hodieque videntur.(6 Idem laudat,,rquae summus historiae conscribendae apud Anglos artifex Ttrromas Baconscriptaa:r) nam bington 'Macaulay posuit in elegantlssima commentatlone de Addisone eodem spectant. ') lyelc'hcr tnoderne Gelehrte. k3nn, ryenn er aufr:ichtig sein wilt, sagen, dass er in Livius Slyl die ge- 2

12 I lo Quibus auctoribus'prolatis ea, quae ipse nuper ad defendendrim Livium attuli, aliquantum confirmasse videor. Quare quum eo libro, qualis ratio et usus Livii leg'endi et imitandi in scholis nostris opus esset, satis dixissemrr) jam porro elaborare constitui, ut Livianae orationis proprietates, ut quaeque gravissima videretur, ita accuratissime exquirerem easque cum ceterorum scriptorum maxime Ciceronis dictione compararem: quo Livium ab optima linguae latinae natura non aberuasse ostenderetur. Inter omnes autem resl quae in hac causa occurrunt,,nulla magis ad disceptationem pertinere videtur quam periodorum Livianarum ratio. Nam quum ex periodorum forma., qua scriptores utuntur; optime cognosci possit, qualis sit ipsorum natura genusque dicendi, ipsaeque totius orationis florem contineantrn) sequitur, ut, si quis de alicujus scriptoris proprietate judicare velit, periodos potissimum ejusdem spectare debeat. At harum enuntiationum genus, quod apud Livium invenitur,, optime exponi et existimari puto,, quum ea ratio et disciplina adhibeatur, qua usi veteres judicium et usum suum fecisse videantur. Nam quum nostrorum hontinum judicia de Livii' aucüoritate diversissima esse nuper demonstraverim, in hac causa, quae nunc agiturt simili modo veteres appellare eorumque ex scriptis exempla afferre commodissimum erit. Hanc viam igitur ingredi constitui, prius ut paucis quae ad nostram causam pertineant de periodis in universum dicam., tum Livianarum periodorum genus et proprietatem exponam et aliorum' scriptorum Ciceronis maxime et Caesaris genera conferam exemplisque,explanem., Qude ratio et disciplina periodorum apud veteres Romanos fueritr ex Cicerone et Quintiliano, magistris et principibus rhetoricae artis,, maxime exquirendum esse apparet.s) Qui quum oratorium usum et exercitationem imprimis spectent: flr quae ad hasce res pertinento uberrime et copiosissime tractant: minus vero ad earum rationem et disciplinam universam afferunt. ltaque, si quis a periodi delinitione proficiscendum esse putat, hanc ex Graecis quaerere oportebit. Quorum haec sunt:a) Ifeg[.oöög Lort' Ltfry 'tyouoa dgyiiu xai relaur\a aüx,iu 'xa..9.' aüdit, xal p,iyesog eüoüvonrov Aristot. rhetor. 3? 9. ''ß6rt' ltiv nrgiodog otitorrlp.a in iuluv fi uopstatuv eünad,oqogov ngög d1u üuold,v rr\u ünonet'ptiurlv t),) 1!) ringste Unreinheit bemerkt? Ausgeivählte Schriften gesch, und liter. Inhalts übers. von Steger Y, 156 sq. Pag. 6. ss. cf. Zumpt. gram. lat. cap. 8?. S. 8t0. plura librn haud inutili corrscripta sunt hoc: Dö enuntiationibus ac periodis et latinis et gerrnatticis, edidit Isidorus Täuber. Viennae Y. Ernesti lexicon technologiae Graecorum rhetoricae, Lipsiae t795. pag. 25? s,.r) f)

13 , It II dnrlrynps{uov.,. rregiodog cöaopr&osq üne,muo&clda raig ödoig xuxloeeöl/oe xui ncgmöeup,cbary. Demetr. de eloc. S. 10. s. -'Eorr pia ncgiodog xugtug \ roü 6J,oa druyeryrjparog dvuyxaormi1 ouuoöog xul il,eig tgönoa rrud, xai dlri&w\ zeq,rdodog, roü16 Sorta q tinagri. (ou6a ü int.yügqpa xai ouvtiyouda, Hermogenes neq,i cr.l'g. p. 166, ITegioöhg iorc 67qpd at)rorclig ö].ou roü inryeqipdrog da ögpr1uüas u.gpli, ouarlptary dnrlgttoprtuov. ib: Ifegioö\g iorc ),67,o9 d,veu neqrygagüv xal xwluv duv${6tc aürorclfi ömaomv nrptgaru, xöloy ö{ iorc rregröüou pigog, ö Ldytrac p,iu xafl' aürö, d.urmcisttvov öä nlrlgoi nepioöau. u6p,p,a dcr lort, ü negüöou fi xuloa älatrov. Alexand. rhet. rueqi oyrlp,atua p (Ifepioöoa ciuac) oüuralov xwlluv xai xop.r,ptarwu eig öuiuomv dnr1ryüp,{,uqa, dicit Aristides ncgi?,,oy. nol. pag Sed jam satis de Graecis. Quorum definitiones Ciceronem secutum esse, quum ipse rem non definieriü, Quintilianus aperte dicit:r),ret quidem Ciceronem sequar., nam is eminentissimos Graecorum es[ secutus.g Dicit ille quidem hoc de numeri genere, sed tota res in universum ad periodos spectat. Neque minus illud facile intelligitur ex eis-vocibus, quibus Cicero ad signific.andam vocem periodi utitur.z) Verba ejus sunt haec:,lo quo (usu) quaesitum est in totone circuitu illo orationis, quem Graeci ncgioöov, nos tum comprehensionem aut continuationem aut circumscriptionem dicimus, an in principiis solum an in extremis an in utraque parte numerus tenendus sit.( - n6yy,ara etz,rfrla incisa et membra dicit.s) Similiter Quintilianus:,rConnexa serieg tres habeü formas: incisa, quae x6pp,ata dicuntur, membra, quae xüla, negioöov, quao est vel ambitus,, vel circumductum, vel continuatio., vel conclusio. Adde haec Ciceronis: n),rltaque illi veteres, sicut hodie etiam nonnullos videmus, quum circuitum et quasi orbem verborum conficere non possent, nam - id quidem nuper vel posse vel audere coepimus terna aut bina aut nonnulli singula etiam verba -r dicebant: qui in illa infantia naturale illud tenebant.4 - Quintiliani haec:6),diximus igituro) esse incisa, membra, circuitus. Incisum (quantum mea fert opinio) eriü sensus non expleto numero conclusus; plerisque pars membri. Tale est enim, quo Cicero utitur, Domus üibi deerat? at habebas. pecunia superabat? at egebas. Fiunt autem etiam singulis verbis incisa.'diximus,, testes dare volumus: incisum est Diximus. Membrum autem est sensus numeris conclusus, sed a toto corporo abruptus, et per se nihil efliciens. Id enim O callidos homines, perfectum est: sed remotum a ceteris vim non habet; ' ''- 1) Instit. orat. 9, 4, 79. 2) Orat. 61, ) Instit. orat. 9, 4, 22. lb. 62' 2ll. a) De orat. 3, 51, ) lnstit. or. 9, 4, ) V. eum locutn, quem supra cotrtmemoravintus. 2*

14 IP ut per se manus et-pes et caput: et ö r.r" ""ro*itatam! Quando ergo incipit corpug.esse? cum venit extrema conclusio.. Quemr.{uaesol nostrum fefellit) id vos ita esse facturos? Quam Cicero brevissimam putaü..itaque fere incisa et mentbra mixta sunt et conclusionem utique desicierant. Periodo plurima nonina dat Cicero: antbituttt, pircuitum, comp r ehensionem, continuationeffi r circunlscriptionent. Genera ejus duo sunt: alterum sirnplex, cum sensus ullus longiore ambitu circumducitur; alterumt.quod.constat mernbris et incisis, quae plures sensus habenti,lclerät janitor carceris et carnifex praetoris, reliqua.(6 Habet periodus membra mitlimum duo. Medius numerus videntur. quatuor : sed recipiü frequenter et plura. ijlotlus ei a Cicerone aut quatu6r senariis versibus aut ipsius spiritus modo tertninatus praestare debet, ut senstim concludat : sit aperta, ut intelligi possit : non immodica, ut memoria contineri. Illembrunr longius justo tardum: hrcvius instabile est. ljbicunque acriter erit, instanter? pugnacitet' dicendum, flembratim caes'im que dicemus' Licet hisce Ciceronis et Quintiliani verbis non tota ratio et disciplina periodorum latinarum contineatur, tamen, ut quae ad nostram rem explicandarn 'pertineant consequamur, satis multum in eis inesse facile ostenditur. i\am quum paulo accut'atius ea perscrutatus eris., haec invenies : Perioclus est genus enunciatorum partibus apte inter se junctis ampli- Iicatum, in quo forma ipsa, concinnitate, ccmpositione verborum nllmerosus orilis exsistat. Quod genus ab antiquis Romanis neglectum Ciceronis maxime aetate sumrna diligentia et arte est, excultum eo consilio, ut oratores vel in concionibus vel in judiciis vel in senatu dicentes hominum 'animis et auribns quam maximam voluplatem 'pärarenü: qua parata eos, qui audirent; ' facilius permoverent. Ad quarn rem efficiendam rnaxime numerus orationis pertinet, quippe qui aures imprimis afficiat. Ejus igitur genus et ral,ionem et Cicero et Quintiliattus copiosissime et diligentissime exposuerunt, ex quorum dictis e3r quae maxitne ad rem per[inere videan[ur, hoc loco perscribere non alienum esse a consilio nostro puto. Nos,, qui nostrae linguae artiorihus verrborurn ordinandorum legibus continemur linesque linguae in hac re mrigis circumscriptos habemus 1 vix cogitare possumus I quantum Romatti collocatione valeant quan[umque- eo modo ad numelrum orationis efficiendum possint. Sunt Ciceronis haec: 1) Quum aures extremum semper exspectent in eoque acquiescant, id vacare numerö.non bportet" sed ad hunc exitum tamen a principio ferri debet verborum illa comprehensio et tota a capite ita fluere, ut.ad extremum veniens. ipsa cottsistat. Interdum cursus est in oratioite inritatior,, interdum moderata ingressio, ut jam a principio videndum sit,, quemadmodum velis venire ad extremum. Nec in numeris magis quam in reliquis ornamentis orationi's., eadern quum faciamus quae poetae,, effugirnus tamen in oratione poematis similitudinem. Est enim in utroque e[ materia et tractatio in, collocatione verbo.rum.. Ternae r) Orat, 59, 201. ss.

15 1 I D,, autem sunt uüriusque partes: verborum tralatum, noyum., priscum, nam de propriis hoc loconihildicimus_:collocationisautemcompositio,concinnitas,numefus.6( Ad ea ornamenta explicanda haec pertinent:r),rquidquid esb quod sub aurium mensuram aliquam cadit, etiamsi abest a versu.r trümerus yocatur'66. Et haec:2) ucolloca- _tionis est componere et struere verba sic, ut neve asper eorum concursus neve hiulcus sit sed quodammodo coagmentatus eü laevis.66 Haec yero totam rem fere continent:t),rcollocabuntur igitur verba, ut aut inter se aptissime cohaereant extrema cum primis eilrlue sint quam suavissimis vocibus [haec est compositio], aut ut forma ipsa concinitit a s q u e [hoc est forma ipsa concinna] verborum conliciat. orbem suume aut ut compreirensio [h. e..periodus] nurnerose eü apte [hoc'est aptis numeris]-cadat 66 Ornamenta - illa orationi addiüa, quae Ciceroni maxime debebantur; non ontnibus quidem ejus aeqrralibus satis probata fuisse Quintilianus identidem commemorat. aj Sed mox non solum bona disciplina exercitatis eü eruditis hominibus sed etiam multitudini placere ooeperunt, neque quisquam. resistere potuit.s) Qua re factum esü, ut repente non longo temporis spatio intermisso totius linguae arte oratoria conformatae illa praeclara, quam nos admiramur, naturat exsisteret I cujus summus artif'ex Cicero habetur. Iüaque., quamdiu erunt hornines artium liberalium et humanitatis studiosi., Cicero praedicabitur, et quamdiu. oratores publici erunü, exsistent qui eum imitentur et exemplum sibi deligant. I\eque Quintiliano assentiri dubito dicenti : 6),riYlihi videtur M. Tullius, quum se totum ad imitationem Graecorum contulisset, effinxisse vim Demosthenis., copiam Platonis, jucunditatem' Isocratis. I{ec vero quod ilr quoque optirnum fuit, studio consecutus est tantumr'sed plurimas vel potius omnes ex se ipso virtutgs extulit immortalitatisi ingenii beatissima ubertate. Non enim pluvias, üt ait Pindarus? aquas colligit; sed vivo gurgite exundaü; dono quodam providentiae genitus, in quo totas vires suas eloquentia experiretur. Nam quis docere diligentius, moyere vehe- )': ;l of Orat. 44, 149. L- t) V. instir. ornt. 9, 4, l: De cornpositione non equidern post Illercrrrn Tullium scribere autlet'em, nisi et e.jusdenr aetatis honrirtes reprchcndcre id collocandi genus ausi fuissent. 12,10r - 12: lll.'l'ullium e[ suoruur hornines tetttporum incessere audebant uü ltirnidiorcrn et Asiarrurrr et retlurrdantetlt et irt ropetrtionibus ttitrriutn et, in salibus uliquarrrio I'l'igidLrrrr et in corrrpr.rsitione li'acturu, exuhatttetn ac paene, quod procul absit, r'iro rrrollioreul. -r 5) Quarn rerrr ita esse ex his, quae Cicerq ipse narrat (orat.63,213,) inlelligitur: rsie s-tante C. Carbo triburrus plebis in concionc dixit his verbis...: Patris dictum sapiens terneritas filii comprobavit. Hoc dichoreo tantus clanror concionis excitatus esl, ut admirabilis esset. Quaero nonnc id nurncrus.etfcct:rit. Velborunr ordinem irnmuta, fao sic: Cclrnprobavit fili.i Ierneritas, jarrr nihil erit, elsi I e morit as ex tritrus brevit]us ct lorrga est, qucur Arisloteles ut optinruru probat, a qr:tl dissctrtio....(6 "-.s) lustit. orat..10, 1r 108.

16 r4 mentius potest? Cui tanta unquam jucunditas alluit? Ipsa illa, quae extorquet, impetrare eum credas, et quum transversum vi sua judicem ferat, tamen ille non rapi videatur, sed sequi. Jam in omnibus, quae dicit, tanta auctoritas inest, uü dissentire pudeat: nec ddvocati studium, secl testis aut judicis afferat {idem; quum interim haec omnia, quae vix singula quisquam intentissima cura consequi posset, fluunt illaborata, et illar {ua nihil pulchrius audita est, oratio prae se fert tamen felicissimam facilitatem. Quare non immerito ab hominibus aetatis suae regnare in judiciis dictus est: apud posl,eros Yero id consecutus,, ut Cicero jam non hominis nomen., sed eloquentiae habeatur.(' Quamquam hoc ita esse nunc, ut jarn pridem feci, facile conliteor, tamen iterum atque iterum monitum velim, ne quis in omnibus dicendi generibus in uhiversum auü in periodis conformandis Ciceronem solum esse imitandum opinetur. Ne hanc quidem ad rem ostendendam quidquam cornmodius esse putavi quam uü eundem Quintilianum sequerer, qui dicit: r),id quoque vitandum, in quo magna pars errat, ne in oratione poetas nobis et historicos, in illis operibus oratores aut declamatores imitandos putemus. Sua cuiqne proposita lex., suus cuique decor est. Narn comoedia non cothurnis assurgit, nec contra tragoedia socculo ingreditur.( - Quibus addenda sunt haec;z) Rebus accommodanda compositio, ut asperis asperos etiam numeros adhiberi oporteat, et cum dicente aeque audientem inhorrescere. Membratinr plerumque narrabimus., aut ipsas periodos majorihus intervallis et velut laxioribus modis resolvemus: exceptis quae non docendi gratia, sed ornandi narrantur:'ut in Yerrem,rProserpinao raptus.(( Haec enim lenis eü fluens contextus decet. Periodus apta prooemiis majorum calsarume ubi sollicitudine, commendatione, miseratione eget. Item comnunibus locis et in omni alrplilicatione: sed poscitur tum austera, si accuses; tum fusa,, si laudes. llultum et in epilogis pollet. Totum autem hoc adhibendum est, quod sit amplius compositionis genus,, cum judex non solum rem tenet, sed etiam captus est oratione et se credit actori et voluntate jam ducitur. Historia non tam finitos numeros quam orbem guendam contextumque desiderat. Namque omnia ejus membra connexa sunt, quoniam lubrica est ac fluit: ut homines., qui manibus invicem apprehensis gradum firmant continent et continentur. Demonstrativum genus omne fusiores habet liberioresque numeros. Judiciale et concionale, ut materia varia est,, sic etiam ipsa collocatione verborum. Ubi jam nobis pars ex duabus, quas modo fecimus, secunda tractanda est. Nam quis dubitat alia lenius, alia concitatius, alia sublimius, alia pugnacius, alia ornatius, alia gracilius esse dicenda? Gravibus, sublimibus. ornatis longas magis syllabas convenire? 1) Inst. or. 10, 2, 21, e) lb. 9, 4, 126 ss,! r Äc mihi videtur tota narratio [non quidem historiae,

17 t5 sed causarum narrationes intelligit] constare longioribus membris, brevioribus periodis.') Sed de periodis in universüm hactenus. Nam quum non id egerim, nt, quae periodorum ratio hisce temporibus doceretur, quaeque ejus praecepta traderenturn accuratius exponerem, sed ut, quid veteres hujus rei auctores praecipui de eis judicaturi fuerint, si historici geproprietates docendo absolvissent, conjectura colligeretur, qua re Livium defenderem, -neris jam ad caput totius disputationis pergere licebit. Nam de eis periodorum praeceptis, quae logica appellantur, nihil hoc loco dicendum arbitratus sum, quippe quae ad universam orationem pertinerent et ab nostris tam exquisite et subtiliter tradita essent, ut parum docuisse aut praecepisse mihi quidem non viderentur: quorum libros evolvet qui omnia, quae huc spectant, cognoscere studebit. Ne grammaticorum quidem libri eum plane deficient, qui a{ hos confugere volet. f: IIf. IDe l-,ivianis pcriod.is. Quicunque studia antiquitatis paulo accuratius tractat, ei saepenumero usu venire puto, ut, quum aliquamdiu in solius Ciceronis scriptis legendis occupatus fuerit, ad Livium reversus insolenti hujus dicendi genere quodammodo commoyeatur et non sine aliquo negotio eo perveniat, ut eandem. voluptatem quam antea ex ea lectione percipiat. Eodem fere modo affici eum suspicor, qui ad Ciceronis lectionem per aliquod ternporis spatium, quo Liviurn potissimum legerit, intermissam redierit. Neque tamen, si utrumque recte aestimat, auü ut. Livium aut ut Ciceronem despiciat, unquam in mentem ei veniet: rectius eriü veram hujus rei causam exquirere. At vero equidem ut vidi multum inter illos scriptores interesse, quum, quid interesset, inquirerem, operam frustra dedi,, ut singulis r'ebus conquisitis illud satis explicarem. Tum demum, quid interesset inter eos, plane intellexi, quum ad periodorum conformationem illis scriptoribus propriam acriter aninrum intendissem. Eo enim rnodo cognovi, totius rei discrimen in periodolum propria conformatione esse positam ceterasque resl quas a quibusdam collectas vidissem, aut non ita magno momento esse aut eadem causa, qua periodorum proprietatem, effici: id quod de participiis et constructione. ad sensum quarn dicunt nuper ostendi. Quoniam igitur Livianae periodi totae hisüoriarum. scribendarum generis sunt earumque proprietates in hoc consistunt, hae sunt ex illo exrjuirendae. Quamquam non desunt, {ui, quum historicuur genus ab oratorii generis natura multum distare negent, historicas periodos simillimas esse debere oratoriis affirrnent. Qui rnihi a'vero longe videntur aberrasse. Nam quamvis recte illi dicant, linguarn Iatinam ad oratorum maxime usum eo tempore, quo penes'principem terrarum populum summa.poter; quint. irrst. or. 9, 4, 126 ss.

18 l6 stas esset ejusque suffragiis cuncta dirigerenturr esse excultam r' et omnia scribendi diccndique genera ean6c,n naturam induisse, tamen, quod jam nihil fere intcresse dicunt, jrrstrrnr argn*"ntundi modum.excedunt. Neque ipsi curn Cicerone se discrepar.e vident dicertte:r),rdemochares auternn qui fuit Demostheni sororis lilius, et oratiortes scripsit aliqriot eü earum rerum historiam.' quae erant Athenis ipsius aetate gestaer'non tam historico quam oratorio genere perscripsit.( Quodsi quis periodoruln coltformationem et Ciceronianam et Livianam cum studio spectare velit, eum non dubitare existimo, quin, ut ferri non posset, si Liviana dictio totä'ad orationes publicas adhiberetur, ita Ciceroniana periodorum ars in historia scribenda nta-r,ime-offenderet. De qua re qtlarnquam veterum auctoruur judicia aocurate verbis expressa afferri non possnnt, quippe qui' ail scribendum de hisl,orica clicticne nnnquam aocesserint: tamen qui paulo diligentius quile supra commemoravimus contemplati erunt, eis haud magna opera, quitl illi velint, apparebit. Nam quum in ora.tionibus ipsis et genera et partes propriain dictionem et contpo-,iri"n.* requircie illi dixerint, quid de historia dicturi fuerint, non tam difficile esü coiligere. Quae res quo probabilior fiat, de historia paucis videtur esse exponendum. Ilistoricum dicenili genus arte orationis plena et perfecta excultum harrd in{imum locriur inter cetera genera obtinet aut certis proprietatibus et artibus carel. Quod quum et delectare velit et ita narrarer.ut res bene cognoscantur, ei non solum pelspicuitate sed etiam venustate orationis opus est. Proximum, quemadmodum Quintitrianus dicit, z) est poetis ho-. rumque dictioni est simillimum, quod scriptorese quibus rebus sensus ntoyel'ttf, eas omni molo sic verbis exprimere student. ut qui legant eadem ratione, qua ipsi, af{iciantur: ita tamen, ut res gestas, quantum possint, cum fide et sinceritate Scribant. Qua Ie cum poetis iliscrepent necesse est. Nam poetae quurn nilril fete aliud agant, nisi ut delectent, atque tota in dictione numero pareant, de ceteris rebus nullo modo laborant. Ab oratorio. genere historicum hanc maxime ob causam plane alienum est, quod orator noll eas rese qui5us ipse movetur, sibi atl eloquendum proponiü, sed ut ltomines eo adducat, ut quae ip* urrilo habet et vult faciant aut perpetiantur. Fit fere igitur, ut ille verba faciat ad ä, qou" cogitat, sequenda, non vero verba efäciantur rebus ipsis, quae causis extra positis gignonto". Quitl nirum, si in orationibus verba non semper leni direc[oque cursu ftooni sed saepissime tortuoso quodarn ingressu'videntur ferri. Nam oratoris maxime interesü, ut eorum, qui audirtnt ipsum, animi et mentes in eas res, quas vult; intendantur atque impetu cursuqne oratiottis quasi obstringantur' Accedit quod,, quum histoliae non magis audiantur quam legantur, aurium juilicio minus sunt subjectae scriptoremque ad alias potio, res spectare cogunt. Fieri igitur non potest; quin oratorium dicendi genus, quod 1),) Brut. $ 286. Inst. or. 10, l, 3l'

19 / '17..,a totum collocatione* uttiout, ab historico multum differat. Hoc medium igitur locum inter oratorium genus et poeticum tenet, eü cavendum est, ne his confundatur. Aü historiam ab annalium quoquu simplice et incompta dictione non minus longe abesse suumque ornatum atque cultum obtinere facile intelligitur.l) Ne commentariorum quidem genus? quale Julius Caesar scripsit, cetera egregium, huic in aequo poni licet. Quae res tum commodissime apparebit, quum historicarum periodorum ratio perspecta erit; ad quam exponendam paucis jam aggrediamur. Ad quam rem exempla, quae afferre cogito,, plurimum valebunt. Ceterum, si in animo haberem, Livianarum periodorum, hoc est historicarum, praestantiam laudare et extollere, nihil aut antiquius aut melius ducercm, quam ut Weissenbornii verba, quae insunt in,, praefatione editionis T. Livii librorum, hoc loco perscriberem; quibus verbis luculentissime earurn natura et proprietas et exponitur et laude aflicitur. At neminem fere esse puto, cujus iri manibus ea editio non sit. Fusius etiam Quechius cum totam Livii dictionem tum periodorum genus tractaviü eü lauilavit maximeque copiam exemplorum collegit, quibus eae explanantur.z) Quum universa dicendi ratio, quamadmodum supra demonstravimus, complures habet formas, quarum cuique sua proprietas periodorum conformandarum est, tum historia tribus potissimum formis utitur, quae inter se quodam modo differunt, n a r- rationum historicarum,, descriptionum., concionum. Primum de narrationinibus erit dicendum. Nam quum in eis historiae partibus, quibus res gestae narrantur, summa historici generis proprietatum consistat, illarum praecipue in quaestione nostra rationern esso habendam facile apparet. In naruationibus igitur res exponuntur,, quae tempore quodam factae sunt, quarum aut altera alteram subsequitur aut quae ejusdem temporis ' sunt. Quae res ubi neque per se magnae sunt neque ad hominem aliquem gravissimum ita pertinent,, ut huno magnopere afficiant, verba periodorum leniter et aequabiliter fluant vel membratim dicatur necesse est. Verum ubi id agitur,, ut majores gravioresque res tractentur, quae puncto quodam temporis comprehendantur,, tum periodis scriptor utitur ad tabulam quasi pictam efficiendam, in qua, ut ita dicam, vel humanae vel divinae species in conspectu ponantur, aut per certa intervalla partes rerum gestarum deinceps seso excipiant. Quarum rerum enuntiationes inter se optime öonjunguntur aut particulis hisce potissimurn: postquam, ut, ubi, {uum, dum ceteris quae ad tempus pertinent, aut participiis et ablativis absolutis: quibus omnibus per vicissitudinem, ut commode fieri. potuit, Livius usus admirabilem compositionis formam et Iacteam-illam ubertatem, guemadmodum Quintilianus dicit, quam recte admiramur, effecit.,rnumitor inter primum tumultum hostes invaslsse urbem atque adortos regiam dictitans., cum pubem Albanam in arcem praesidio armisgue obtinendam avocasset,, post- 1) Cf. Cic. de orat. 2, 12, 52.' 2) Progr. gyrrnas. Sondershus. a

20 re quam juvenes perpetrata caeile pergere ad se gratulartes vidit, extemplo advocato concilio scelus in se fratris, originem nepotum., ut geniti, ut educati, ut cogniti essent, caedem deinceps tyranni seque ejus auctorem ostendit.(( t) Quis hujus periodi similem apud Ciceronem vix reperiri neget: at quam apte ornnes rei gestae partes, ut inter se consequuntur, conjunctionibus participiisque ita compositae sunt, ut,rnunitor( totius facti quasi gubernator incipiat periodum et voce ostendit eadem concludatur.2) Quam facile pictor artis suae peritus ex eis rebus, quae illa periodo continentur, tabulam conficit. Fluit antem in ea periodo quietior oratio propterea, uuod res ratione et consilio, ut praeter opinionem cadere non possit, geritur: in hac vero propter ardorem ejus, de quo diciturr yehernentior, ut amnis per ripas paene effusus_. fertur:,rflaminius, qui ne quieto quidem hoste quieturus erat, tum yero, postquam res sociorurn ante oculos prope suos ferri agique vidit, suum id dedecus ratus, per rnediam jam Italiam vagari Poenum atque obsistente nullo ad ipsa Romana moenia ire. oppugnanda, ceteris omnibus in consilio salutaria magis quam speciosa suadentibus: conlegam exspectandum ut conjunotis exercitibus commnni animo consilioque rem gererent; interim equitahr auxiliisque levium armorüm ab effusa praedandi licentia hostem. cohibendum: iratus se ex consilio proripuit signumque simul itineris pugnaeque quum dedisset,,rintmo Arreti ante moenia sedeamus, inquit, hic enim patria et penates sunt.tt tl Quaero, num aut numerus auü concinnitas aut compositio desit; aut num forna collocatioque verborum ea sit, ut non facile periodus perspici intelligique possit. At quam spe-' ciem habere eam putaremus, si in forensi oratione aut in concione inveniretur? Compara hanc Ciceronis periodum:,rquum autem.milo de rheda rcjecta paenula desiluiiset seque acri.animo defenderet, illi, qui erant cum Clodio,, gladiis eductis partim recuruere ad rhedam, partim, guod hunc jam interfectum putarent, caedere incipiunt cjus servos, qui post erant: ex quibus qui animo fideli in dominutn et praesenti fuerunt, partim occisi sunt, partim, quum ad rhedam pugnari viderent, domino succurrere prohiberentur, Milonem occisufl et ex ipso Clodio audirent et re vera putarent, fecerunt id servi lvlilonis - dicarn enim aperte non derivandi criminis causa, sed ut factum est nec impenante nec scienle - nec praesente domiuo., quod suos quisque seryos in tali re facere voluisset.('a) Admirabilis quaedam ars dicendi ea periodo,in inest. Hac quoque res gestae narrantur, setl ita fere compositae narrantur, ut vix dissirnuletur, narrari eas eo potius modo, quo non gestae sunt, quam quo modo gestae sunt I neque videre non licet id magnopere agi, ut verborum ambagibus tenebrae quaedam rei obducantur. Non fluit aut aequabiliter procedit t) l, 6. 2) Coll. Zumpt. granr. $ 8l?. 3) 22, 3, 7-lo. 1) Pro Mil. 10, 29.

21 r9 oratio., sed in membrorum conformatione quodammodo haeret. Est illud quidem arte collocare verba, historiam scribere non estl neque tamen uü Ciceronem non accusamus, quod quae assequi vult arte sua consequi studeat, eam periodorum formam et collocationem ad res gestas perscribendas accommodatam esse dicemus. Aü quanta pars Milonianae orationis, quanta ejus, quam pro imperio Cn. Pompeji habuit,, summa admiratione digna estn earn maxime ob rem, quod causa. pro qua dicit, etsi non injusta, tamen per se non ita valida est, apte commodeque collocatis yerbis sic defenditur, utr quod ingenium eorum est, qui audiunt, ei vix quidquam contra dici posse opinentur.l) Quare mirari non oportet, quod Ciceronem tantum valuisse apud suos arte oratoria omnes consentiunt Caesaris periodi, quum saepe tantam copiam rerum contineanü,, ut modum paene excedere videantur, rarius rotundam et ad unum quasi verborum ambitum compositam fonnam efficiunt, sed laxam seriem rerum continenü grata quadam negligentia confectam, qualis commentariorum eorum generi convenit, a quibus ars ipsa compositionis abesse soleü., nisi forte ingenio tanti viri fortuito efficitur, quum consilium non adsit.,,quibus cognitis rebus Pornpejus, deposiüo adeundae Syriae consilio, pecunia societatis sublata eü a quibusdam privatis sumta,, et aeris magno pondere ad militarern usum in nayes imposito duobusque milibus hominum armatis, partim quos ex familiis societatum delegerat,, partim a negotiatoribus coegerat, quosque ex suis quisque ad hanc rem idoneos existimabat, Pelusium pervenit.(2),rllli adhibita audacia et virtute, administrantibus M. Antonio et Fulio Caleno, multum ipsis militibus hortantibus, neque ullum periculum recusantibus., nacti austrum nayes solvunt.3j Quanta participiorum copia, varietas nulla! - rrsinistro cornu milites, quum ex vallo Pompejum adesse et suos fugere c'ernerent, veriti,, no angustiis intercluderöntur., quum extra et intus hostem haberent, eodem, {uo venerant, receptu sibi consulebant, omniague erant tumultus, timoris, fugae plenar- adeo ut,, quum Caesar signa fugientium manu prehenderet et consistere juberet,, alii dimissis equis eundem cursum conficerent, alii ex metu etiam signa dimitterent, neque quisquam omnino consisteret.( a) l.t Cott. Quint. inst. or, 4,2,20: ::Quod sic intelligi volo, si non nrodo, facturn quid sit, sciet: sed ita. factum etiatn, ut noiris expedit, opinabitur. Neque errirrr narratio in hoc reperta, ut tantunr cognoscat judex, sed aliquanto magis ut consentiat. Quare, etilmsi non erit docendus, sed aliquo urodo aflicienrlus, narrabilnrrs cuur ptaeparatione quadam... ln quo genere pluriuris figuris erit varianda expositio, ad effugiendum taediunr ejus, qui nota audiat.a lb. - 12, 10, ö13:,rquuln vero judex delur aut populus, aut ex populo, laturique sentenliam indocti saepius, atque interirn rustici: omnirr {uae ad obtinendunr quod inlenditur prodesse credamus, adhibenrla srrrrl. ') Ih ) tb. 69. B x

22 PO Sed ad hujus generis periodorum, quibus res narrantur, ratiotlem recte aestirnandam satis multa exempla attulisse videor. Id genus maxime circumductum appellaverim vel circumscriptionem, in qua verba ita quasi circumducantur, ut principium eorum extremae parti respondeat; quibus duabus rebus ceterae partes in unum circumcludantur et inter se contineantur. Alterum autem est genus, non minore arte confectum, quam continuationem potius appellaverim, hoc est membrorum Seriem, in qua res rebus annexae sunt itan ut vinculo tamen satis valido jungantur. Cujus generis est hoc,, quo pars proelii ad Trasimenum lacum facti describitur:,rerat in tanta caligine major usus aurium quam oculorum. Afl gemitus vulnerum ictusque corporum aut armorum et mixtos strepentium paventiumque clamores circum ferebanü ora oculosque: alii fugien[es pugnantium globo illati haerebantn alios redeuntes in pugnam avertebat fugientium agmen. Deinde, ubi in omnes partes nequicquam impetus capti, et ab lateribus montes ac lacus,, a fronte et ab tergo hostium acies claurlebat, apparuitque nullam nisi in dextra ferroque salutis spem essee tum sibi quisque dux adhortatorque factus ad rem gerendam et nova ile integro exorta pugna est,, non illa ordinata per principes hastatosque ac triarios, nec ut pro signis antesignani, post signa alia pugnaret acies, nec ut in sua legione miles aut cohorte aut manipulo esset: fors conglobat et animus suus cuique anüe 'auü post pugnandi ordinem dabat; iantusque fuit ardor animorum, adeo intentus pugnae animus, uü eum motum terrae, {ui multarum nrbium Italiae magnas partes prostravit avertitque cursu rapido amnes t mare. fluminibus invexit,, montes lapsu ingenti proruit, nemo pugnantium senserit.(r tj - Ceterunl quanta vis et jucunditas in u[risque periodis Livianis insit, quanta concinnitatis, numeri, compositionis varietas,, tum demum maxima cum admiratione intelliges r quum totos locos, quibus vel res praeclare a Romanis gestas aut calamitosas, vel quofundam virorum eximiam fortitudinem scribit, animo ad artem dicendi maxime attento perlegeris: ut certamen Horatiorum et Curiatiorum, pugnam Regillenssm, proelium vel ad Trasimenum lacum Yc'l ad Cannas factum, quasdam seditiones. Mirari vero non licebit, quum non in onlnibus robus eandem uber.tatem praestantiamque dicendi aut aequabilitatem atque concinnitatem, sed interdum negligentiam quandam inveneris. Sic mihi, qui multum ce$sat, fit Choerilus ille, Quem bis terque bonum cum risu miror, et idem Indignor, quandoque bonus dormitat Homerus'2) Dormitet aliquando Homerus, dormitet Livius: neque tamen propter eam rem aut alter bonus, vel potius optirnus poeta non erit, aut alter optimus historiarum scriptor inter Romanos haberi unquam desitus est. Quod si quis poriodis Livianis tantttm tribuit, quas ad t) 22,5, 4. r) Uor. ep. 2, 3, 35?-59.

23 P] Iatine scribendi artem adhibendas esse putet, quidnam dubitet, omnem Iatinitatis ejus suspicionem üollere, non video: praesertim quum sit verisimile, scriptoris, qui eam dictionis arl,em, qua suinma latinitatis elegantia atque integritas cohtinetur, optimi cujusque adaequet, universum dicendi genus esse imitatione dignum. Sed ad rem nostram explicandam redeamus. Qui de periodorum doctrina scripseruntrr) genera earum aut ex numero rationeque membrorum aut e* generibus dictionis his tribus facere solent, summo, medio, infimo' Quod quamquam equidem non improbaverim, tamen genera haec, poeticum, historicum, oratorium, id denique, quo docetur, plane negligenda esse negaverim. Nam eam divisionem, quam illa faciunt, non sufficere ad omnes proprietates periodorum satis perspiciendas jam apparet.. Quod quo magis intelligatur, cum eis historicarum periodorum exemplis, quae supra ex Livio conscripsimus, eo maxime loco, quo de proelio ad Trasimenum lacum facto scribitur, hae Ciceronianae conferantur. Quibus inter se collatis non difficile erit ad cognoscendum, quid inter eas periodos oratorias, quibus tota vi eü vehementia oratoris res agitur et historicas, etiamsi his graves reg contineantür, intersiü: idque non rebus solum, quae tractantur, sed eüiam verborum collocatione ipsa. Cicero de Clodii seditiosis turbulentisque actionibus et intolerabilibus injuriis hisce verbis dicit: 2),rSed ut revertar ad illud, quod mihi in hao omni est oratione propositum, omnibus malis illo anno scelere consulum rem publicam esse confectam, primurn illo ipso die, qui mihi funestus fuit, omnibus bonis luctuosus, quum ego me ex complexu patriae conspectuque vestro eripuissem et metu vestri periculi, non mei, furori hominis, sceleri, perlidiae, telis minisque cessissem patriamque, quae mihi eraü carissima, propter ipsius patriae caritatem reliquissem, quum meum illum casum tam horribilem, tam gravem,,, tant repentinum non selum homines, sed tec.ta urbis ac templa lugerent, nemo vestrum forum, nemo curiam, nemo lucem aspicero vellet: illo, inquam, ipso dien die dico? immo hora atque etiam puncto temporis eodem mihi reique publicae pernicies, Gabinio et Pisoni provincia rogata est.(( - omitto eam legem,, quae omnia jura religionumj auspiciorumn potcstatum,, omnes leges, quae sunt de jure et de tempore legum rogandarum., una rogatione delevit; mitto omnem domesticam labem: etiam exteras nationes illius anni furore conquassatas videbamus. Lege tribunicia Matris magnae Pessinuntius ille sacerdos expulsus et spoliatus.sacerdotio est fanumque sanctissimarum religionum venditum pecunia grandi Brogitaro, impuro homini atque indigno illa religione, praesertim quum ea sibi illa non colendi, sed violandi causa appetisset: appellati reges a populor'qui id nunquam ne a senatn quidem postulassent: reducti exsules Byzantium condenrnati tum,, quum intlemnati cives e 1) tli potissimum sunt nonrlnandi : Lehrnann, Allgemeiner llfcchanisrfrus des Periodenbaues. Danzig ' - Naegelsbach, Lateinische Slilistik für Deutsche. Zwcite Auflage. Nürnberg 1852, pag. 416 ss. ') Orat, pro Sestio 24, 53, 56, 57.

24 PP civitate ejiciebantur: rex Ptolemaeus, qui si nondum elat ipse a senatu socius appellatus, erat tamen frater ejus regis, qui qnum esset in eadem causa, jam erat a senatu honorem istum consecutus: eraü eodem generc iisdemque majoribus, eadem vetustate societatis: denique erat rex, si nonclum socius, at non hostis: pacatus, quietus, fretus irnperio populi Romani regno paterno atqüe avito regali ocio perfruebatur: de hoc nihil cogitante, nihil suspicante, eisdem operis suffragium ferentibus est rogatum, uü sedens cum purpura et sceptro et illis insignibus regiis praeconi publico subjiceretur., et imperante populo Romano,, qui etiam bello victis regibus regna reddere consuevit, rex amicus nulla injuria commemorata, nullis rebus repetitis curn bonis omnibus publicareüur.4 - Evolat his locis tota oratio ab initio ad occupandos animos artibus omnibus ornamentisque satis superque instructa atque gravitate numeri ad linern etiam crescens. Nurn quis de eis collocationis artibus, de quibus supra diximus, quidquam deesse putat? Ät quis id periodorum genus ad narrandum aptum esse dixerit? - Cum illis periodis conferantur hae, quibus docetur:r).,,lliagna nobis pueris, Quinte frater, s i mernoria tenes, opinio fuit L. Crassum non plus attigisse doctrinae, quam rluantum prima illa puerili institutione potuisseü: M. autemantoniurn omnino ornnis eruditionis expertem atque ignarum fuissel erantque rnulüi, quin quamquanl non ita sese rem habere arbitrarentur,,. tamen, {uo facilius nos incensos studio discendi a docürina deüerrerent, libenter id, quod dixi, de illis oratoribus praedicarent, ut, si homines non eruditi summam essent prudentiarn atque incredibilem eloquentiam consecuti, inanis omnis noster esse labor et stultum in nobis erudiendis patris nostri, optimi ac prudentissimi viri, studium videretur. Quos tum, u ü pueri, refutare dornesticis testibus patre et C. Aculeone propinquo nostro et L. Cicerone patruo solebamus, quod de Crasso pater et Aculeo,,.quocum erat nosira matertera', quem Crassus dilexit ex omnibus plurimum,, et pa[ruus, {ui cum Antonio in Ciliciani profectus. una decesserat, multa nobis de ejus studio doctrinaque saepe narravit; quumque nos cum consobrinis nostris, Aculeonis {iliis, et ea disceremus, quae Crasso placerent, et ab iis doctoribus, quibus ille uteretur, erudiremur, etiam illud saepe intelleximusl quum essernus ejus domi" quod vel pueri sentire poteramus, illum et graece sic loqui, nullam ut nosse aliam linguam videretur, et doctoribus nostris ea ponere in percontando eaque.ipsum omni in sermone tractare, ut nihil esse ei noyum, nihil inauditum yidcretur.(( Has periodos ad docendi genus aptissimas esso nemo fere negabit. Nam - quum eis permultae res singulae, quas explanare oportet,, contineantur, identidep insistat flumen orationis necesse esf : ad quas res explicandas multitudo pronominum relativorum e[ particularum commodissima dsü. Is modus vero abhorret ab historico generer quod, quernadmodum Quintilianus dicit, lubricurn est ac fluit, cujus membra pariter ut actiones, quae describuntur, inter se cohaerent et consequuntur, ut in uno conspectu omnia ponantur. a) Dc orat. 2, l, -2.

25 PB Poetici generis periodos praetermittere jam licebit. Nam si ea, {luae de ceteris generibus attulimus, reputata erunt, haud magna opera his quoque suas proprietates esse intelligetur. Quis enim eam periodum, quae apud Horatium legiturrl),rqualem ministrum fulminis alit*-tt, - qua duo Nerones cum aquila et cum leone comparantur, ad historiam aut ad quodvis aliud genus accommodatam esse putat? In - descriptionibus locorum potissimum, ait Quintilianus, componendi genus fusum ac fluens esse oportere; ") id quod dicit recte. Nam quum eo loco de oratorio dicendi ge-. I nere atque eis collocationis artibus exponat, quibus animi eorum, {ui audiant, maxime contmoyearttur, non simplicem atque ad declarandam eam rem, dä qua orator dicit, accommodatary descriptionem requirit, sed bene apteque compositam,, qua animi auditorum praeparentur. Äd quam rem oratori periodos esse accomrnodandas existimo. Ciceronem vero mira arle huic rei inservivisse multis exemplis comprobare possum. Imprimis laudatio Siciliae3) et Syracusat'umrdescriptioa) huc pertinet. Hae sunt ex ea periodi eximiae:,ac jam illa omittoe quae disperse'a me multis in locis dicentur ac dicta sunt: forum Syracusarum, quod introitu lllarcelli purum caede servatum est, id adventu Yerris Siculorum innocentium sanguine redundasse: porlum Syracusanorum, qui tum et nostris classibus et Cartlraginiensium clausus llisset, eum isto plaetore Cilicurn rnyoparoni praedonibusque patuisse : mitto adhibitam vim ingenuis, matres familias violatas, quae tum in urbe capta commissa non sunü neque odio hostili neque licentia militari neque more belli neque jure vicloriae: mitto, inquan], haec. omnia, quae ab isto pef triennium perfecta sunt: eae quae conjuncta curn illis rebus sunt, de quihus antea dixi, cognoscite. Urbem Syracusarum rnaximam esse Graecarumr pulcherrimam onr4ium., saepe audistis.. Est, judices, ita, ut dicitur. Nam et situ est munito tum ex omni aditu, vel terra vel mari, praeclaro ad aspectttm,, et portus habet prope in aedificatione aspectuque urbis inclusos: qui quum diversos inter se aditus habeant, in exitu conjunguntur et confluunt.6( Compara cum illa dcscriptiono eam) qua Livius ex Syracusarum situ et munitionibus eas res perscribit, quae ad renr, qüae geritur, bene cognoscendam pertinent.s) De Carthagine nova sic scribit:o),ceterum sita Carthago sic est. Sinus est maris media fere Hispaniae ora, maxime Africo verrto obpositus, et quingentos passus introrsus retractus, paullulo plus passuum in latitutlinem. Ilujus in ostio sinus parva insula objecta ab alto portum ab omnibus ventis, praeterqnam Africo, tutum facit. Ab intimo sinu peninsula excurrit, tumulus is ipse, in quo condita 1) Carm. 4\ 4, l-28. 2) Instit. or" 9, 4, ) Vcrrin. 2, l. ss. f) tb. 4, 52r 53. 6) 24, 31. \ 26, 42,

26 2+ urbs est" ab ortu solis of a meriilie cincta mari: ab occasu stagnum clauilit, paulum et' ad septentrionem fusuml incertae altitudinis, utcunque exaestuat aut deficit mare.(. euaecunque descriptiones apud Livium inveniuntur? non carent illae quidem ornamentis et venustate orationis, sed carent ornamentorum abundantia ea, quae oratorio generi conveniunt, historiae non conyeniunt. Quid enim aliud locorum descriptionibus aut historiarum scriptor assequi vult, nisi ut rerum gestarum, quas scribit, cognitionern adjuvet,, aut orator, nisi ut animos hominum commoveat? Atqui uüerque quotl vult collocatione verborum assequitur. Etiamsi igitur inter descriptiones historici et oratorii generis non tantum interest, quantum inter eos loco's, quibus aut orator rem suam agit aut historiarum scriptor de rebus gestis dicit,, tamen aliquantum, quod ad collocationem attinet, interesse lectione ipsa per se declaratur. Operae pretium est simplicem elegantemque descriptionem furcularum Caudinarum legere'lectamque cum narratiotte earum rerulnr quas Romani eis inclusi ac perterriti gesserunt, conferre'r), Quod vero Liviurn dor,mitare aliquantlo supra diximus nullo modo diccre licet, quttnt ile eis periodis, quae insunt in ejrrs concionibus, {uaeritur. In his enim ut laude hominum ita invidia aut vituperatione est major: ex his potissimum praeclara ejus ars intlolesque cernitur, quantumque inter ipsius et Ciceronis ingenium intersit cognoscitur. Omnibus enim locis et in omnibus causis Livius eadem sinceritate, moderatione, simplicitate utitur. Ne in eis quirlem concionibus, quibus aut faotionum principes inter se contendunt, aut quibus.onritutu multitudo serlanda vel iners populus castigandus.incitandusque est, aut insultat nimis aut remittit oratio. Nam quemadmodum summa admiratione majestatis populi romani est affectus virosque, quorum res gestas scribit, in magno honore habeü multoque meliores putat quam suae aetatis hominesn quarum ambitione, luxuriar avaritia omnia misceantur, ita "iorto, vereri, ne quitl de dignitate, verecundia, auctoritate eorum detrahat,,. si quibusdam arti{iciis ilicentli, de quibus quid judicandum sit rlubitari liceaü, tales tantosqire viros usos esse perhibeat. Hoc enim persuasisse sibi videtur, ubi res ipsa loquatur, ibi multis verbis opus non esso. Itaque quum tales viri publice dicunt, nunquam fere quidquam a nobis desitleratur aut ab hominibus tum fuisse desideratum nobis videtur. Nunquam Yero aut amplificationibus. quemarlmodum Quintilianus dicit.r extolliü orationem.aut in superlationem erigitur.2) Ad quam rem intelligendam conferatur cum ea orationer quam Livius a Quintio consule apurl Quirites habitam esse fingitr3) eas periodoso quae in oraiionis pro Sestio habitae cap. 2b et 21 leguntur: Düenim si ''; Quum vero -; Deniquer quum omnia -. Legatur paulo accuratius ea oratio, quam P, Decius Mus ad suadendam l'egem Ogulniam r) Liv. 9, 2. t) tntt. orat' {2, 10, 62. 3) 3, 67, 68.,+

27 Pö habuit;r) eam, quam llirpinorum Samnitiumque legati graviter commoti ad Hannibalem habuerunt. Denique legatur.q. F'abii oratio ad populum habita,u2) qua quos potissimum consules facere opus sit exponit: quam comparare quod ad periodorum conformationem attinet cum ea Ciceronis oratione, quam pro imperio Cn. Pompeji habuit, longe utilissimum existimo. Imprimis vero dignae sunü quae legantur duae orationes habitae in senatu, altera a Q. Fabio Maximo, altera a P. Cornelio Scipione,, quibus orationibus tanti viri paulo concitatius sed honestissime tamen inter se contendunt.s) His, quae exposui, comprobari puto, Livianas periodos, guarum proprietates in historico genere ita sint positae, uü ab hoc sejungi non possint, imitari eum oportere, qui non quotidiano vel alio sermone, sed historico, narrationes explicare recte studeat. At forsitan aliquis quaerat, quid ea ratio et usus ad animos adolescentiutn, si latine scribendi facultatem spectes, afferue possit. Impediri potius eam facultatem dissimilibus generibus orationis ad imil,andum propositis, quam adjuvari. Qui ita dicunt longe a vero aberraverunt. Nam si hoc potissimum in cognitione linguae latinae frugiferum est, quae sit ejus linguae, ut alienae, indoles et proprietas intelligere, qua re intellecta utique nostram linguam rectissime cognoscere possimus, periodorum, hoc esü floris orationis, natura bene cognita et aptis exercitationibus perspecta plurimum assecuti erimus. Quod vero ad usum ejus rei attinet, nihil accommodatius vel utilius erit, quam uü quum in nostram tum in latinam linguam transferentes utriusque linguae proprium periodorum conformandarum usum diligenter sequamur. Ille enim major ambitus dicendi. quem ad. latinam orationem exornandam maxims conformatum esse vidimüs, ad narrationes nostrae linguae multo minus convenit: quaro.periodi latinae in partes sunt dissolvendae. Contra nostri sermonis enuntiata, quippe quao sint simpliciora,, colliganda et ad circuitum membris compluribus constantem sunt componenda. Ad quam rem exercendam non multis verbis, quibus ea doctrina exponatur, opus esse puto, sed.facili opera rei usus intelligitur et exercitatur. Quod qua ratione fieri oporteat aliquoü exemplis amplius explicare haud erit incommodum. Eam periodum, quam supra descripsimus, Numitor inter primum tumultum ostendit vel hoc vel simili modo in duas partes dividendam esse puto earumque utramrlue pro se convertendam: Numitor lockte bei dem ersten Lärm., indem er ausstreuteo dass die Feinde in die Stadt eingedrungen seien und den Palast angegriffen hatten, die wehrhaften Albaner auf die Burg, um dieselbe zu besetzen und zu vertheidigen. Als er aber die jungen Leute nach Vollbringung der Mordthat auf sich zukommen sah, berief er sofort eine Yersammlung und erklarte.. - Similiter hanc, Flaminius... se proripuit... ') 10,?.8, 2) 24, 8. r) 28, 3,

28 26 Flaminius hatte nicht geruht, wenn sich auch die Feinde ruhig verhalten hätten, indem er glaubte, dass es für ihn eine Schande sei.... Als nun aber die Uebrigen im Kriegsrath.. Vorschläge machtotr..r da stürzte er voll Zorn aus der Yersammlung mit den Worten: Dadem ratione - utendum est, quum in latinum sermonem convertitur: tj Hannibal hatte unterdessen den Maharbal miü 500 Reitern abgeschickt, um die Aecker der Bundesgenossen des römischen Yolks zu verwüsten und ihm befohlen, der Gallier so viel wie möglich zu schonen und ihre Fürsten zum Äbfall zu reizen. Als er sah, dass die Römer nicht weit von seinem Lager sich niedergelassen hatten, rief er schleunigst den Maharbal und die Reiter zurück,, und da eine Schlacht bevorstand, so glaubte er nichts unterlassen zu dürfen, um die Soldaten zu ermuthigen; er berief sie daher zu einer Versammlung und. verhiess ihnen gewisso Belohnungen, in deren Hoffnungen sie kampfen sollten.r) Ubi vidit, Romanos non procul a castris suis consedisse, revocato propere Maharbale atque equitibus,, cum instare certamen cerneret, nihil praetermittendum in cohortandis militibus ratus, vocatis ad cgncionem certa praemia pronuntiat, in quorum spem pugnarent: agrum sese daturum esse. - Quae res aliquamdiu exercitata non solum artem latine scribendi universam, sed etiam Livii rectam existimationem optime adjuvabit. Hoc vero in conformandis periodis cavendum Ost,, ne quae res gestae in uno conspectu poni non possint conjungantur: illa periodus Ilannibal hatte.. cum altera Als er sah. non bene conjungitur, r) Materialien zum Ueberselzen aus dem Deutschen ins Lateinische. Von Grotefend, T,weite Ausgabe' von Gelfers. Des zweilen Cursus erstes Heft. Götlingen {854. pag. 43.

29 54u[n a,$tiü)ton. c-e32-c a. Sebuoerfoffutmg, lffdnlidtt ]m lssg laoo rt[dtlm llntrri$tu. I. SpraSen unb ldiflenf$nften,. idbcr: unb llnterpdmc. Orlinariur: ätt Sintttt. a l. 6rie $if $e epra$e. Thucyd. I unb II mit SuBno$I. Soph. Ajax unb Antigone, ne6ft einer (üinleitung in bte grie$il$e trogöbie. Oromrnotif no$ $uttmann $ (Sgercttien na$ $ronfe 3, 6urfu6. $duatim Iofen bie 9$ir[et mef1rew Eü$er ber $lio6, 6 q;t. Dr.!tsei monn, 2,' ßcrteinif $c prc$e. Horat. Orl. mit Su8tuc$t; Grflörung ber,$orcaiflgen Scr6, mof,e; ljlenodren eirriger bet f$önften Dben. Sallust. bellum Catil. unb Jugurth. Dluflgewä\tte 9tellen ou6 Cic. Tusc, Ggercitien, G6temporalien, freie?iufföte. Oie tlcbungen im Satein, fpre$en trurben mtt ber Seciüre ler$un$en. pie $riratlectiire umfofite.llßlfinitte su8 8iriu6. 8 gt, Oet 0irector, 3, Oeutf$e 9pra$e, 6ei$id1te ber beuii$en Ulotionolfitetatur, tron ben ölteflten geiten [i6 ouf DFib, rodl $ir$; $ro6en au6 biefer $eriobe unb Secitire be6 Ili[elungentiebe6 naü $tuorg?iu too$i mittelfo$beutl$er Oi$ter; w6genä\ite üßl$nitte qu6 ber mattf ü[er 8aut, unb Soribilbung6[e[re.?Iufföge, A" gl 6egen[aur. 4. $roneöfif qe 9pro$e. Louis XI uon Oelotligte, fjtünbli$e unb f$tiftligeüebev [egnngen in6 $ron6öfif$e. 2 9lt. Sormonn, 5. freligion6[e$re, a) f ct!oi. eie 6ittcnte\re, na$ Uladtn 2,fi\eit. 2 9rt, 6sgn. b) ercnge[. Oo Glorgelium $o$onni6. Oer Söner[def. 2 9.t, So[Imonn efd1i$te. OaB $Jlittcloltcr, no$ $ü9. Sieberllolungen ou6 bet Feiotbu6 ber rönrifgen. 3 gt. Oer Oirector, 4*

30 7. iljat[emcttf. $om[inotiorr8lelre unb [inomii$er Sellrfc$; Siebetfolrrng bet o[ge, meinen flcfren bcr flritbrnetif, rnit befonberet müüfi$t ouf i$rcn fgftematifücu $ufommen$ang. lleüurrgen ou6,$ci8 S B?-93, [Bteber$olung uub Sortfe$uug ber 9tercomctrie in. Scrtrinbung mit gcomctdf$en unb ttigonomettif$en tlebung8oufgolren. 4 9.t. Dr. Giie6. 8. $f)gfif. Oie Segre tron ben trupfbaren unb etcfttf$en $lüffligfeiten, uom 8i$t unb uonr 9Scll. 2 gt. Dr. Gjie6. $ber, unb llntetfecrtnüc. Orlintrirr: rßqmnnlinlltfnr 1. 6rte$if$e gpto$e. Herod. I, 1-70; VI., 94-VII, no$ Euttmann S unb 14?. Ggerciticu no$ $ronfe 2. 6urfu8; Ggtemporofien. $drotim lqlen untet ber Seitung be8 SetFerB bie Dbe{ecuttb,snet Hom. Od. VII unb VIII.' bie tlnteriecun, bcnc Hom. Od.IV unb V. 4 9t. Dr. D[termonn. Hom. Il. IX-XII. 2gL Dr. Sei6mann. 2, Scteirrif$c pto$e. Cic. pro Ligar., pro Dejot. unb pro l[ilon. Otomnotif n04 gurnpt S 6?2-?21, ne[ii Eieberlohrrrg frir$eter Slf$nitte. 66ercitict no$ eictaten. griuotirrr lafen untet bet Seitung be6 8c$retE bie Dberiecunboncr [,iv. XXIII, bie llnterfecun, baner Caes. b. Gall. VII. 6 gf, Dr, Eei6mann. Virg. Aen. IX unb X, gt. ) Orrttner. 3. Oeutf ge proge. Oie 8e$re rorr ben $ormen unb Oottungeir bet $oefte. 6t' 4 ftönrng ton Qiebict;ten nacl; 25ocl1'6 Seiebu$, mit Setüd1icltigung ber Sebcn6uct!öltniffe ber Oi$ter. Occloruotion6ü[ungen, 9tuffci$e. 3 gt. Dr. [Bet8mslln. '. 4, Charles XII ton Soltoire, Au$ 5 6i nta6 be6 Eer[um unb bct gortifetrr ncg Slirnbli$e unb fcfptftli$e lle[erfc$ungen in8 $rcn6ö[ii$e. 2 gt. Sormann., ä. Setigion Etegre. a) fotgot. Oie uor$rifitise unb bie $riftlt$e Dfifenborung; bie Scgre rmn bctöir$r, ncrs SJlortin 1. Sleif S 1-132, 2 9lt, Oonnet. b) erongel' conr, biuirt nrit $rino. 6. $efdltgte, Sömifge 644i6te 6i6 6um tlntergong be8 toefirömtf$en Seidl1, naü1 Sfrb. 2 gt. Sormonn. golitifse Geogropfie bct eutopöii$en 9tooten, na$ Soott'E 3, 8eft, fiuic. 2 et. Sormsnil. 8.!-Icrt!cmatif. flsicbcr$olung ber 8e!re bon ben $roportionetr, $otenseu unb SurSelnl bie Stgaritfnicn unb Gfcicllungcn lonr erften G)robe, llelruugen au8 $ei6 S !ßie'ict, lohrng unb garticgung bcr Oeometrie na$,$ct8 unb Gf$tneilcr 6rrp Oie 9lnfcng6gtüttbc bcr tcteonretrie. 4 gt. Dr. G)ie 6. * g. lioturfunbe. Oie?Infcrng grünbe ber G)eognofie unb ber mat$emctif$en 6eogmp$ie. 2 gt, Dr. Oie.

31 .P9 Jsbertettio' Orlinnriuc: Srnnftlngtrr Tr[nr Sürtt1. ; -' l. 6ttccllif$e gproge. Srician no$ bet $u6go[e u-01 Gqicll rrnb!ßciemqnn: Dial. deor. 1-8, dial; mar. i-7,, Gallus; Hom. Od. VI.223_- IX; curforii$ I,t II; Oromrnotif nodl Suttmorin g ncbft Sicbertlohrrrg frirlcrer llbf$nitte. G6erciticrr urrb münbli$e tletrerfegurrgen nos $ronfe 1. 6urfu6. 6 gt. $örbet. 2, Soteirriige proc!e. Caes. bell. Gall. III-.-VI, 28; Gtamnotif na$ ilrcrti 6op ; Stcbcr$olung ber 6oiu6, urrb tempu8le$re. Ggercitien unb Ggtempotolicnl rniinbli$e llct'erfc$ungen no$'otorrfc. 6 gt. Sörber, Ovid. meü. II. IV. V.VII. ns6 Stcbermsnn'8 2lu6u,og[. 2 9,t. Oottncr. 3, Oeutf dle gprocl;e. Seciüre unb Grflcirung rron Oebidlten unb profotf{en t{rden au6 Eo$'6 Sefebu$. Oeclqrnotion6ü[rungen. 2lufiü$e. 3 gt. Sötber.. 4. gronaöfil$e pro$e. $[oriou'6 üurnc $ompiliu8 S. t-4. $ormenlefrebe6!?omen, Scr[um unb ber gartifcln, no$ 9$tiftli$e lleberfc$ungen in bo8 $rcn6öfiicf1e. 2 gt. Sormguu. 5, Steligiorr IeI1re. a) fot$oi. OoB $rifltlicfe Sir$cnjafr, mit Eertrüfi$tigtrng bet ror6üglicllftcn liturgifcllen,$oublungen ber fotfol. Sird;e, rro$![alfnru6. 2 gt. Eoun0r. h) e rr 0 r18. Oie fänf,gouptftüde be6 SoteSi6mu6. Ütemodrcn elongelif6er $ir$enlicbct. 2 9.t. ü olimonrr. 6. Qlefcl;tgte. lieucre Oeictlicllte, nit 6ci0nberer Eeddii$tigung bes beutf$en Solf, no$ $fr$. 2 9lt, Oottttcr. 7. Oeograpt)te. glgficolifcle Oeogroptlie bsn Guropo, no$ Soott 2 9jt, Sorrnsnn. 8. Diotllemqiif. Su$ftobeurccfnung, $roportionen, $otcn3cn unb SutSeln, tlebungen nog gei6 S 14-50, GJeometrie nog,sei6 uub 6fcllroeiter 6op. V-VII. Dr.Oie6. 9. Ilsturfunbe. $m onrmcr $otonif, inb[efonbere llc[uttget'im Seftimmcn bet $!0, rerogfimen; im Siutcr bie toirbcllofen tfliere. 2 9rt, Dr. 6)ie6, llntertcrtic. Orlinnrius: $qrnnnlin[[tllrtr Dr. Ostrmtnnn. t. 6riegiidle 6prcge, Xen. Änab. Iib.II. IIom. Od. IX-Xi Orommqtil 1o$ Slttrnoun $ mit Uu ruot1l unb ettoeiternbe lliebertlolurrg uon $ Ggcrcitien na$ S.tonfc, 1. G'urfu. 6 gt. Dr. Dftetmann. 2, Scrteirrilcbe gprcrcf1c. Caes. be]i. Gall. III. IV. Y, Orsmmctif no$ i; bertir Sicbcr[ahrrrg ber $ormcnlcfre 6ap.?-69; 9ntatr, Gap, Ggcrcitien nos Oic, tatenl Ggtemparolicn unb rnünblielc tlebcric$ungeu tod; Ororrfe, 6 gt. Dr. Dfter$qn'&

32 ,so Ovid, met. III, 1-130; i IY, ; Y, ; VI, ; VIII ö nsq bet?iu6tuoll bon mcbeüncnr. 2 9't, 9$miitbiet. 3. Oeutfcbc 6prcr$e. Sectüre unb Grflörung ou8 Eaü' Sefefuc!. SteSe$re bom 3ufommengefegten 6ct.?Iufföge. Occfomotion8übungen. 39t. Dr.Dfternonu. 4. gronaöfifüe gpra$e. ^J?ünbli$e unb f$riftti$e Glementorbu$ 2. 6urfu t. Eormonn. 5. Setigi ontl_e\re. a) f ot$oi. Oie n0ü Oubelmon'B Seitfoben 2. Sleit, llebe{e$ungen oue 9eibenfitrder'8 8e!re ron ben Onabettnttteln urlb ben Oelotenr 6$mittbiel. b) erattgel. combinirt mil Dbertertia. Oclüiüte be8 S]?ittelalter6, mit befonberer Setllüfi$tigung be8 beutf$cn SoffE, na$ $ü$. 2 gl!sormctnn. glgficolifge Oeograp[ie ber oufiereuropfiif$en Gtbtfeite. 2 9t., Eori mqnn. 8. SJtotgematif. Gigenf$often bcr Oreiede, $orcflelogtcrmme unb Stope3e rnit frtidfi$t auf bie geiten unb!ßtnfel; rom Sretfei bom $nfolt bet $iguren, nqü,$ei unb Gfcllneiler Gop. II-N. Oie Oefcge bcr erflten unb Stoeiten ffie$nungbftufe; ba6 SabiSiten; ljebunglbei' fpiele o116,$ei6 gommlung $ t3-25; t. Dr. 8o$, g. Ilaturf unbe. llebungen irn Seftimmen ber $flon6en $[oto, flnt$mpologie; ggftemstif ber llltrbelt\iere, na$ 8euni6 Seitfaben 1. $cft, 2 e,t. Dr, 8o$, $uotfc. (Drtrinnriu : tlfqmnmidltlrtt dftgttthur. gpra$e. 2ßiebcr$olung unb Grrueiterung be in Duinta 6elcrntenl bie!e[re trom regclnröfiigcn Eerbum, na$ Suttmann $ tlcberfe$ungeu su8 $ocob'6. Glementcr[u$. Ggercitien na$ Oictoterr. 5 gt. S'ötbet. 2. Scteinilüe gptc$e. Corn. Nup.Miltiad., Themist., Aristid., Pausan., Cim,, Lysanil,, Alcib., Epam.o Pelop., Hamilc.,, Hann.; ou8geruöllte $obeln ou6 noc1l gi[erti: llieberlotuug ber $ormenle\re;!46 Si$tigfie cu bet 69ntag ron 60p eclriftli$e unb mürrblicle tlcbetfe$ungen cu8 Ororrfe, 6.ap, 72-76, I gt. 6cgcn[our. g. O eu tf dl e 6 pr o ci1e. Sectüre no$ Eo$'6 Sefe[ud1; Grfliitung unb 2lu6toenbiglernen ton G)cbi$ien; Oeclomotionl?Iuffö$e. 2 9.t. 6egenbour' /1, SeligionBle[re. a) f ot!oi, Oie Olqu6en6lelre no$ Ou[elmon I, t$eil. 2gL S a\ n, b) c u 0 n g e [, combtnirt mtt tertia, 5, 61 ef gtcllte. Oeograp$ie ron 2lftgde$enfanb uub llftitolicn; [i6 6uttt Sstrc 323 r', 6t2t.; bi6 3um $o$re 31 u, 6$r., nc$ $ü$, 2 gt. Oegenbcur.

33 3[ 6. Oeogtopfie. lbieberlolung bon Guropol bte ü6rigen Grbt[eite,.nog benr tron bem 8cfrcr [erou6gegebencr Scitfoben. 2 ege nb cu r. 7. ljtatflemotif. Sorbcgriffe bet Geomefrtel gerabe Sinien unb!!infet; gorcllelen unb Gonretgcntenl Sinfelfurnmen boll Oreieden unb Sieleden, no$,$ei6 urrb Gidlroeiter 6sp. I. Oeciurolbrüd;e unb Se$nungen be6 gemeinen 8e[en6, nsü bem Seitfoben 4 9lt. Dr. 8og. ' 8. Ilotutfunbe. Sei$rci6ung eingelner $flcn3en; Irotonifge terminologie. Sllgemcine tleberfi$tcn über bs6 $lewciü1, no$ 8euni6 Seiifobeu l. geft. 2 gt. Dr. 8og.. ' Slrrintc. Orlinnrirr: dfqnruridl{rur ' ftat1n. l. Sateinif clle 6p rsüe. Siebettlolung be8 Serrfurn6 ber 6egto; bie unregelrnöfigcn Eer[o, bie?ibrerbieu, $röpofitionen, Gonjunctionen, na$ 9i[erti; bie not$nenbigfien, ]tegeln bcr 9gnto6, mfinbliclc unb fdpiftti$e llebungen, na$ Opiefi 2. Abq. 9 et. fas\n. 2. Oeutidle Gprc$ä. Oie Silbung be6 ermeiteüen unb be6 3ufomrnengefegten ogc6; tlebungen im $te$tf$rei[en. $riftli$e llr[eiten. Sefen urrb Oeclsmtren ron Otüden uu8 Scrc{1'6 Sefebu$. 3 gt. fss\n. 3. Seligion6[e\re. a) t,at\ol. Oie [iflif$e Oef$igte be6 neuen Sunbe6, uad) Sort[1e[, nebit bem Olcuben6befenntntffe unb ber 8e!re ron ben scrsmenten, nc$ bem Oiöcefon, Sote$i mu, 2 g 6o[n. b) erange[. Oie [ibltf$e 6ef$i$te bc6 olten Eunbe6, nocl; $srn. ilcmoriren etangelif$er Sir$nrfieber. 2 elt. Sollmonn. 4. 6eidli$te. Eiogrcplien au8 ber mtitfern urb na$ 9gnorg 2. tfetl, 2 9,t. 0 onnet. 5. G)eogr0pbie. leieber$otung be6 $enfum6 ber e6to; Guropc, ns$ 6egenbaur'6 Scitfaben. 2 gl Oonner. 6.?Irit[metif. Oo $a$lenfgften;?i[ieitung ber riet G)runbrcgnrmgen; gcctorenlegrc; gemeine Srild;e, no$ bem SeitfcDen uon 6ie8. 4 9;t., Dr. I o g. 7. Xlotutf unbe. Sef$tei[ung unb Serglei$ung ein3elncr Gilieber, unb Souclt[iere. 2qt. Dr. 8o 0rlinnriffi : dfqmuntinlh$rw 6{rnittiirl. l, Srrteinif$e 9ptc$e. Oie $omen[e$re, rradl 9i[edt S 1-48,-rnit llulwagf,, S?r'rnbti$e unb fdlriftli$c lle[erfe$uugcn ou6 piefi l. Wbtlq,. I gt. $mtttbiel. 2, Ceutfclle prcd1e.!ßo$te$re; bie 8e$re rorn ctrtfo$en og, 6dlriftligc llebungerr, Sefen unb Occlqmircn no$ So$'6 Sefe[u$, 2 gt. ütttittbie[,

34 3P 3. ffietigion lcgtc. a) f ct$ol. Oie bibtifrle 6cf$iSte be6 olten Eunbe6, na$ Ect, t$el, mit bcn cntfprcd;enben Ubf$nitten que bcm Sotc$t6mu6. 2 9rt, Oonttet. b) euongel, combintrt mit Duirrta 4. Ocfclicgte. Siogroplltcn cu6 ber olten Ocidlitlte nc$ 9$ncr$ 1. gteil. 2 gt. 0onttet. 5. 6eograpIie. Sllgerneine gcograp$ii$c Sotbegriffe; üebc{i$t übet bie Dccane; sü' gemeine Sef$rci[uug Guroprr'8; Oeogropllie uou Ocutf$lanb r Seitfobcn. ' 2 9rt. Oonner' 6. Stit$metif. Ee3ei$nurrg ber $oilleu; bie riet Glrunbre$nuug8ortcn rsit uubencnnten unb bencnnten gofllcn; gcrlcgen bet $atllen in ttlre einfo$en $octotert, na$ 6ie6 Seitfaben. 4 Clt. 9c!rnittbiel. 7.!lotutf unbe. $efsteibung ein6clner Sirbelt$iere,. nonentli$ su6 ben Sloffen ber 6öuget$iere unb tlögcl. 2 9lt. Dr. 8o$. II. f,crtigßeiten. l. G)eiang. a) 9egto. Grfförung bcr Stoteuf$rift im üllgcrncirrcrrl bgnrrrniicle unb r$9il1nrtiü1c llebuugcn im Sefonberen. I gt. b) Duintu. tritburrü bct Our, unb Dlollton, leitern, neb[t if;ren Oreiflöngcn. I gt. $n beiben CIloffen tourben tf;orbcfc'6,,tllcorctif$,praf, tiicile 6)cfcrrrgfef1re// unb 6tf unb G)reef'6,, örrgct!aiu// 1.,Seft bem llnterri$t 6um Otunbe gelegt. cl Classis selecta unb gtoarr al 6$or bu iljtünrretfitimncn, toeldler aul 27 irtinlrpn 9d1älern ber brei ofreren 6toäen beftonb unb befonbm SJtotctten unb gröfiere 6[röre, einü6te, unb B] Oemif$ter G[or, gu toel$em ber 611or ber!0?önttct, mit 29 gcübteren $ülcrn bet lier unteren 6loffen, toelclle ben 2llt unb 9optan bilbcten, ftimmcn rereinigt nor. 2 gt. $ur Ginü[ung bet für ben fat$olifdlen Ogmncfiatgotte3bienft beftimrnten Glorolmelobien be6 Gcfangbudle6 rorr Oroufe unb $enfel ruurbc ulm 2lnfcrnge bc6 6c[,1ulja!rc6 o1 lri6 6u ben gommerferien urb ipöter to$ $cbürfnifi bie ftu bie Ocfongü[ungen bct gelecto beftimmte lio$mittog8ftunbe rerncnbet. Oefonglelrer $enf el. 2, $ei$nen. a) gegto. G)eometrii$e8 unb perfpectiuif$ee $etc$nen gcrcb, utb frumnt, Iirriger Sörper unb $eic[rrren gefdltuungener Sitien in rerfclliebenem?irobc6fenfti[, m$ Eor3eici;' nulrgcu su ber Sofet. Giu3elne geübtere 6$ü[er erlieltcn Sorfcgen. 2 gt. b) Duinf a. $eicfluen ber ucrf$iebenftcn Oegenftrinbe no$ Eortegeffötiern, mit?inleitutg Eum cllcrttiten, nacll $Jtcggale ber Seföligung unb te$nii$en $edigfeit bct 6$ü[o, 29.t. c) Duorts. OiefefFcrr llcbuugen tuic irr Duirrto unb ir[erbic8 $eicllren nraledf$ fcllaitirtet Glegenftönbc, cl6 Sanbi$aftcrr, S11iere, $igurerr unb Sö;ife, noc! Eorlegeblöttern, 1 gt. d) Classis selecta, ruelcle ouo 28 gcübtcren gcl;ülcrn ber brei oberen Glaffen beftcnb. Sotlftönbige?Iu füilrung ron Söpfen, $igurcn, Sanbigoften,?lr$itcfhrrcnficlten, S$ieren u. f. to. mit $lciftift, 6toeirrlci Sreibe, tufrfe unb $ar[cnr nocl) $orlcgcblüttern. 2 9,t. $et$enlclrer Sinber.

35 3t 3' e$örri$rei[en. a) Gcgto. llebungen in ber bcutfl$en urrb loteirrifgen 6dpift, inbem bie eiu3elnen Eudlftobeu ouf ber tafel uorgcf$rieben burbeu, fpöter nodl Eorlcgcblöttcrn. 4 gt. b) Duinta. llebungcn iu bet beuti6en, toteinifgen unb griegifdlen ggrtft ncg Eol, Icgcblöttern. 2 gt. c) Duarto. $ortgeiegte llebungen in ber beutfgen, Ioteinifdlen unb grie, dlii$cn dltift, nar{1 ben gröfiereu Sorlege[töttern, 3ulegt, um bie gerttgfeit ber d1üter irn 6c!öu, ftfltcitren Eu erprobenr n0ü Oictaieu. 2 9lt. EiB Unfcng Stouember $reibte[rer gcfiler; feit 2lnforg $onuar!)lufliflctrrer Dbenroolb. 4. ßörpctlidle tlebungen. CIie turnfrbungcn ruurben ben gonnrer linbur$ in ber, felben Scife nie in bern trorigen $c[r ron bern $ei$enle$rer l]inber geleitet. Gnttrurrben b4r benfelbeu tocren nut toeuige 9$üter. $m Sinter fonnten tuegen bes 6ef$röuften Sourn ber turn$crllc bic tlc[ruugen nur rnit einer fleinern $al1l, in flbtleilungen, borgenommen toerberr. CIie?tu6tuoll trrutbe [efonbere mit früüfid1t ouf ben $toed getroffcn, bo! btefe llcbungen al. eirrc för, betnbe Orlnblcrge für bie toö$rcnb bc8 gornmer6 ouf bern geröumigen unb 6ruedmöfiig eiugeddlteten turnptag lorsunelmenben llebungen bienen foflten. Oic $ruimnrübungen rnufiten im rerfloffenen ommer g016 ou8gefcgt roerben. Sl?it fteurrblid2crrr Solttoollcn lotte ber,$err Düerft uor Euttlcr, Gommonbeur bee 3. $nfolterie, Sleghnerrt, in ben trodgctt $olren geftottet, bc$ bie O$nimmanftctt be6 6grnnofium6 6ugteig rnit ber bc 9lcgiurent6 bur$ bcn fljtititörpoften benodlt tourbe, unb bcfi brei gergecnten be6 Segi, tnetttg bie?iuf[it{1t urrb Seiturrg bet?inftolt, fo toie bcn ggtoimrnunterrid;t beforgten. gn $o[ge bct bur$ bie![totfdltrereitf$oft be8 ücgirnerrt6 $erbeigefülrten tlmftönbe untcrblieb o[er bie Gin, ti$tuug bcr Dttlitör,9$tuirnmonftalt unb fonnie bem Ogmnofium bte bi6lerige llrrterfttrgung bte6, rnol ni$t 3trgefogt ruetbenl e6 toor ober rri$t mögli$, in onbcrer Seife für cine 6uuer&iiii[e $c, ouffi$tigung unb Scitung unb für bte Grt[eilurrg be8 Urrterrigt8 6u forgen. Oa6 Eqbeu irr ber $ulbc tost ben rfiilerrr nur sn ben tron bcr $olftet mgetoieienen glögen geftottet. ' Oic $irdlcnorbnung bc6 OgnruafiumE tourbe cug in bem rerfloffeuen Gdluljofr nodl i$tcr frülercn Gtnridltung 6ci[ctlotten. lle[er Fefonbcre gotte bienftlidle Setertigfcitrn,ntg;tt lte 6$tonif be G)Ynnrofliurn bic glugo[cn. Oct uor[ereitenbe llnteui$t für bie e{te!. 6ornnrunton ber fot$olifdlen $trfer nurbc ron bem Ogmrrofliallebrer 6gmittbtct in beflorrbererr tunben ert[cilt. Oie fotflotif$en dlfrlcr ernp;ingen im Saufe be guljctlrcb fünfmol bie t;. Oqfrsnrellte bet Eu[c unb be8?lltsr unb toutben bur$ itpe gtcligiorr lclper jcde8nrot 6u biefeu flciligcn,danb, Iungcn rorbetcitet. Oic,$errcn Oomfoplcn c$etl unb Orrnfcrplorr Se! Ieiftcten bci brr öpen, bung be6!. Sulfofromente8 on bie 9$üler ber glnftatt ben geifitligen Sefrern oud; in btefem $ulioft bie bcreittoil{igftc Uu8tlülfe, toofür benfel[en ber tlnter3eigrrete ben rerbirrblict)ftcl Osnf ou6fpri$t. Eon bcn $ongclii$en d1ülern ir{ietten fünf ben Gonfimronbcn"llntcrrirft lon beur $fatrer bcr $iefligen erangclifdlcrr Oemeinbe,.$errn frollmonrr, mrb toerbeir om gourttsg ngq Dftern in ber $iefigen euangclifgeu Sir{e ieierli$ etlgefegnet roerben. 5

36 s-l tlrrtcr bcm 31.!Ji,ir mging auf cin G)ciuctl ciuigcr Gintuc6ncr gjior[urg8 um fiurfrd, ( fütlrung beb G)gmnofiol'tlntcui$t8 grir Ginfnclllcit folgenber Acf$ht[,ßurfütitlicflcrr üiiniftcriumb bc6 $nrrern 3u!ir. 2955:,,Ocn,$errn Ggrnnofiof,Oitectorcn tuirb eröfirct, toic mcr cu bcn ü[ru bo obigc GicfuS,:.: lon ilneu erftotteten Seri$ten, foruie ou ber bqrüßer einge3ogcrrcu lfcufierurrg bcr cl;ulclrnmiffiln für Ogrnnofiol'Ungelegcn$citcn bie Uefer6eilgullg I;o6e gemirtrtcrt rriüficu, bnb cinc $ernnfoäung, in : bcn bermolcn [eftetlcnbcn G)runbfcftimrnungcu unb orgcrnii$en Ginricfltungen bcr Ognirrcrficn burd;, greifenbe glenbcrungerl boreuncl)nrcu, nidlt gegc[cn ict. $rrbcficn fci lci Ecrüdfidltiguug bct fcit bcm Scfdlluffe ronr 12. $anuor u!?r. 409 gernacl;ten Orirtlruugcn utib in $ürbiguttg ber in ben ou6linbif$en Ognirrofien getroffeneu Ginridlturrgcn bic Unfarberung Ilcrrorgeirctctt, eitt3clne bcr Bcfltetlerrben $eftirnrnungeu/ beren,fiponblolung nidlt glcicfltnölig crfolgt 3u fcirr fc[1einc, fdlütfct!ertor3u!e[crr, 0rrberc crrrgcmeifcn 6u motificitcn, uttb tuctbe be6!al6 liodlfolgeribe6 gur llcdlail;trrng mitgcttleiltr l) gn ben 3 rmteren Slaffen (Duarta, Duinta unb cgtc) tlat bo8 Stcfierrfgfien bcrgcftolt trorsumoltcrr, bc! bcn Drbtnaricn, ruo rnögticf, ber gcfommte Irrtcirrifdlc urrb beutf$e/ tlenr t[uuli$, ouc! ber gefdltülttid;e tlrteni$t 6u3utreifcn ift. 2) G'6 rnufi borarr edrned tlerben, ba! ber llnterrid;t irr bcrr 3 untcrcn Sloäen q[6 eir niifenfgcrftligcr rrrdl 6urüdtritt, ficll bet Segel rro$ trielmelr borouf bcidpcinft, fcfte $ornren unb Jiegcln figer ein3uprrigcn, olrre jebocll ber Oenftflüiigfeit ler $üfcr Ginttog gu t[1un. Ocr nrot[e' motif$e tlntcutdli ift bemnoc! r'lröug toeile Secl;neu,llnterriclt urrb?{nfd;ouung6[cl1re. 3) Oie 3 unteren,slafien llcben rnit bie 2lufgotrc, biejcuigcn,ßennhrifie, ruefdle etrre gutc $irrgcrfcllule bci bcr Gr,nfirrnoticrr ilreu $üleru rnitgiebt, nrit berr burc! ben fprituen Sifburrg8,.l gßng bcr $äler cine6 6grnnofium6 bebingten et" unb intenfilcn IXrrbiflcntiouen, fcft unb fi$et ein6uprcigen, olfo, o[gcfcfen ror Seligiott, bo6 $le$ncn, bcr6 ct1önicl,r.-ci[cu, bo6 Jlcdltfdpei[en, bie Segeln be beuti$en til6. 4jot,so!tbct1lnterrid1t [trrnbenbnr,a[ge cbcrrtronbem1lrrterrici1iim.$ebröi cf2clt/t!ie au$ uon bcm ltntcuiclt tm irrgcn, tumen irrrb $ei$nen/ nnr ljiittmcc! urrb gounobenb bie $o$t l,on 4 Eormittog ftunben, or ben äbdgerr lboülettagerr fiir bie l[crcu,filnäcn, einfcllliefiti$ ber Duorto, bie $ntll lorr 6, für bie untcrett bie $a!l tott 5, rricllt ir[erftcigcrr, 5),ginfidltfi$ ber $öu ti$en llrbciten ift botouf Scbocllt 3u nellncrr, bo! cine Strcdmöfiige Sertl;cilung bcrfel[en etntrctc urrb jebc6 tlebermofi rermiebcn, uie cuc!, f'0f, beluf tfunli$fter Grteiclterung berfel[en eine cngenieijerre Unleitung erttleilt rucrbe. Sci Seftirnmung be6!]?cfie6 für bie lciu li$en llr6citcn ift ni$t blofi borouf!5cbocllt 3u nefmcn, bcrfi bcn d;illcru bie nötlige $eit 3ur 6r$olung uergönnt tucrbe, fonbern ou$ borouf, bafi ifnen Seit genug ü6rig 6lei6e, um,. nos etgener lieigung, je no$ bem 9tonbpurrfte itltet $tofie, ni$t rorgef$rie[ene $riuotor6citen lorsune!men Oie Sutoei[en ftcttlinbenbe Gtnri$turrg, bofi cin Seitfoben gu.$auic crbgei$rie[en trctber mufi, ift gu beicitigen ;

37 g5 Oic llcbcrruodlung bet üinlloltuug bicfct So{$rifien, nomentli$ ber 3neümäfiigen Eerttleiturrg bet!,äu8li$cn Stbeitcn, Itegt ben Drbinstien ob' G) Oer frcngöfifdle llnterricllt [egirrnt iu bct tettio, ber grie$tf$e in ber Duorta.?),gilfigtlic! ber Sefanblurrg ber gdecllifrlen unb tömif$cn Slofiifer f$eint, um mögfi$er llc[ertrci[qng 6u Fegeguen, cinc $intoeifrnrg bororrf ctiorbolic!, bofi in t\ci[dngung bef{en, ru06 6um Ecrftönblifi ber cllriftfteller nöt$tg i[t, ein trcife6 SJ?0fi cinsu$oltcn unb bcrrouf Scba$f 3u 1cllrerr i[t, irr bcn mittlercn Stofferr (tcrtia unb Duorto) bie üüdiidlt ouf ba8 6rommatif$e, in ccunba bcrgcgen rurb rrodl melt in $rimo bie Südfi$t ouf bie fünfltlerifdle $orm unb ben $n, Ilalt bct Oorfltcthrrrg uorrusltcü gu lcrficrt. Sei ber Sectirre bct ontifen 9$dftftetlet in ber $rimc lot bcmgcmö! ba6 Grrrforif$c boreutrtegen S) Sciclltigfeit unb idlert1ett bc6 rnfrnbli$en unb fdpifili$en Oebattfertou6brude3 in Is, tetlifcler Oproctle ift rnit bo8 $icl bc6 Ogmrrofilrn. llellrrng im Sotetnfprcdlen ift bo$er Icgenlett ber Scctäre bet rörnii$ert?lutoren mtt in6?iuge 6u foffen. 9) Ote lltatbcrnotif tritt irn Ogmrrofiurn rorsug toeife crle f otmole Oi8ciplitt ouf; i\t Gnb6iel fann bcmuar{; rrigt bcrrin liegen, ben {irlem ein monnigfc$e8!ßifien bei6ubringen 1 bief" melr nur bodn, nc[en llncignurrg bc8 fih ba6 8e[cn not$tuenbigcn Sifien, ben Eerftonb fät rriotlcnrotii$e $otgeri$tigfcit llcron3u[ilbet. G6 rocrbcn 6u bcrn üubc bie in bet Serfilgurrg bom 29. Dctober u Vtr [e6to. i1 ber terftigung rorn 12. $anuor u 9?r. 40{} für ben tnot$ematii$en tlrttcrri$t feftgefe$ten gielc im?lffgcureincn au$ fcrner$tn 6ci6e$olteu, jebo$ o16 Grlciuterung ber gebo$tcn Eerfügutgen fotgenbe $unfte ltn6ugcfügt: a) no6 bie Uritlurettf [etrifit, fo ftub bie Olei$ungcr ttom 2. Orcrb mit rne[reret llnicf qillrteil, $ie oudl bie oritlmetti$cn üeilcn t1ö\eret Dtbnnrg!0m llntev tit)te ou66ttf cllicfi eu ; b) to06 bie Gjeometric otge$t, fo tlot fic! bic Su too$t ber t1c[ungsaufgcr[eu, ncurcntli$ in ber Sebre uom $reife, ouf folcle 3u beicfrönfcrr, toclclle eine ntöglidlft cinfac[e 2lntoeu, bung ber berr $illcm berett [cfonntcu,$ouptleftfri$e geftottcn; c)'1lo bie trigongmctrif $en Sormeln anlongt, fo fof fi$ bcr llrrterricllt ouf bie : : etnfocliten urrb 6ur lluflöfung ber e[euen Oteicde unentbeftli$er 3u bef$rönfcrt I d) roo6 bo6 [ei Solleriburrg be6 0gmnofiolcurfu6 6u rcrlongenbe not!ruenbige!dsü ber rnatllcmattfüen Senrrtniife angellt, fo ift bie ni$t [ö!ct 6u fteflen, o16 bofi bie güler bicjenigen,$oupifö$e unb $orneln, belcl;e eine tlcife 6utn Serftöubttifi bc6 fgftenrotif$cn $ufaurmen$crng6, oubetntbeilb gut 8öfuttg ber cinfo{itcn unb tui$tigften?iufgcben bur$ou6 unerrt[ellrli$ finb, on3ugc[cn uub 6u entnidcfn mifien. ' Oie rorftefenben Scftimmungen treten mit bem fomutenbcu gonrrnerfenrcfter in [Bitffomfeit.r 5* ]

38 * 36 B. G$ronüü Ourdl üflettöd;fitc8 gtefcript rom 9. $e[rucr 1859 gctulten cine $öniglidlc,gotleit ber Srrrfürft, bem llnter6ei6neien bie Gtc[Ie bc6 Oireeior8 unb erfüerr Sctyrer8 our Gignrnoiiunr 3tt $utfcr o[ergniibigft 3u übertrogen. Son bem.fiperrn Segicrung6bircctor 2E o r! 6 im?iufhcgc be6.qurfürftli$nr Diiniftoium6 cuf bie Oienftouneiiurg ronr 22. Surcnrlru 184g lerpflidltct übenrolnr berfelbe bcrnna$ mit bem?irrfonge be6 guljotp bie Scihrng bcr 2lrrftoft. Gbuarb Scfcner toutbe sn 10. $orruor u Scdtirrgtlouicn in [üeftfaten, ruo iein Sater Sanbri$ter rnor, gc[oten unb etllielt feinc Ogrnrrcfiolbilburrg anf bcrn $rnggrnrrafiunr fciuer Eoterftcrbt unb bem Ogmnafiunr 6u lj?firrfter. Gr fhrbirtc oui bcn tlniterfitcitcn 6u Sonn, Scip6ig urrb' Setlin ron Dftetn 1826 bie 5um,$cr!ft 1829, 6cftcnb ubr ber miffcnfdlofttidlcrr gräiung6, Gommiffion 3rr $erltn bie $rüfung pro facultate docendi unb tliclt fcin $i-r[cjo[1r an bm rnitt, lertocile 3u einem lotlftcinbigcn CIgrnnofiurn er$obenen ünftolt feiner t]ctcrftobt in berr d1u[, iollt 1833 ob. Vtcdlbem er botouf o[6 $reitoilliger bur$ einjöfrige CIienft6cit 3u Söhr feiner $Jilitörpfltdlt 6enüge geteiftet t1atte, toutbe er burg $cfcript bc6 grouin6iol, r{lufcolfcgiurn6 6u $Jürrflter uom 14. eptern[er 1832 at6 $rüceptor urrb.gillf8le[rcr on bcm Ognnrofium 6u gaber, lout [cfdlöftigt, Dftcrn 1835 ober st6 orbcntlidler Segrer cn bem Ogrnnofiurn ieiner Soterftobt angeftellt. Son licr tourbe et, untet Seförberurrg 3um Q[erlef1rer, mit bcm 1. llorcm[cr 1839 an 3u Gulm sn ber llcic{lfcl berufen.?iuf fcirren brtrrgcnben Sunig burbe cr nttt bem 1. Dcto[ct 1852 in bie $tf)ciuproning, arr bs8 69mno[ium 3lr 6o[len3 rerfegt, uon rdo et bur$ bie 6nqbe geinet Sönigli$en $o$ett, feineb jcgigen {llcrgnöbi[pcn 8äribc getm, na$ Sulbo bcrufen rnurbc. SXöge e6 ilrn gclingen, in ber e[rnirrbigelr Sonifaciu fiobt, 6um So$le ber b,em G)9nnofium onberttoüten $ugcnb Eu toixfcil unb bo6 ollgcmctne Sertrouen, beffcn ficll fein bon ilm loggddlögter?imt6rorgöngcr. lodlrenb feinc8 lcngjrilrigen^ fcgen8rei$cn ltirfen6 [iicr crfrcut!ot, 6u S[trotll im geninnen. Eetlouf bc8 6d2utjalr6 bur$ Gdrcnfungen uub tobc6föfie non 8elrem nanse töruttgen in ben regcfmöfigerr 6cng bc6 lluteui$t8 l;ertorgebro$t tlrrben, fo gelong ee bodl bur$ bo eifrige $uionrnrcnnirfen nller 6ollcgen urrb burcll bie $irrforge be8 Surfärfitlidlcu ilini, fteriume, ben Sclpplon irn G)crn3en rollfiänbig bur{6ufü$ren. Ow CIefunb[cit 6uftoub her gütct tuor im flllgernctncn nidlt ungi'rnftig. $m Gir6ehren ift sue ber Gtlrorrif be8 6gnrnofium6 $ofgenbc6 3u [ericften. l. 0o6 9Sutjolr nurbc onr 2, ilci mit Gforolgeforrg, G)c[ei, 2lrrrebe an bie Stiler, Serlefirlg uu.b Grlöuteung ber 9dlulgefe$c im $räfung6foolc feierlirll eröffnet. 9obsnn nurben bie 2tufnoümc, prilfungen börgenommen unb bon ben ongemelbeten 9d;älern bnrben 21 in bie egtc, 2 iu bte Duintc, 3 in bie Ducric, 1 in bie llntertertic, 1 in bie llnterfecunbo, 2 in bie llnteqrima oufgeuommen. 2. Oie ommerierien bouerten rour 11. $uli bi6 6um f.?iuguft, bie ger[ftfcrior tom 22. eptem6er [i6 3um 8. Qcto[et, bie Sei$no$t8ferien rorn 23. eccember [i6 6um 2. gcnuor. 3. Ourdl Sef$lufi Sutfütftti$en!)iinifienuln6 uom f9. fiprit 1859 tocr ber 6gmnofia!, $rocticernt Sörber mit bet üu!ütfeteiffung toü$renb ber Grfranfung be6 6gm, nofiallelrere 6{mitt becuftrogt.

39 u? 4, Ourcll?Iller$ö$ite Gntfdy'icfiuttg, mitgettleitt bur$ $?irriftedclbefghrfi rom 28. SJlci 1859, tuurbe bie $uloffrmg be6 Olmnoficl,$rocticsden $utiu6 Sobe sn bq6 liefige G)grmofium ouf bo Ogmnoiiurn 3u ü?crtburg übertragcu. 5. 2tm 28. $ici nrodltcu bic 8elrer rnit ben 6$ütern irr 3roei llbtleilungur, fl;eil6 einet rucitcrcn, t[1eil6 einen rröleren 9po6iergong in ba6 orr!?otutidlönleiten reige S!öngebirge, ron bern ' fdlöuftcn Sctter begünflttgt, unb trofen gegcn Ubenb sn einem ucrs[,rebeterr $unfte ofe 3ufammen. 6.?Irn 18. $uni tlurbe in Gegentuart bc6 Oirector6 unb ber bie $rüiurrg bct 13 fottlolif$en c$üler borgenomnen, tuelse bon bem Ogmnofiolle[rer 6$mitt, bie[ ben rorbcteitenberr llrrtcui$t ffu bie crfte!.gommunion erllolten lotten. 7. ltnr 23. $uni, bem $ro$nleidluom6fcffe, fcnb in ber Ogrnncfialfirdlc bie crfte!.60m' uunion ber crnö$nterr 13 fottlotif$en unb gemeirrfgaftlig mit bcnfefben empfingen oudl bie ü[rigen iilteren fot$otif$en d;üler fo toie bie fotfotiigen Segrer be8 6gmnofium6 bc6 $.?Itrcnbrnc$t. Sci bem feierli$en Oottc6bienfte, on tueldlcm aug bie 6[tern uub?inge!örigen bcr lieucnnrmuniconten S[etl no$men, toutbe ben geiftli$en 8clreru in ber fleunb' Iidlftcu Scife bon bem.$errn Oomcaplan Sefi tlnterftügurrg geroögrt. 8.?Im 2ti. $uti fotgten in ber fergebro$ten!ßeife bie fotlolifdlen Segrer unb 9$irler be8 6gmnofium6 bet $rolnlei{nom6progeffion. 9.?Im?. Uuguft tourben 16, lon bcm Ogrnncrfiatlc$rer smittbtet gicr*gu ror6ereitete, d;üter uon ben geiftli$en 8elrcrn irr bie tliefige $fcufir$e gcfüfrt, um bo6!. gocrornent ber $irnrung Elr empfsngen, toefd;e6 bortbon bern,$odltuürbig[ten.$e rrn Sif dlof gefperrbct tourbc. 10.?lm 20.?Iuguft tourbe bcs $ö$fterfreulidle Oeburt8feflt geiner S örrigligen.$o$eit be6 Srrrfürften, in be{el6en lneife tuie in ben früleren goltcn, in bcm unter Seitung beß $eidlenlc$rcr6 Sinber feftli$ ott8gef$nüdtet $rirfunggfoole bur$ eine öffentlige $ulfeietli$' Icit [regarrgen. Oer tlntcr3ci$ncfe ipro$ ein 6ebct ftlr bo6,$cil bc8 rcegrtcn Sanbe6iürften, bee gulbuollcn Se[d1ü$ct6 unb $örbeter8 unb l2iclt bie ficftrcbe, tlel$e lon ber lsidltigfcit uub ltotftoenbigfeit be6 gemeirtfameu 8ir{en6 lorr $ule uub,io,.ou6 $crnbclte. Sei ben im 2ügcmcinen fidl fteigernben ünfpdi$en, welü1e in $ofge ber (Sultrrrtergöltniffe in Ee3te, Ilrng ouf bic 8tu6[itbung ber $ugenb geftellt mirtber, toerbe iilerall bie 8öfung ber bem Ogrnnofium gcftcllten?iu1go[e immer fdlnieriger unb e6 erf$eine botum, tutc cine rerrnclrte llmfigt nnb t!öti5rfeit ber 9dp[c, [o au$ bie förbembe ltittoirfung bc,$oufc6 ftet6 bringcrrber notfrocnbig. - Son bcrr 6ur Oefougielecto gcf1örenben $illun tourben rcligiöfe und taterldnbif$e Oeiürrgc trorgetrogen. ll,?im 18. 9eptember fanb bie gemeinfc{laftlicflc Sciet be lciligcu 2l[crrbmcr$6 ber ebon, I gcliidlcn 8c$tct unb 9$ütct 9tstt. t2. [m t9.unb 20.9eptembettourben in ollen Staffcrr bfe uorgcidlrieücncn, ntcl;t öffenui$en,.gerlft, präfungen o[gc$olten. ün beibcrr Sogcn fanb nc$ Eeenbigung jerrcr $rüfurrgcrr ein grobeturnen tatt.,'1.3. Sm 13. 9cptern[er uurbe ba6 9ornmerfemefler in bcr biblcligcrr 2letfe mit einer öffcnt,' Iigen 9$ulfeierli$feit gef$loffen. Sei berfel[en lielt bcr D[crprimnner Sof cpg Srefi ciuen Ioteirrifcflen Eorttcg fr6er bo6 5$emol oquibus artibus populus rornanus totum fere orbem.temarum suhegerit;ß ber llnterprimcner Sermsnn Sebm urrb ber D8erprirnoner![tqrtin

40 35 geltng lieltel beutfdle Eodröge, jcrrct ü[ct bo6 tlenor,,!bcf$cn Girrflufi fi[te btc Eöffer' ro',brrrnf suf bic geifiige unb trrolttifcle Guitoidelung bet bcutfclcn sölfer'?r biepr ü[er bcn epruc4 Otitg*'C I,,6-in urnräg Sctrcn iit eirr frütlcr Sobi/. G)cbi$tc tlttrbcn bcclsnirt uln bcm Dierfcc''borier sitfctm e;opp, bem D[ertcrtioner $einri$ seigottb, bcm Urttutcrtisrlcr- $cirrrictl gtö[er, Dcm Dusrtoücr!lilllelm Serrr, bcrr Duintoiicrn $stl!d?öli urtb üriorr l:tittt*r, bcn gcgtanern S.ron3 $r1del urrb?{tf teb uon 6oberritcrn' Oen gcl;ht1l bitbete bie Gnilcrffung bc6 ü[ihrticnteil $?obe ft, Sou bcll gciugercllörcn be6 Ggnulafiuur8 triutbctt lorgetrcgctt. ll*. o6 Silterfelrcfter nurbe am 10. Dctobet in glci$er lneife trie bc8 9dlulic[ t. et' öffnet, $roei 3ur 2lufno$nre angemelbctc 9cl1üler luurben nos beur Grgcbrrifi ber nit ifltctt lor' gäno,n*rirn qi"rüprug in bie 6egio oufgenommen. Oer llrrtcrricllt [cgonrr onr 11. Dctr'r[cr. 1b.?11n 10. Sr.rtrcm[cr [egilg burdl sirls iiffentli$c 9clulfeietltcllfeii bo8 ggiller,guiilöurn in beur mit ber bcfrün3ten Silite dliller'b gcidlrtrüüterr $rilfurtgsfaolc. O* O4ouilebrrr.gcufel lattc urit grofier Sereitnilligfcit lrei Gebicl;tc bee Gefeierten (!In bie gemifcllteu 6[)or urrb ilönnereor irr!j?u[if gciegt, rocldlc tron bcn c!ü[crn bc8 Gigmnafiuur6 gcfnngctt ruurbcn- Ocr 2lnbenfcn 9t!i[er'6 greule. -"Ot*![r'rtc be G)faubcnE. - Oie l)?acllt be6 6efangc6.-) ftir Cfrrprt*oner $rana ni ois liefi einerr trorr tlm au georlreitctcn Sortrog 3trrn u*l lotgeul* örtliuri trugcu ror3ug8ruciic 6dliller'fd1e 6cbi$tc!0r; bet llnterprintsner Dtto Uetb,rionn, bcr Uutufciuubsuc"-.fipcrnrrrnn $iigcr-, bet Dberiertisner 2Ibcrltt!nolbnet, ber Uute*erttarter'llbolf r, Gfc{1ftrutfl, bcr Duortsnu Gjcorg $itdllrer, I'cr Duirrtoner?tlIcrt Odliifiier, ber Oegtoncr $ofcpft 2!olllcr. t6, Snr 18.!?oucrn[er ftor! bu gcllrcitrlctlter bc 69urnofiuur6, D[ergui$t6regiftrotor, geopolb gefiler. Oc{elbc tuor gclorcn 6u gulbrr sm 24. $uii eirte ['irffnmfctt o* bg,onofilrn 6cgorrn fgon tm,gcrb[t 1818/ $0 cr_ b1d1 llc[cript bcr Surfürftlicl;crr 9d1ulen, unb gtubien,ciirectiou tonr 3f. Ecto6er 1818 gurn 9clrei[lef;rer beffel[en etncnnt tuurbc. liqü l* mrorgolifation be6 Grgmrrofium8 murbe iflm burcil $tefcript ronr 30' $cnuot 1t836 au$ bie Eeforguni bct 6gpcbitiouegefgüite ber Serrooftung6,Grninriifion uub be6 Oirector6 übertrogen. fie grgru bie irl?ittc be6 ornurer6 mor cr trog feinee 2[tcr8 ftet8 rüfttg ttub tflütig. lbegen fciner"$rculbli$feit im llurgongc unb ber 2Jieberfeit fcincb Glarafter8 loox er bei Waen, bie gu igm in"einer 1ü$ern Scaietluug ftonberl beiiebt. }lm 2t,$lotremlrct gelcitctcn bic fcimmtli$en 8e[rer unl ertlütg beä 6gmlofium feine Seicle 6u if;rer Suleftcitte unb onr folgeuben Scrge tourbe ron eiteu 'be6 G)grnnoiium8 ciu Stcruergotte6bienft für benfelben in bct G)gmttoficffircl)e geltoften. L7,?Im 2g. Vlorenr[er ruurbe i1 bel $gmnofiolfir$c bo6 lledümmlicle Srauergeböcltnifiomt füt bie rerftorbelen Soflttlöter be6 6gnrnofiurn8, in6fefönbere fi'rt bie Otiftet ber tipcnbicn, gelalten. 1g. Sm g. Oecen$er ftor[ bcr Ogmnafiallelrer,$eitti$ 9cl1niti. Oc{el[e tdox gcz.6oren pr,goro6 bci gllba om 8, gelruoi 1818, Som,ipcrlft 1831 t)ie Ditern 1840 [eiu$te cr brr6"licfigc ogmualturt uub ging fobann ouf bie Ssube6uniuerfitöt Dtctüurg/!r0 cr iictl btet ',1 etn'lcrlies gctp bcm Otubium ber cloffiigeu $fitologie unb Ociclictlte toibmcte unb bemtöcl;ft lcirre pgtiologiid;e $rirfuug [eftonb. Sour 25,!?olcurlrcr urrtcrridltetc cr o16 $tacticont on bctn

41 ) 39 tliefigcn Oqrrrtnfiunr unb ruurbe irn Uprit 1845 bcm Ggrnnaiilm 3u Gcfiet o16 l'ecrlftrogtcr 8clrer 6ugetrriefcrr, im llisi 1846 a[er iu gleidler Gigenf$aft su ba8 $icfige rerfe$i. Our$!ö$fte8 ffic, fcript tom 19. liouemlrer trurbc er $ier gum.sr'rlf fcfrcr prouiforif$, burcll?iller!öctftcg tuie birr$ 2ll1ut;üdlftc Sefcript rom 30. Oc, Sefcdpt lom 19. $uni 1851 crl6 foh[er befinitil, io ccmber um or-bcntli$crr G)grrrrrofiollelrer ollcrguöbigft beftctlt. Ourdl 2lller!ö$fte8 $tefcdpt lrrm 9. gcfrrurrr 1859 nurbe iein Gjctlolt alf 600 tfcrlern allerguribigit cr!öi)t. $rn SJkit tturbe cx!0n eiueur Srnftlciben 6cfrrflen, ncf$e6 tto$ beu forgföltigftcu $flege irnrner toettet um [ic! griff unb ilu nüt[igie, feinet 3!ütigfeii o16 8clrer 3u entfogcn. 9cin larrgnierigc, immer 6unclmcnbc6 Sciben erti'ug er mit rnufterf;ofter Gtgclruug: bic,$offnuug, tuicber 6u gencferrl bpt= Iiefi itln ni$t [i6 gu feirrcm Gnbe. 6r tllor cin gctuiäcrrflofter unb eifrigcr 8c[pu, fcinem Setufc nrit gouscr Oeelc ergebcn, toie fic! ou$ turlfprcnb fciter $ronf[rcit urrb rrqmertlicll nrdl in feiner tobcbiturrbe auf einc difpenbe Seife 6eigte. Oic a[igctneinftc Stleitucrlrnc, [cfonberb ouc! rot eihu bcr d;ülerr gab {i$ 6ei ber Eeerbigullg/ crt 12. CIcccur[u, funb, llnr 13., 14. unb i5. Oecenrber tlurbe in ber Ogrnnhliatftrcl;c ber traucrgotte8bienft für bcniel[cn gefalten. ',19. Our$ Scf$ln! $u{ürfltlidleu!]irriftcrium6 bom 13. Occembcr 1859, 3u!ir.9287, nurbc bcr llntcrgci$nete crnrcidlttgt, für bie Scforguug bc 6$tei[unteut$t8 unb bcr Ggpebition6' gcf$öitr ber $ertloftung6,gommiffion bur$ eiucn geeignctcr Scrtrcter rorlöufig 9orge 6u iragen. 20. G)cgen Seifno$ten f$ieb cu6 feincm licfigen llirfung frcifi,$crr gnfpcctor Senb ei, Eum guscrirrtenbenten unb G'onfiftoriafrat[; tn,$onou eurcrrnt. Oa6 69nmn[iurn, 6u mel$em ber, fclfc, tuic-nornentli$ bo6 $rogromm bom $o!re 1855 ntclbct, Iöngcre Seit o16 euongclif$er Steligion le{rer in eiuem nölern Serfciltniffe geftanbctt \attc, uerlor burcf; feinen?l6gcng licr cincrr normcn $rcurb unb eblen So[;lt!öter. $üt bie tielen Scneife frcunbfi$cr unb t\eil;ne\, mcnber Oeftnrrung ffeibt ilur bie Qlnfictt ftet6.6um Oanf rerpfli$tct. 21. ldlit bcm 2. $onrar ü[crro$m ber lxufiflclrcr Dbentualb bollier ben 9$rci[unter, d$t unb bic Scforgung ber gencnnten Oef$öfte. 22, 2{nr 4. $e[uror tuurbe bo6?ftibcnfct ou.$ro[onu D?ouru6, bcn Eegränber bee bcutidlcn dlulncicn6, Eo{te$er ber $hfteifdlule $ulbo, iu l1crfömmli$er!ßeifc bur$ eirte öffent, Iictle gctulfcicrlicllfeit begougen. Sei berfclbcn lliclt bcr D[erprimuner Gmil Srifc! eineri [s' tciuifdlcn l}orttog ü[er bo6 tfcno:,rconcordia parvae res crescunt, discordia maximae di- Iabuntur(; bcntf$e Sortr-öge lielten ber llnterprimslrer ffiidlarb ScITner unb bcr Dberprinonet 6ufiou GIsUE unb 3tuct jencr ü[rer bo6 tflcmol',,$rrtoicfenr uerbicnt Siniricb Sonifcciu8 nit Sc$t bcn Somcn ctnc6 llpoftclb bcr Ocutfdlen?i/unb bicfu ü[er bo6 tlcmal,,soburs nimmt ba6 Vlibclungenlicb fetne $errorrogcnbe tcllung untcr bcn lcutfctlcn cpif$crr G)rbicfltcn be6 Stittel, sitere ein?tt 6)ebic$tc nurbcn'bcclomirt unr ben D[erfccunboncnr Subolf ron Sif$off6,!ouien rrnb S0[e ntin!ßcrnet, bem D[ertettioncr $o!onn $ölüen, bcu tlrrtertertiquern $erbincrnb $ompe unb SiI$e[m Solf, bcm Duortancr D?0ü b0lr gsleret\, beuduin, tonern Sern!orb Senber!olb unb Subolp!!teSet, ben 9e6tnnern,Seinri$ Su[[, mcnn unb Si$arb Se[1ner. eie beiben 9üngerdlöre bc6 G)gnrnofiurn trugen ber $eicr bce Sagc8 ongcmeffcne Oefringc uor.

42 40 c. totlfrif$e Seubö[rmiffe, l. $rcqarnj!rr 6ümno[iurnr. 'Scim Seginne bc6 dlrljo[re6 [etrug bie $crf1t bct d;tilc 211 (l 32, II 28, III 50, IY 38, Y 32t VI 31)/ uutcr ncld;en fidl 127 fotf,lr'lifctle, 79 clmrgclifdlc urrb b i8rcrclitifctlc, nnbcrerfeitb 151 ein[reirnifcflc unb 60 qu trldrtige 6efoubcn. $m Sctlaufc bc8 9dluljcf,1re6 gtngen 31 9r{1ütcr o[, bogcgen rourbcn 8 cufgcrrorumen. Oemnacll 3ö$tt bo6 G)qrnncfium om 6luffe be6 6gu[ja\r d1ütct (l 24, Il 25, III 43/ IY 34, V 30/ VI 32)/ untet tuef$eu [ic$ 112 fotlolifge,?2 erongclifdle unb 4 ilrsc' Iitifld;e, oubcrerfeitb 134 cirrllcirnifcllc unb 54 su rxcirtige [cfiubcrr z. Sbilrrie nlcn [ttt ec$iuffc be6 gomrne{emefitcr8 tuurbe mtt bcm $cuguif bcr Scifc unb Sroar rnit bem $tübifote,,befütligltt cnuofien bcr D[crprimoner / $'o$onn $Jlobeft, ge[oren 3u $ulba 0m 2.$uli 1837, fctllofifctl, ot1r be8 Sirdleubieucä SJlobcit 6u $ulrc, c{;ülcr be6 G}gnrnofiunr8 fcit Dftcrn 1849/ ruolltc tlcologie fhrbircn. Um Odlufie bc6 6dlutjo[,1re6 toubeu mit bcnr $cugnifi bcr $tcific aur llniuerfttöt engoifcn roerben bie DlcrFrimoucr r l. Sort?Idexlrlqlll'tf ge[nrcn 3u $uhc om 2. SJIüI3 l,84lt crrongelif$,6nf,rrr bc6 gu $u[ba rerfiotlcncrr 8ei$fousfrriiirct Scfcrmonn, güer bc6 Oqrnruofiunis feit Dfhrrr 18S1, ruifi tlleologie unb $filologic ftrbircrr. 2. $tan3?iif ermnnn, gelroren 6u,$frnfelb sm2&,?luguft 1840/ fotlolifg, nln bc6 3u $ünfelb lerftorbcnen 9lftttor lllfcrmonr, $ülerbe Olmnofiurrr6 fcitdftcrn 1851, rlill gjlcbicirr fhrbircrr. 3. $crbincrnb 6lnu6, gcbrten 3u $ulbo om 7. eptcnrlrcr 1840, fot[l'lifcll, o11r bc6 Sitttl6 Glcru6 3u $ulbc, 9$üler be8 Olnnrrofium6 feit Dftern IBStt roitl gfilotogie 4. fhrbiren. 6)uftar (llaue, ge[oren3u,$ünfetb am2.$anuntt841, cuangetifd;,9ogn be6 Scucon, mifiitt8 6tctt 6u,$ünfelb, d)ülerbe 69mnafliumE feitd[tcrn1855, urill tflcologie unb gtlitotogiefltubiren. 5. $tan6,ßrtor3, ge[orcn 6u ljtatburg am g. geptcmber t84q foulolifg, otln bc6 3u ffuibo truftorbeucn Dbctgeridlt8fcftetar8 Snorg, $äicr bc6 6gmnofiurn6 fleit Scilrrogtcn lgil, toill SJtebicitt ftubitctt. 6. Solep! $'rcfi' gc[oren 3u eieter6boufen arn 31. SXat 1840, fotllolifl9, ot1n be6 8el)ret6 Srefi 3u $ofenfclb, $üler bc6 69mrro[iumE feit Dftern 1855/ roifl gtlitologie ftubirnr. ' 7. 6nil Stif$, gc[oren gu $ulba sm 3.!J?ör3 1840, fotflolifr!, o[1n be6 Sentmeifter6 $rtf$ 3u $ttlbo, 6ct1üler be6 Ogmncfirun8 fcit Dftern 1850/ roitl Stcbicin ftubircrr. 8. $ofolt l}ittftoufe, gc[oren pr $ri$tar our 7. $uli 1840, frrtfoliicll, oln be6 $ur6, binber ljitt$lllattfc 6u frriflat, cl1ü{er be8 G)grnnofiurn8 feit lj?idlcreli 1855, trrig ttleologie fltubiren. 9. Gonrab lltüllcr, gc[oren gu,$ürrfelb sm t7, Ocptcnr[cr 1838, fcttlolifg, ot1n bc3 Gontroleur8 SXütIcr 3u ['ulba, ct;ülcr bc6 Ognrrroiiunr8 feit Dficur 1851/ [ritl ttlcr'iogic ftirbirerr.

43 4t : 10.!tsil9e [m Suflmcnn, geboren 3u Sicber sm 10. Oecem6er t84lt ernngettf$, go$n be6 $forrer6 Su[Imonn 3u,$inte{teiuou, 9$üler be Ogmnafium8 feit Seilnagten l1,byt w;il1 Sllcologie urrb gtlilologic ftubiren. fi.!l?artin 9$eling, geeorcnsu$ulbarml.oeccmler1838rfrrt\otils,gotlnbc63u$utbo rerftor[errcn ÜluficuB 6r{lcling' O$ület be8 Ogmnofium6 feit Dftern t85tt roi1l tleotogie itu[tuen. 12, guftu6 9dlueiber, gcforen 3u fiulbcr sm 12, gebruor 1842, f.at\nlifg. gogn be { Sulbc rcrftor[cncn 6c[2cirncn D?cbicirralrattle8 Dr. 9$neiber, Süter be '@gmnopume feit Dftern 1851/ nilmlebicit flubiren. 13. grcrna $olcpts Lltl, ge[oren 3u,günfclb sm 4.guli 1838, tat\otifg, oln.be6 3u,fJünfelb uerftorfreucn 9$nclbetmcifter6 llrfr Qdlüler be6 6lmnofhrm6 feit Dftgn 1SOS, rtf t!cologic ftubircn. L4, sorl tlt!, gc[orer gu solfrlogc$ 0m 13. s?ai 1842t fatgottfg, gofn be6 gufti3, fcottttctt 11t! 3u $ulbo, 9d;üler bc8 6gmucfiurns feit Itorem[er 1851, ruilmatllemstif unb!?n, tuttutäenflr{;crf ten ftubircn Sorr fliimnrtliitlen 2lbitutiertctt er$ielten 3ruci (t urrb 14) bo6 grübtfct,le\t gut,bor,bc, tcitettt, '6rort ladll (2, L 7t l}t 11. unb t2) bal $röbifat,,gut,uorbeteitet),, qs unb 6) ba6 $rödifot,rsicmliü grtt ror[e rett ettt, bier (3, 8, g/ 19) bo gröbif or ifirya'ryigt,o B. Sttgcgongonc $gülrr. Ilorll?I[ir{)hrfi be $rogrcurm8 für Dftern 18'e7,, finb folgenbe 18 Ggüter o[gegcngen, luclc{1c lier nodltrrtgtidl aufgefüf;rt roetben:?iu6 llirtcrpritnor.$etntsnil Gmbc$, um liü bem $oftfacle Eu 11tbften; ou6 gnterfecunbsr 9{bom 2)cder, run ficil bur$ $rfuoturrtcrricft ruciter 6u trilben; ou D[crtcrtior lljil[ctm $ocobi (3tt Dftcrn nocll IIb uerfc$t), um fi$ ber Sarrbruirtlfgcft 3u roibmer; su6 llnterfcrticr $iibot Stcpp/ ilm Saufmonn 6u berben, $erbtucub $eer/ mtl fidl ber Sonbniltf;fcfoft 6u $ibuien, Subtoig llt!, oflte 2lrrgobe feirrer fcrneren Seftirnrnung, (ü[euren6,$ trti6,'ngni An, gcrbe feirl$ fcrn$ett tlcftininrung, Sofept1 Scrt6bcrg, olne?ingo[e feiner fcrrrereu Scftinrrnung, 6)eotg ScIb [3u Sfiern rro$ IIIa lcrfe$t), um Sierbrauex Eu nerben, Seopolb Sefiler 661 Dftem rrad; iiia lcrfegt), uur fid; bcr $frornrocie 6u ruibmen unb,$eirrriü fas;9nrr, ogn,?ingobe fetrrcr feureren $eftinllurig; au6 Duorto: $Ileobolb Gruft [3u Dfteru noc! IIIb uer, fc$tj, rm ficf bet $lcrurcrcie Eu toibmcu/?ilegcnber $artbcgerr fgu Dftern 1ag IIIb re{egtj, o[1nc 9{ttgo[e ieiner fernereu $cfiirnmuug, (5a par $nip6, unr 6er[cr gu toerbeu unl gel, btrtanb 6$uLt[1eiE, ofnc?irrgabe feiner feureren Sefltiurutulgl ou6 Duirrta:?IIp\"0n6 9imot, um bie llicitge Secliclule 3u 6e[u$cn,,$etnriül fsorft fgu Dftern nog IV u*ip6t1, uttt iicll bcr Siu2ograp$ie 3u tuibmen unb Srrton!0littler (gu Dftern tocll IV ucr:pgq, um fict bur$ $riuahrntcrriclt neiter gu 6ilbcu. $m Souie' be6 gegcnncirtigcrr Gclptjntp6 finb auficr bcm fclon gcuonnten Dlrerprtmcner, ueldler 3u lxi$oelt8 mit beur $eugnib bo fficife cntlofien ruurbe, folgeube 30 girler at,gegongenr?iu6 FFerprinrar $ricbri$,föi1tet/ unr eirr.snbcre8 Ogmnofium 3u befurl2en unb gluf uft

44 4P lfe!ner, urn ;i4 bur{ grincrhrntcrri$t rueitet 6u [tfbcn; ou6 llntcrpdmo; 2Iuguft Erottn, um in öfterrei$if$e Siilitörbtcnfte 3u trctcn,.$einridl 8obc, urn ein onbcrc6 Ogtttnofiuttt 6tt 6efuc1lcur,$einricll Sefnrr 3u einem snbcren Seruie, 6eorg G)ontb, um ein cllberc8 G)ymno, fium 6u bcfuclen unb guitu6 SnoxE/ um iu öitcueidlifcle $?ilitörbicnfte 6u trctcrrl su8 Dber, fccunbc: Dtto Sö$ler, um etn onbere8 Ogmnafium 3u bcfucllcn rnrb Sil!elm tropp/ lrm in öfteuei$ii$e ililtttrbienfte 6u ttetenl au llnterfecunbs: 6ctrll0nn 6rb, 3tt cittcnt cnberctr Serufe, miltelm $orb,on, um fi$ bem $oftfose 6u toibmeu urlb 9[rrton Srifdl, ttttt itt öfteueidlifdle SJttlitiirbienfte 6u trctcn; su6 D[ertertio: $oilorru $otn, 6u eincm,$crrrbructf, 6otgicb!ßenbel, on 6u,$cttau, 6onftcntin $üdel, unr ii$ burcf; $ti, bqtunterttcbt rueiter 3u bitben unb $ron3 $trienger, um fic! burdl $r-imfunteui$t nciter 6u bitben; qu6 llntertutiol $of epb SnoxE/ urn$oufntann 3utlerben, 3!eobor 6cmb, 3u einem cnberen Serufe unb Slemen8 S öif er, um fis bem $oitfcr$e 3u tribmenl ou6 Dusrto: $et, binanb,$obe6, unr $cufmann gu tocrbeu, Dtct$öu6 Outmont, of;ne uoridpift6müfige U[' melbung,?ii[re$t ScnbeI, on boe 69mna[ium 6u,$onau, Sofepb $rcfllcr, 3u eincm $onbroerf und?ibom 6immex, lrm fi$ burdl $rirotrrntertidlt toeitet 3u bilbcn; au8 Duinio; lf tf rel Sitter, nrn bieüicfige $teolf$ule 6u [efu$en unb Uuguft ljiortelletrr, sn bs6 69nr nofium gu Goffel; cu6 e6tc: Dtori$ Cid)töcge/ um bie liefige ffieotfcl2trle 3u befu$en,?iuguft Soü, 6u einem cnberen Serufe, D?oü bon Oe$n,Sotfelfer, um bo6 Ogtttttofimn in!]?or, lurg gu trefu$ctt.. 4'. Samrnlnngtr un! $efrmitltl unb bie bomit uerbunbene 6$üterbtbliot$ef, bo6 Ptllicolii$e Ssbinet fo roie bie fr[rigen omrnlungen firrb 0u6 ben etot8möfiigerr!]?ittchr cngcmeffen uerrnelrt tootben. Son Su{ürit{icllem flj?iuiftcriun tourbe eiue grofie 2ln3cr!l bort $rogronrmen berjettigctt Stt,.ftolten, roel$e 3u bent beutisen $rogrommen,souf$uerein ge!ören, gefeubet. 9frr$ctbenr crtlielt bie Si6liotgef be6 6gmnofium6 folgenbe G)ef$enfer tron bem.$errn taot6rqtb Dr.2lbelmonn 6u CIorpot eine gröfiere llqogl ofabernif$er gdpiften; ldn bem.$erm Dr. (öorl,scrquet bo$icr feile gnougurotbiäertation ü6er bie $bee be6 Debipu6 cuf Solono6, Tacit. hist. ed. $ic$ling; tron ber S-6. teubner'fgen l$u$$onblung in Seip3ig; Eeuiclcr, gdedlif$ee 9$ultoöttetbu$; bcutfcll,griccllifcile8!ßörterbu$2 tron ber Eieroeg'fgen Sqstlonblung it Srcunf$toeigr SaPe, 2.?Inftcge, beorbeitet ron enge[uf$. CIer Se$nung6füfrer,$crr lot gd)tcret$ fcllcnfte bem $eidlenopporot 2 6orton6. Oa Vtcturolicnfobirret er$ielt ein tocrtluollc8 Oefcllcnf uon bem $errn öfeigert4t6iefretor ron gobenftern, nömlic! einen felierren, norbif$en Eogel, Colynrbus arcricus.?lug bie gerren görfter Seber 6u SömmetSe[ unb $ö{ter Ee$tolb 6u Iteir$of $atren {iö in biefem gogre roieber bur$ neue 6ei$enfe um btefe 9ornmlung serbient gerno$t. $ür olle biefe 6efgenfe fprese i$ im Utomen be8 Ggmtcliurn8 ben rerbirrblidlften Oclf ou6. Sie in ben ftüleren golren ruu6e bie Eertuqltung ber Sibliotlcf unb bie?iufliüt ir[er ben geogroplltigen?ipporot ron bem Ogmnafiolle$rer Dr. Sei6mcnn unb bie 2lufft$t it[er bq8 pbgitroftlqr Sabinet, bie fllaturclienfommlung unb bie fonftigen ncturtoiffeni$ofiti$en 8e$rmittet bon bem Ggmnofiolle$rer Dr. 6ie6 gefübtt. n il il

45 4g 5. $tipcn!itn unl Pent[iricn' OoB Gtaot6ftipenbium, im.oefornmtbetroge.ron?5 Oulbcn, llurbe 3u ie 25 Gjulbctt berr Dlcrlriurcneur S'arI?Iderrnßnr'/ Solepb ft'refi unb stortiu gcflcling; bo6^d$'f{1c tipcnbilrn, im CIcfomnrtretrnge ron 90 6ulben, 6u je 10 G)ulbcu, bcrn D[etfecuttbcrner Ealentin Selrcr,'bcm llriicrfccuubaner 6ouftontin 0ütt, bcn llrrtettcttisnem Sotsnn Söf$enr 6a6rie[ 6e n 6ler, 3o9onn Sir$er unb $olep! D?ebIer, ben tlntertettionern 2llcuin SIum unb Subroig Srror3 unb bent Duortqner Oeorg $o$nron-n;!a-e '$c[erfod'f$c tipenbtum, im G)efommtlretroge bon 24 6ufbeu, 6u ie 1'2 Orrlben, bcn Dberprimanem $et' binsub 6lou6 unb $onrob S?irller; ton bcm 2tsct1rrer'f$en gtipenbiuml im 6c' bon 24 6ulben, bem llntetprinrcncr ülsrtin llögel 14 Gulberr unb bem lltttct' fommt6etroge fccunboncr $einri$ Iteufi 10 Gjulben 3uerfotnt. Ourg bie 6nobe Su{trrftlidlcn fjinifteriurn8 etfreuten fi$ 16 bürftige unb toürbige 9$üIet be6 6gmnofliurn6 ber 2ßo!lt!ot'be6 frcien tlnteuidlt unb 19 snbercn ruurbe tron ber Eertooftungg' 6ommilgion bo dprlgeib erlaffen.?iufierbem tourbcu ben bärftigen gdlr"rtern bie erforbetli$et ggul6äger qu6 bem 3u btefem grocd leftirnntcn $leile ber G)gmnofiol[i[fiotfef gelielen. Utt6 i1 iem rrerfloffcnen guljolre gctoö9rten in ber rnenf$enfreunblt$ften Seiic liele Ginrnolner ber gtabt grcitifdle uub onbere llrrterftügunben or bürftige Gc[ülcr, tuofür ben toörmften Oqnf su6' 6uitrrre$cu ber tlntet3ei$nete fi$ gebrungen füt1lt. SulInronl, guperintenbent unb Gonfiftoriotratll Scnbel unb lutebicinqltot! Dr. Steganb rcronftoltcieri au$ irn rerfloffenen,$er6ft tm Srcife nollt!ötigcr $mrtrrbe Oönner be8 69nt' -unb rrafiunr6, 6ur tlntcrftügung unbemitteitör urrb trel$e ruiebet, toie tn bel roi1grn $o$ren, elnen [ösft crfreuti$en Grfolg flcrtte. Ocnn eb frlrrntcn uou bem Grttoge berfel[c1 1,.,gfctcff?0 Giulben 6ur llntcrftil$ung rou 5 I'roren $üleur, cincm lltttcrprirnoner, Snei D[erfeculbauerri unb cinem Dbettcrtioner mit je 15 Gulben uub eittein Duqrtqner mtt 10 Oulben rrerrueubct urrb 6ubcm bie im gerbft 1852 [cgrfmbcte,,lboltt$ötuftiftrrng firt bürftige unb tlür' - bigc e$äier bee Ogmtoiirim6 3u $ulbc,/ um ron 45 fl' 6 fr' uerrncl;rt nerben. gürburc! urrb burg girrgufirgung ber ginfen ift bet Sopitolfonb8 biefer 9ttftung, toel$et 6u Ö1trrn n. g. 425 fl. 5? fr t \b. [etrug, ouf bie unnne uon 486 fl. 52 ft. 3 \[t, ongcnacl;fctt, r16b1n tzs 7,, [ci $urgeffifger Sorrbe frebitfoffe 6u 4 $ro6cntt 3t7 fl. 52 fr. 3 $[r. bei ber!ie' figeu porfaife 3u 3; prosent ongelegt fitb. 'SXit $rcubcn ergreift ber llnter6et$nete biefe 6elegen$ett, ben uerc[rtcn,$erren, toel$c aut Grletcllterurig ber Soge lirlisbebürfttger 9d;üler btefc gtiftung in6 Seben gerrrfen uub fo ruirfiom g46llet, fo roie allcn greunben be8 6gmnofilrn6 in ber 9tgb,t urrb in- ber^ llrngegenb, toelse fidl iei bcrfel[c1 letleiligt gc[en, im liqmen ber?lnftolt ben innigflten Osnf bofr"rr ou$ öffen{t$ au6' 3ufpredlen. OoB lelrercollegium gegt bie 3uuerfi$tli$e $offnung, bofi bur$ bie gemölrten tlntcr' bem Se' Itiibungrn bie Grnpfönger bcrfel[en ouf ilrer betretenen Eoln [efeftigt unb aniere 3u ftrrlrnl fid; einer gleigen [Boglt$ot roürbig 3u mc$en, orrgefeuert tlerbcn. lliöge 6oit biefe8 Serf ber gjtitbt$ötigfcit mcitcr icgnen!