Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne. Folkehelseoversikt Årdal kommune. Arkivsak 14/ Høyringsutkast

Transkript

1 Arkivsak 14/ Høyringsutkast Foto: Stine M. M. Elverhøi Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Folkehelseoversikt Årdal kommune 1

2 2 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Innhald 1. Bakgrunn og lovgrunnlag Lovgrunnlag Oversikta skal baserast på (kunnskapsgrunnlag): Informasjon om oversikta Kjelder og statistikk Årsaksforhold, konsekvensar og ressursar Oppdatering... 6 Helsetilstand og faktorar som påverker denne Befolkningssamansetjing Vurdering av årsaksforhold og konsekvensar Ressursar, helsefremjande- og førebyggande tiltak Innspel til mogelege framtidige tiltak Oppvekst- og levekårsforhold Vurdering av årsaksforhold og konsekvensar Ressursar, helsefremjande og førebyggande tiltak Innspel til mogelege framtidige tiltak Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø (miljøretta helsevern) Vurdering av årsaksforhold og konsekvensar Ressursar, helsefremjande og førebyggande tiltak Innspel til mogelege framtidige tiltak Skader og ulykker Vurdering av årsaksforhold og konsekvenser Ressursar, helsefremjande- og førebyggande tiltak Skader og ulukker: Innspel til mogelege framtidige tiltak Helserelatert åtferd Vurdering av årsaksforhold og konsekvenser Ressursar, helsefremjande og førebyggande tiltak Innspel til mogelege framtidige tiltak Helsetilstand Vurdering av årsaksforhold og konsekvenser Ressursar helsefremmande og førebyggande tiltak... 30

3 3 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne 8.3 Innspel til mogelege framtidige tiltak... 31

4 4 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne 1. Bakgrunn og lovgrunnlag Overordna mål for folkehelsepolitikken er fleire leveår med god helse for alle innbyggjarar,samt reduserte helseskilnader mellom ulike grupper; etniske, sosioøkonomiske, kvinner og menn. Folkehelsearbeidet medfører endring frå sjukdomsperspektiv til påverknadsperspektiv I motsetnad til sjukdomsperspektivet som tek utgangspunkt i bestemte sjukdomar, fokuserer påverknadsperspektivet på alle faktorar som påverkar helsa. Påverknadsperspektivet tydeleggjer samanhengen mellom desse faktorane og korleis dei er sosialt fordelt, ein konsekvens av dette er at prioriteringar og tiltak må vere tydelege og synlege i alle sektorplanar og ikkje berre i helsesektoren. Folkehelsearbeidet skal forankrast i alle plan- og styringsdokument både i kommunar og fylke. Ein god barndom varar heile livet ACE (Advers Childhood Experiences) i USA på midten av 1990 talet viser samanheng mellom negative opplevingar i barndommen, alt frå overgrep til dårleg ernæring, og uhelse i vaksen alder, både psykisk og fysisk. Negative opplevingar i barndommen har sterk effekt på seinare helse, ikkje berre psykisk, men også høgare førekomst av kreft, hjarte-kar sjukdommar og diabetes. Tiltak for å sikre alle born ein god barndom bør difor ha ei sentral rolle i helsefremjande og førebyggande arbeid. 1.1 Lovgrunnlag Kommunen har plikt til å ha ei skriftleg oversikt over helsetilstanden i befolkninga og kva positive og negative faktorar som kan påverke denne. Plikta er heimla i Folkehelselova, smittevernlova, folkehelseforskrifta, forskrift om miljøretta helsevern og forskrift om kommunane sitt helsefremjande og førebyggande arbeid i helsestasjons- og skulehelsetenesta. Oversikta skal også vurdere årsaksforhold og konsekvensar. Påverknadsfaktorar kan vere både positive og negative, t.d levevanar som ernæring, inaktivitet, rusmiddel- og tobakksbruk, men også sosiale miljøfaktorar som bustad, arbeid og utdanning samt fysiske miljøfaktorar som trafikkbilde, forureining, tilrettelegging for friluftsliv og universell utforming. Kommunen har ansvar for helsefremjande og førebyggande tiltak for alle sine innbyggjarar, og folkehelseperspektivet skal inngå i all planlegging og lokal samfunnsutvikling. Det er difor ein føresetnad og eit krav at kommunen har god oversikt over helse og påverknadsfaktorar lokalt for å planlegge, prioritere og gjennomføre målretta tiltak. Forskrift om oversikt over folkehelsa presiserer at kommunen si oversikt skal vere kunnskapsbasert og omfatte opplysningar og vurderingar av: 1. Befolkningssamansetjing: innbyggjartal, alderssamansetjing, aldersutvikling, aldersframskriving, sivilstatus, etnisitet

5 5 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne 2. Oppvekst- og levekårsforhold: økonomiske vilkår (andel høg og låginntekt, einslege forsytarar, ein personshushald, bu- og arbeidsforhold), tilknyting til arbeidslivet ( sjukefråver, uføretrygda, arbeidsledige) og utdanningsforhold (andel med høgare utdanning, fråfall i vidaregåande skule) 3. Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø: Drikkevatn- og luftkvalitet, tilgang til fri- og friluftsområde, sykkelvegnett, tal støyplaga, oversikt over smittsame sjukdomar, organisasjosndeltaking, valdeltaking, kulturtilbod, sosiale møteplassar 4. Skader og ulykker 5. Helserelatert åtferd: Fysisk aktivitet, ernæring, bruk av tobakk og rusmidlar, risikoåtdferd som kan gi utslag i skader og ulykker 6. Helsetilstand: Informasjon om førekomst av sjukdomar der førebygging er viktig; psykisk liding, hjarte-, kar- og luftvegssjukdomar, diabetes, kreft, karies Forskrift om kommunen sitt helsefremjande og førebyggande arbeid i helsestasjons- og skulehelsetenesta omhandlar kommunen si plikt til å ha oversikt over helsetilstand og dei faktorar som kan påverke helsa til barn og unge, samt gravide som går til kontroll i tilknyting til helsestasjon. 1.2 Oversikta skal baserast på (kunnskapsgrunnlag): Opplysningar som statlege helsemynde og fylkeskommunen gjer tilgjengeleg Kunnskap frå dei kommunale helse- og omsorgstenestene Kunnskap om faktorar og utviklingstrekk som kan påverke innbyggjarane si helse Statistikk kan gje godt grunnlag for målretta tiltak, men ein skal vere merksam på at i mindre kommunar med lite talgrunnlag kan små og tilfeldige variasjonar gje store utslag. Av den grunn bør statistikk vurderast utfrå eit gjennomsnitt av målingar over fleire år. 2. Informasjon om oversikta 2.1 Kjelder og statistikk Kjelder og statistikk er henta frå: Folkehelseinstituttet sine statistikksider kommunehelsa og MSIS Folkehelseprofil for ÅrdalUtdanningsdirektoratet skoleporten.no NAV statistikkar tal sjukemeldte, uføretrygda, heilt eller delvis sjukemeldte, einslege forsørgarar, personar med økonomisk sosialhjelp, einpersons hushaldningar Sogn og Fjordane fylkeskommune Fylkesmannen i Sogn og Fjordane Helse Førde SSB KOSTRA Kommunen, brukarplan og ungdomsundersøking

6 6 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Statistikk kan gje godt grunnlag for målretta tiltak, men ein skal vere merksam på at i mindre kommunar med lite talgrunnlag kan små og tilfeldige variasjonar gje store utslag. Av den grunn bør statistikk vurderast utfrå eit gjennomsnitt av målingar over fleire år. 2.2 Årsaksforhold, konsekvensar og ressursar Som grunnlag for vurderingar er tatt utgangspunkt i føreliggande informasjon, statistikk og kunnskap om lokale forhold. Høyringsinstansar og innspelarar har vore samansett av tenesteleiarar både innan helse, omsorg, oppvekst og tekniske tenester. Årsaker, konsekvensar og ressursar/helsefremjande og førebyggande tiltak er omtalt til slutt under dei seks hovudområda i folkehelseplanen. 2.3 Oppdatering Oversikta over helsetilstand og påverknadsfaktorar skal årleg reviderast første kvartal. Dette dokumentet blir utforma som eit dokument med tabellane som er gjengitt i denne teksten, der det er folkehelsekoordinator sitt ansvar å oppdatere med årets talmateriale når dette blir klart. Det skal deretter føretakast ein kort vurdering om det nye talmaterialet medfører større endringar og i så fall om det bør iverksettast tiltak før hovudrullering som skjer kvar fjerde år. Hovuddokumentet (dokumentet du les i no) blir rullert kvart fjerde år med oppdatering av heile dokumentet, både tekst, figurar og tabellar. Ansvarleg for revisjon er kommunen sin folkehelsekoordinator.

7 7 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Helsetilstand og faktorar som påverker denne 3. Befolkningssamansetjing Folketalsutvikling Årdal har frå 2009 fram tom 2015 hatt ein gradvis nedgang i innbyggjartal, ei utvikling ein også tidlegare har sett. Folketalsreduksjonen skuldast både redusert fødselsoverskot og nedgang i netto tilflytting. Utviklinga har samanhang med utviklinga i arbeidsmarknaden i kommunen, prega av store industribedrifter som er påverka av internasjonale konjunkturar. Andelen eldre over 80 år er høgare enn elles i landet. Folketalsnedgangen påverkar negativt både kommunen sitt inntektsgrunnlag og tilgang på arbeidskraft. Folketal og framskriving 2016, 2020, 2025 og 2030 Folketal År Figur 1: Figuren viser folketal i raudt for åra (Henta frå SSB) og framskreve tal i blått for åra 2016, 2020, 2025 og 2030 (Henta frå Fylkesspegelen). Informasjon om datamateriale i vedlegg Folketalsutvikling , Årdal kommune Fødde Døde Fødselsoverskot Innflytting Utflytting Nettoinnflytting Folketilvekst* Figur 2: Tabellen viser folketalsutviklinga for fødde, døde, fødselsoverskot, inn- og utflytting, nettotilflytting og folketilveksten frå =2004, 2=2005, 3=2006 osb. Tal er henta frå SSB. Informasjon om datamateriale og nøyaktige verdiar ligg i vedlegg 1.

8 8 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Folketalsframskriving Folketalsframskrivinga for Årdal kommune viser ei utvikling med små endringar i innbyggjartal, med ein profil som tyder på framleis svak nedgang i fødselstal og auka tal eldre fram til Forventa folketalsutvikling delt på aldersgrupper år 1-5 år 6-12 år år år år år år år 90 år og eldre 2030 Figur 3: Tal frå fylkesspegelen. Etnisitet Andel innvandrar og norskfødde av innvandrarforeldre viser ein svak vekst, Årdal ligg godt over fylkesgjennomsnitt, men under landsgjennomsnitt. Tal innvandrarar har samanheng både med arbeidsinnvandring og busetjing av flyktningar. Det er store helsemessige skilnader mellom grupper av innvandrarar og mellom invandrarar og etnisk norske. Skilnadane er både psykiske og fysiske. For å redusere skilnadane og lukkast med førebyggande og helsfremjande arbeid krevst det kommunal kompetanse og ressursar, der også språkopplæring er eit sentralt tiltak i inkluderingsarbeidet Land Fylke ÅK Land Fylke ÅK 13 7,9 9,2 14 8,9 9,3 Innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre i prosent av befolkninga Ein-personshushaldningar Andel einpersonshushaldningar har vore stabilt i Årdal dei siste åra, andelen er lik med landsgjennomsnitt, men over fylkesgjennomsnitt.

9 9 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Grunngjeving for å ha denne gruppa som indikator er at åleinebuande er vurdert å vere meir utsett både økonomisk, helsemessig og sosialt. 2013* 2014* 2015** *Personar som bur åleine i prosent av befolkninga **Personar som bur åleine, 45 år + i prosent av befolkninga 3.1 Vurdering av årsaksforhold og konsekvensar Status Mogelege årsaker Mogelege konsekvensar Folketal: Det har vore ein gradvis tilbakegang i folketal frå 5631 i 2004 til 5496 i Det er forventa ein framleis tilbakegang fram til Innbyggarar frå 0 5 år: Forventa redusert med 63 fram til Nettoinnflytting: Dei siste ti åra har det vore varierande nettoinnflytting i kommunen, både positiv og negativ. Fom 2010 har kommunen hatt negativ nettoinnflytting, i personar. Innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre: Det har vore ein svak auke i tal innvandrarar Innbyggarar over 80 år Frå 2016 til 2013 vil komunen få ein auke på 39 innbyggarar over 80 år. 60 vil vere over 90 år. Einpersons hushaldningar: Stabil andel dei siste åra Utflytting: Utdanning og arbeid. Redusert tal arbeidsplassar i kommunen som følgje av omstruktureringar i dei store industribedriftene og kommunal nedbemanning. Lite tilgang på høgkompetanse arbeidsplassar. Tilflytting: Gode oppvekstvilkår, natur og friluftsliv. God tilgang på bustader. Utfordrande å sikre framtidig rekruttering til kommunale arbeidsplassar. Økonomiske og helsemessige skilnader mellom grupper av innvandrarar og mellom innvandrarar og etnisk norske. Utfordrande i forhold til integrering, sosiale nettverk og tilgang til arbeidsmarknaden. Auka tal friske eldre, men også auka tal innbyggarar med behov for pleie og omsorg, inkludert demens. Auka etterspurnad etter helsetenester.

10 10 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne 3.2 Ressursar, helsefremjande- og førebyggande tiltak Befolkningssamansetjing, helsefremjande- og førebyggande tiltak i dag Omdømme, resultat i oppvekst Tilrettelegging for naturopplevingar, Folkevegen Utandørs basseng God barnehagedekning 3F: frivillegsentral, frisklivsentral, folkehelse i Gamleskulen Tannlege- og legedekning Dagtilbod for demente Integrering av innvandarar; språkpraksis 3.3 Innspel til mogelege framtidige tiltak Befolkningssamansetjing: Innspel til mogelege framtidige tiltak 1. Utvide dagtilbodet til demente 2. Innføre BRAVO-leik for små- og spedbarn 3. Handlingsplan for integrering av flyktningar 4. Oppvekst- og levekårsforhold Låginnteksthushaldningar Årdal kommune ligg svært lågt i tal låginntekts hushaldningar samanlikna med både fylke og land, og utviklinga viser ein nedgang i denne gruppa. Inntekt og økonomi er grunnleggjande påverknadsfaktorar for helse, forsking har vist samanheng mellom inntektsnivå og helsetilstand. Låg inntekt påverkar negativt sjølvopplevd helse, sjukdom og tidleg død (Folkehelseinstituttet) ,4 8,1 4,3 9,5 7 3,8 10 7,7 3,2 Prosent av innbyggjartal Som låginntekt vert rekna inntekt under 60 % av norsk medianinntekt. Arbeidsløyse Som for låginntektsgrupper vert arbeidsledige rekna for å vere ei utsett gruppe, også arbeidsløyse kan påverke helsetilstanden negativt. Arbeidsledige år

11 11 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne 2,2 1,5 3,4 2,7 1,9 2,1 2,3 1,6 3,2 Prosent av innbyggjartal For denne aldersgruppa har Årdal over tid hatt høgare arbeidsløyse enn både fylke og land. Variasjonen i tal arbeidsledige har vore større enn resten av landet. Sjukefråver Årdal har hatt ein merkert nedgang i tal sjukemeldte frå 2012 til Kommunen ligg godt under landsgjennomsnitt og på snitt eller under for fylke ,6 5 5,3 5, ,4 4,9 4,4 Prosent av innbyggjartal Uføre Uføretrygda år I denne perioden har talet på unge uføretrygda gått noko ned i kommunen. Dei to siste åra ligg kommunen under både land og fylkesgjennomsnitt. Omfanget av unge uføre er ein indikator på fysisk og psykisk helsetilsrtand, men må også sjåast i samanheng med arbeidsmarknaden, utdanningsnivået og jobbtilbodet i kommunen. Grupper som står utanfor arbeidsliv og skule har ofte dårlegare psykisk helse og meir usunne levevanar enn enn dei som er i arbeid ,3 2,2 2,4 2,5 2,3 2,3 2,5 2,2 2,2 Prosent av innbyggjartal Vidaregåande skule eller høgare utdanning år Årdal kommune har lågare andel med grunnskule som høgaste utdanning enn både fylke og land. Utdanning og læring gir meistring, meistring gir helse (Folkehelseinstituttet) Prosent av innbyggjartal

12 12 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Fråfall vidaregåande skule Årdal har lågare fråfall frå vidaregåande utdanning på landsbasis, men vesentleg høgare enn fylke. Det er dokumenterte samanhengar mellom utdanningsnivå, materielle levekår og helse. Utdanning er ein avgjerande ressurs for å sikre god helse gjennom livet. Særleg utsett for fråfall er ungdom med foreldre som berre har grunnskuleutdanning Prosent av innbyggjartal Barn av einslege forsørgarar Årdal har stabilt færre barn av einslege forsørgarar enn landet, men noko høgare enn fylket. Einslege forsørgarar har i snitt dårlegare økonomi enn andre, og meir utsett for negative helseeffektar både fysisk og psykisk Prosent av innbyggjartal Barnevern Barnevernet arbeider på bakgrunn av meldingar frå andre tenesteområde (helse, barnehage, skule osb) samt frå privatpersonar og familiar. Barnevernet er ansvarleg for å vurdere alle meldingar, gjennomføre undersøkingar og iverksetje tiltak i heimar der det er bekymring rundt barnet, også omsorgsovertakingar. Nasjonal statistikk Nasjonal statistikk (SSB) tilseier at barnevernet er i kontakt med ca. 5 prosent av alle norske barn i alderen 0 18 år. Det er vanskeleg å berekne tal barn som barnevernet bør vere i kontakt med, men ein antar at det er rimeleg å tru at mellom fem og sju prosent vil ha trong for oppfølging frå barnevernet. Lokal statistikk barnevern I Årdal utgjer alderen 0-3 år om lag 4,25 prosent (231 barn) og denne aldersgruppa utgjer 22,2 prosent av kommunen sin samla barnepopulasjon (0-17 år), (1040 barn). Litt i overkant av 19 prosent av Årdal kommune sin befolkning er i barn aldersgruppa 0-17 år. Barnevernet mottar svært få bekymringsmeldingar for dei yngste borna.

13 13 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne I 2014 gjennomførte barnevernet 30 undersøkingar, tilsvarande 2,88 prosent av samla barnepopulasjon. Tal plasserte barn var same år 1,2 prosent, mens på landsbasis er 1,7 prosent plasserte. Tidlegast mogeleg indentifisering og iverksetjing av tiltak rundt barn som er utsette for risikofaktorar er vesentleg for at barnet skal klare seg bra. Risikofaktorar kan vere foreldre si fysiske og psykiske helse, vald i heimen og/eller rusmiddelmisbruk, familefattigdom grunna trygda eller arbeidsledige foreldre. Ressursar er tidleg identifisering av barn i risikosona og tidleg intervensjon. Breidde tiltak i på tvers av tenesteområde. Alder Tal Prosent av befolkning 19 4,25 Barn og unge, andel av befolkning i Årdal Vurdering av årsaksforhold og konsekvensar Status Mogelege årsaker Mogelege konsekvensar Låginntekt hushaldningar: Årdal har stabilt få i denne gruppa Arbeidsledige år: I denne gruppa ligg Årdal vesentleg høgare enn både land og fylke Nedsett arbeidsevne: Legemeldt sjukefråver: Skiftordningar i industrien er godt lønna. Årdal kommune har også i stor grad nytta gode lønsavtalar som rekrutteringstiltak i tenesteområda. Tap av arbeidsplassar med låge formelle kompetansekrav går i stor grad utover denne gruppa. Ved overtallige vert det dei med lågast ansiennitet som i størst grad vert ramma. Låg inntekt kan føre til barnefattigdom og redusert høve til å delta i aktivitear og sosiale samanhengar saman med jamnaldrande. Låg inntekt, arbeidsløyse og nedsett arbeidsevne kan ha negativ effekt på sjølvopplevd helse, sjukdom og tidleg død. Det er grunnlag for sosiale skilnader, også helseskilnader. Uføretrygda år: Frå 2013 er talet uføretrygda noko redusert. Årdal ligg no på fylkesgjennomsnitt, men under landsgjennomsnitt Grunnskule som høgaste utdanning: Det vert lagt til rette for lærlingeplassar i både privat Auka kommunale og statlege utgifter til økonomiske støtte og trygdeordningar.

14 14 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Årdal har langt færre tal innbyggjarar med grunnskule som høgaste utdanning enn både land og fylke næringsliv og kommunale tenesteområde for å sikre framtidig rekruttering. Kommunen har rekrutteringstiltak for vidareutdannig både på høgskule og etterutdanningsnivå for å sikre nødvendig kompetanse. Fråfall frå vidaregåande skule: Årdal har lågare fråfall enn land, men vesentleg høgare enn fylke. Barnevern: Færre bekymringsmeldingar enn landssnitt, få meldingar om dei minste barna. Færre plasserte barn enn landet Mange faktorar kan spele inn her; økonomiske, sosiale, skuletrøtt, feilvalg, vanskelege heimeforhold, rusproblem. Mangel på kunnskap om kva som gir grunnlag for bekymring. Vegring for å melde. Risikofaktorar er foreldre med psykisk sjukdom og/eller rusmiddelmisbruk, vald i heimen, barnefattigdom. Tidleg intervensjon og iverksetjing av tiltak for barn og deira foreldre aukar sjansane til at barnet skal klare seg godt 4.2 Ressursar, helsefremjande og førebyggande tiltak Oppvekst og levekårsforhold: helsefremjande og førebyggande tiltak i kommunen Bibliotek med bøker, media og datatenester gratis for brukarane Utlånssentral av sports- og friluftsutstyr til barn og unge, organisert av biblioteket Både kommune og mange bedrifter er IA bedrifter Deltakarar frå barnehagar, helsesøstertenesta, barnevern, PPT, og skular i pilotprosjektet BTI (betre tverrfagleg innsats), med fokus på tidleg identifisering av barn i risikosona og tidleg intervensjon i alle tenestenivå 3F i Gamleskulen (frivillegsentral, frisklivsentral og folkehelse) i samarbeid med NAV og arbeids- og aktivitetstiltak ASVO bedrift med arbeidsretta tiltak for personar med særlege utfordringa og behov for oppfølging Høg barnehagedekning Målretta arbeid i barnehagane med vekt på gode overgangar for barnet (oppstart i barnehage, byte av avdeling, oppstart skule) Mobbeplanar i barnehagar og skular Styrka ressursar i barnevern for iverksetjing og oppfølging av tiltak i heimen

15 15 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne 4.3 Innspel til mogelege framtidige tiltak Oppvekst og levekårsforhold: Innspel til mogelege framtidige tiltak 1. Familiekontoret tilbake med kontordagar i kommunen 2. Faste kontordagar for BUP (spesialisthelsetenesta barne og ungdomspsykiatri) 3. Auka aktivitet i ungdomsklubben 5. Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø (miljøretta helsevern) Drikkevatn For at måleresultatet skal vere tilfredsstillande kan det vere overskriding av grenseverdiar i inntil 5 % av prøvane, dvs at vassverk må ha mellom % tilfredsstillande prøver. Årdal har to kommunale vassverk som dekker 99 % av innbyggjarane. Begge vassverka har svært høg kvalitet på vatnet Måling av e.coli i drikkevatn. Drikkevatn fritt for smittestoff er ein vesentleg føresetnad for folkehelsa. Luftforureining Historiske statistikkar viser eit radikalt endra utsleppsbilete fram til i dag. Som industrisamfunn er Årdal utsett for luftforureining, i hovudsak frå Hydro Aluminium sine anlegg. Særleg svevestøv og SO 2 kan forårsake luftvegsplager. Bedrifta har derfor hyppige målingar og berekningar av m.a fluor, SO 2 og svevestøv både i sjø og på land. Målingar syner at svevestøv ikkje er ei utfordring for Årdal kommune.

16 16 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Radon Høge verdiar av radongass har negativ effekt på helsa og aukar faren for kreft. I område med høge verdiar skal det iverksetjast tiltak for å redusere nivået. Årdal kommune har sidan 1990 hatt jamlege målingar av førekomsten av radon i bygningar. Alle resultat tyder på at radon ikkje er eit problem i Årdal. Gang- og sykkelvegar I KOSTRA rapporteringa for 2014 kjem det fram at kommunen har 6 km gang- og sykkelvegar som er eit kommunalt ansvar. I tillegg kjem eit omfattande nettverk av turstiar og vegar, samt tilrettelagte skiløyper og anlegg på vinterstid. Oppleving av mobbing på skulen Mobbing er ein viktig risikofaktor for psykiske vanskar blant ungdom ( folkehelseinstituttet). Dette vert målt årleg på 7. og 10.trinn med spørsmålet: Er du blitt mobba på skulen dei siste månadane? 7.trinn trinn trinn trinn trinn 2015 Land S&Fj Årdal Land S&Fj Årdal Land S&Fj Årdal Land S&Fj Årdal Land S&Fj Årdal 1,4 1,4 1,3 1,4 1,4 1,7 Omlegging, ikkje tilgjengelege data 1,3 1,3 1,2 1,2 1,3 1,5 10.trinn trinn trinn trinn trinn 2015 Land S&Fj Årdal Land S&Fj Årdal Land S&Fj Årdal Land S&Fj Årdal Land S&Fj Årdal

17 17 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne 1,4 1,4 1,3 1,4 1,3 1,4 Omlegging, ikkje tilgjengelege data 1,3 1,2 1,1 1,3 1,2 1,3 Samanlikningstal for land, fylke og Årdal kommune, skala 1-5. Låg verdi tilseier lite mobbing. Henta frå Melding om grunnskulen. Blir mobba på skulen, 10.klasse ,9 7,1 8,4 8,9 7,1 8,3 8,1 6,2 6,4 Folkehelsebarometeret i prosent av elevtal. 5.1 Vurdering av årsaksforhold og konsekvensar Status Mogelege årsaker Mogelege konsekvensar Drikkevatn: 100 % tilfredsstillande resultat i måleperiodane Luftforureining: Særleg utslepp frå Hydro som vert målt. Gode resultat. Radongass: Årdal har svært låge verdiar. Gang- og sykkelvegar: 6 km kommunalt eigde i Gode reinseanlegg og prosedyrer Faste periodiske målingar, effektive reinseanlegg. Gjennomført målingar sidan Stor risiko for smittespreiing ved dårleg reinsing og vassanlegg. Høg luftforureing påverkar helsa negativt, særleg luftvegar. Høge verdiar har negativ konsekvens for helsa. For få som syklar eller går til skule, barnehage eller arbeid og meir bilkjøring. Skulemiljø mobbing og trivsel: I skuleåret 2011/12 opplevde 8,4 % av unge i 10.klasse at dei vart mobba. Skuleåret 2013/14 var talet 6,4 %. Mobbing har mange årsaker, der både skulemiljø og heimesituasjon spelar inn. For å oppnå lite mobbing trengs det aktivt arbeid både i barnehage og skule. Auka trafikkrisiko. Fysiske og psykiske helseplager. Redusert livskvalitet. 5.2 Ressursar, helsefremjande og førebyggande tiltak Miljøretta helsevern (fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt): Helsefremjande og førebyggande tiltak i

18 18 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne kommunen i dag Faste målingar av vasskvalitet, radongass og luftforureining Vernerundar og tilsyn på arbeidsplassar Idrettsanlegg og basseng Merka turkart og postar av omfattande nettverk av lett tilgjengelege turstiar og vegar Fartsreduserande tiltak Mobbeplanar i barnehagar og skular 3F med frivillegsentral Om lag lag og organisasjonar 5.3 Innspel til mogelege framtidige tiltak Ingen tiltak er føreslege. 6. Skader og ulykker Sjukehusinnleggingar etter ulykker Årdal ligg under fylkesgjennomsnitt, men over landsgjennomsnitt. I 2012 var tal innleggingar om lag 77. I 2013 og 2014 om lag 82. Personskader behandla i sjukehus Per 1000 innbyggar. Sjølv om færrre no enn tidlegare døyr som følgje av ulukker, er det fleire unge som overlever med store skader og redusert funksjonsevne. Blant eldre er hoftebrot særleg alvorleg avdi det kan medføre sterkt redusert funksjonsevne og livskvalitet. Hoftebrot, behandla i sjukehus frå folkehelseprofilen Land Fylke ÅK Land Fylke ÅK Ikkje registrerte tal 2,2 2,1 1,9 2,1 2,2 1,9 Per 1000 innbyggar. Det har vore 15 hoftebrot i Årdal i perioden (Folkehelseinstituttet). Berekna kommunal kostnad per brot i to år er ca Det vil seie at 15 brot utgjer 6,75 mill. i utgifter for Årdal kommune (Høgskulen i Oslo og Akershus 2014, Liv Faksvåg Hektoen).

19 19 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne 6.1 Vurdering av årsaksforhold og konsekvenser Status Mogelege årsaker Mogelege konsekvenser Sjukehusinnleggingar etter ulukker: I snitt har Årdal hatt om lag 15 innleggingar i året grunna ulukker. Årsakene er lite kjent, men har for unge ofte samanheng med trafikkulukker. I mindre grad arbeidsulukker. Redusert sjølvhjelpsevne og livskvalitet med påført pleie, omsorgsbehov personar vert årleg lagt inn på sjukehus med hoftebrot For eldre er feilmedisinering, bustad med trapper og lite tilrettelagt toalett og bad, glatte golv, dårleg lys osb, hyppige årsaker til fallulukker. Behov for kommunale tenester i tilrettelagt bustad, auka behov for omsorgsbustad/institisjon Auka kommunal utgift. 6.2 Ressursar, helsefremjande- og førebyggande tiltak Skader og ulukker: Helsefremjande og førebyggande tiltak i kommunen i dag Faste opplæringsprogram i barnehagar og skular om korleis ferdast trygt i trafikken. ÅTT (Årdal tenk tryggleik) med skadeførebyggande og raske tiltak: Årleg synfaring av gatenett og innspel om: fjerning av siktreduserande vekster langs vegar, redusert fart, fartsdumpar, gangfelt, einvegskjørte gater/vegar før gangfelt osb. ÅTT i samarbeid med politiet ed samtale med 1.klassingane om trafikktryggleik og utdeling av refleksvestar ÅTT i samarbeid med politiet i 4.klasse: trafikktryggleiksopplæring, sykkelgodkjenning, utdeling av sykkelsertifikat og sykkelhjelmar ÅTT i samarbeid med politiet, UP, Hydro beredskap, og Norsk Folkehjelp i prosjektet Politikameratane, to dagar med trafikktryggleiksundervisning for 15 årskullet Trafikalt grunnkurs i 10.klasse Tilbod om førebyggande heimebesøk til alle det året dei fyller 80 år. Hovudfokus er tryggleik og fallførebygging. Blir utført av frivillege Utarbeidd brosjyre om fallførebyggande tiltak Treningsgruppe på eldresenteret på Tangen med fokus på balansetrening. Treningsgruppe med balansetrening på ÅBO og Årdal sjukeheim 6.3 Skader og ulukker: Innspel til mogelege framtidige tiltak Skader og ulukker: Innspel til mogelege framtidige tiltak 1 Eldredag med ulik info, undervisning og demo 2 Videreutvikle førebyggande heimebesøk til å omfatte meir enn tryggleik og fallførebygging. Td ernæring, helserelatert åtferd 3 Innføre multidose til heimebuande eldre, også teknologiske løysingar 4 Fleire treningsgrupper med fokus på balansetrening og fallførebygging

20 20 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne 5 Registrering av fall for å kartlegge om det er særlege område me bør vere merksame på 6 Betre system for førarkortvurdering av eldre. (Eldre og demente som framleis køyrer bil og får fornya sertifikat) 7 Universell utforming av uteområde med gode møteplasser. Er det godt tilrettelagt blir det også lettere å komme seg ut og vere fysisk aktiv. 8 Meir fysisk aktivitet på institusjonane i kommunen 7. Helserelatert åtferd Fysisk aktivitet I tillegg til obligatorisk kroppsøving har skulane på barne- og ungdomssteget i Årdal valfaget Fysisk fostring med fysisk aktivitet, og elevane kan komme opp i eit snitt på 2,51 time/dag. Det er ikkje gjennomført kartleggingar av barn og unge sin fysiske aktivitet. Tilrådingar om fysisk aktivitet er minimum ein time per dag for å sikre normal vekst og utvikling hos barn (Helsedirektoratet). Kosthald Mange barn får i seg mykje sukker gjennom brus og saft. Ein halv liter brus innheld ca 50 g sukker, tilsvarande 25 sukkerbitar (Matportalen/Helsedirektoratet). Sunne måltid er essensielle for vekst, utvikling, energi og konsentrasjonsevne. Årdal har ein folkehelseprofil der overvekt er klårt over både fylkes- og landsgjennomsnitt, og der profilen er stabilt over. Overvekt påverkar negativt fleire sjukdomstilstandar, deriblant diabetes 2 og hjarte- og karsjukdomar Land Fylke ÅK Land Fylke ÅK Overvekt inkl.fedme, menn på sesjon. Røyking og bruk av snus Røyking blant kvinner ved start av svangerskap er høgare i Årdal enn i både fylke og land. Sjølv om andelen som røyker viser gradvis reduksjon, ligg snittet i Årdal framleis over. Røyking er ein av enkeltfaktorane som vert rekna å ha størst negativ effekt på helse og levealder. Studier viser at dei som røyker dagleg i snitt dør 10 år tidlegare enn ikkje-røykarar. Røyking - gravide Mange kvinner sluttar å røyke når dei er gravide, det ser ut til at fleire klarar å slutte å røyke dersom også barnefaren sluttar

21 21 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Innhenta opplysningar ved svangerskapskontroll. Prosent av gravide. Røyking - unge Ungdataundersøkinga i 2012 vart gjennomført i 8. og 10.klasse i ungdomsskulen, samt 2.klasse i vidaregåande skule. Innsamla data er samanlikna med undersøkingar i 58 kommunar i 2010 og Ungdom i Årdal røyker markert mindre enn landsgjennomsnitt, men me ser ein stor auke i bruk av snus i vidaregåande skule. Ungdomssskule Vidaregåande Land ÅK Land ÅK Røyker Snusar Dei som svarar at dei røyker eller snusar minst kvar veke. Rusmiddelbruk Ungdataundersøkinga i 2012 hadde også rus som tema, både alkohol og andre rusmiddel. Alkohol er framleis det mest brukte rusmiddelet. Lett tilgjenge aukar også forbruket. Det er ein tydeleg auka bruk frå ungdomsskule til vidaregåande. Fleire enn landsgjennomsnitt har drukke seg berusa dei siste 12 månader i Årdal. Hasj synest og å vere lett tilgjengeleg, dei som har svara bekreftande klarar å skaffe seg hasj innan to til tre dagar. Ungdomsskule Vidaregåande Land ÅK Land ÅK Drukke seg berusa Kan skaffe hasj Brukt hasj/narkotika Brukarplan i regi av Helse Førde er ei kartlegging av brukarar (prosentvis av befolkninga) i helse- og omsorgstenestene som ein vurderer har eit rusproblem. Undersøkinga vert offentleg gjort seinhaust 2015, og vil gi oss meir informasjon om temaet. 7.1 Vurdering av årsaksforhold og konsekvenser Status Mogelege årsaker Mogelege konsekvenser Fysisk aktivitet: Mykje tid framfor TV, dataspel, Overvekt, dårleg kondisjon og

22 22 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne I snitt har elevane i grunnskulen i Årdal 2,51 fysisk aktivitet/dag dersom dei deltar i tilrettelagte fysiske aktivitetar utover det obligatoriske. Kosthald: Vert fokusert på i grunnskulen i fleire fag. Elevar som er tidlege i SFO har sett av tid til frukost. lite tilrettelagt med gang og sykkelstiar, kjøring til skule og aktivitetar Lett tilgang til usunn mat og drikke, ofte rimelegare enn sunne matvarer. Ferdigprodusert mat som er rask å lage, men med høgt sukker, feitt og saltinnhald. motorikk. Grunnlag for å utvikle livsstilssjukdomar. Overvekt,dårleg tannhelse. Grunnlag for å utvikle livsstilssjukdomar. Røyking og bruk av snus: Røyking ved oppstart av svangerskap er redusert frå 24 % i 2013 til 16 % i Årdal ligg likevel over både lands- og fylkesgjennomsnitt. Rollemodellar heime og sosialt. Auka risiko for låg fødselsvekt og for tidleg fødde barn. Auka risiko for luftvegssjukdomar og auka dødelegheit. I 2012 var det ingen i ungdomsskulen som røykte, i vidaregåande var det langt færre enn landsgjennomsnitt som røykte. Det er ein markert større del av elevane i vidagregåande skule i Årdal som snusar, samanlikna med landet. Rusmiddelbruk: Alkohol er framleis det mest vanlege rusmiddelet. Ungdom i Årdal ligg under landsgjennomsnitt fram til vidaregåande, då er det eit betydeleg større tal i Årdal som har drukke seg berusa. Lett tilgjenge til alkohol, lovleg vare. Det er også enkelt å skaffe seg hasj. Tap av kontroll som kan føre til uønska seksualpartnar og svangerskap, meir utsett for vald og overgrep og tap av eigendelar. Kartlagt rusproblematikk blant brukarar av helse- og omsorgstenester vert lagt fram hausten 2015.

23 23 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne 7.1 Ressursar, helsefremjande og førebyggande tiltak Helserelatert åtferd: Helsefremjande og førebyggande tiltak i kommunen i dag Større fokus på sunne levevanar generelt Kartlegging av røyking og rusbruk i skular gir større merksemd om dei negative følgjene Omfattande nettverk av turløyper og vegar tilrettelagt for alle Frisklivsentral med sunn mat kurs, treningsgrupper, tilbod om røyesluttkurs, individuell oppfølging Treningsgruppe for Kols pasienter er etablert hjå privat fysioterapeut Gruppe undervisning med fysioterapeut og tannpleiar på helsestasjonar Kartlegging av alle 1. klasser i høve motorikk Valfag Fysisk fostring i grunnskulen med fysiske aktivitetar Forskningsprosjektet ASK i 5. og 6.steg med utvida aktivitet to skuletimar per veke Haustturar, skiturar og aktivitetsdagar alle klassesteg Opptur for 8.steget Politikameratane i Avdalen for 10.steget Forledrerettleiing i helsestasjonen Avsett tid til frukost i SFO 7.2 Innspel til mogelege framtidige tiltak Helserelatert åtferd: Innspel til mogelege framtidige tiltak 1 Frisklivssentralen kan videreutvikles til å inkludere fleire grupper. F.eks ungdommer. Krev auka ressurser og meir tverrfaglig samarbeid inn i sentralen 2 Auka fokus på både fysisk aktivitet, men også sittestilling/arbeidsstillingar hjå f.eks elevar på skulen. Mange unge med belastningslidingar som nakke/skulder problematikk 3 Røykesluttkurs er ønska å få til på Frisklivssentralen 4 Kvardagsrehabilitering med fokus på eigenmestring og det å fungere godt i kvardagen med intensiv trening/oppfølging ein kortare periode 8 Helsetilstand Trivsel Jamnt over trivest elevane svært godt på barneskulen. Gjennomgåande er det slik også på ungdomsskulen, men det er ein markert nedgang det siste skuleåret i kartlegginga av om lærarane bryr seg om elevane og har respekt for dei. Trivsel på skulen er ein avgjerande faktor i motivasjon for læring og med det meistring. Trivsel på skulen, 7.trinn

24 24 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Land Fylke ÅK Land Fylke ÅK Opplever du at lærarane dine bryr seg om deg? Opplever du at lærarane har tru på at du kan gjere det bra på skulen? Opplever du at lærarane behandlar deg med respekt? Når eg har problem med å forstå arbeidsoppgåver på skulen, får eg god hjelp av læraren? Lærarane hjelper slik at eg forstår det eg skal læra 4,2 4,3 4,6 4,2 4,3 4,4 4,4 4,5 4,7 4,5 4,5 4,6 4,3 4,4 4,8 4,4 4,5 4,5 4,4 4,5 4,8 4,5 4,6 4,8 4,3 4,4 4,6 4,6 4,6 4,7 Skala 1 5. Høg verdi tilseier positivt resultat. *For skuleåret vert undersøkinga gjennomført i haustsemesteret **Grunna endring i spørsmålsformuleringane er det vansklege å samanlikna resultata frå målingane før 2013 *** Målingane syner resultat frå skuleåret, ikkje kalenderåret Trivsel på skulen, 10.trinn Land Fylke ÅK Land Fylke ÅK Opplever du at lærarane dine bryr seg om deg? Opplever du at lærarane har tru på at du kan gjere det bra på skulen? Opplever du at lærarane behandlar deg med respekt? Når eg har problem med å forstå arbeidsoppgåver på skulen, får eg god hjelp av læraren Lærarane hjelper slik at eg forstår det eg skal læra 3,8 3,9 4,0 3,8 4,0 3,9 4,0 4,1 4,0 4,0 4,1 4,1 3,9 4,0 4,0 4,0 4,0 3,9 4,0 4,1 4,2 4,0 4,1 4,1 3,7 3,8 3,8 4,0 4,2 4,2 Legemiddelbehandla diabetes type 2 Dei fleste med diabetes type 2 vert legemiddelbehandla. For nokre kan kosthald, mosjon og vektreduksjon normalisere blodsukkeret og halde sjukdommen i sjakk. Som det kjem fram har Årdal ein markert høgare førekomst av legemiddelbehandla diabetes type 2 enn både fylke og land.

25 25 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Per 1000 ib. Hjarte- og karsjukdommar Hjarte- og karsjukdommar omfattar ma hjarte infarkt, angina pectoris, og hjerneslag. Jo fleire som ikkje røyker, har eit gunstig kosthald, mosjonerer jamnleg og har normal kroppsvekt, jo færre vil få infarkt. Det har vore ein gradvis auke i bruk av kolesterolsenkande medikament, dette kan ha medverka til at ta pasientar med hjarte- karsjukdomar er stabilt Land Fylke ÅK Land Fylke ÅK Per 1000 ib. Behandla i sjukehus Kolesterolsenkande medikament Land Fylke ÅK Land Fylke ÅK Per 1000 ib. Kronisk obstruktiv lungesjukdom (KOLS), lungekreft og astma Årdal har svært stor førekomst og dødeligheit av lungekreft og KOLS, langt over både fylkesog landsgjennomsnitt. Tal nye tilfelle av lungekreft i 2014 er også langt over fylkes- og landsgjennomsnitt. Førekomsten av KOLS er veksande, særleg blant kvinner. Hovudårsaka er røyking, men også arbeidsmiljø og arvelege eigenskapar spelar ei rolle. Både tobakksforbruk og tal røykeår påverkar utviklinga av KOLS. Lungekreft og KOLS, dødelegheit Lungekreft, nye tilfelle Per ib.

26 26 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne KOLS og astma, legemiddelbrukarar Land Fylke ÅK Land Fylke ÅK Per 1000 ib. Muskel- og skjelettlidingar Dei tre siste åra har i snitt 240 personar med muskel- og skjelettdiagnosar i Årdal oppsøkt fastlege eller legevakt. Dette er hyppige årsaker til sjukemeldingar, men kommunen ligg under både fylkes- og landsgjennomsnitt Primærhelsetenesta per 1000 ib. Psykiske symptom og lidingar Dei tre siste åra har i snitt 87 personar med psykisk liding i Årdal oppsøkt fastlege eller legevakt. Det er ein svak auke frå 2013 til 2015, men merkbart lågaren enn både lands- og fylkesgjennomsnittet. Bruken av medikament i behandling av psykiske lidingar er stabil og på fylkesgjennomsnitt, men lågare enn landsgjennomsnitt Primærhelsetenesta per 1000 ib Psykiske lidingar, legemiddelbrukarar per 1000 ib. Smittsame sjukdomar I motsetnad til tidlegare er smittsame sjukdomar ikkje lenger den store helseutfordringa i Noreg, noko som i hovudsak skuldast vaksinasjonsprogram. Det er likevel teikn til at smittsame barnesjukdomar er i vekst grunna motstand mot vaksine.

27 27 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Det førekjem smittsame sjukdomar som det ikkje fins vaksine for og som må behandlast, m.a kjønnsjukdomar, HIV og AIDS. Verda er blitt mindre med stor migrasjon mellom land og kontinent, mange er smitteberarar av td tuberkulose, noko som ma set krav til testing av alle asylsøkjarar til landet. Anna smitte kan vere luse-, skabb- og småmarkepidemiar. Omfattande antibiotikabruk har ført til sterkt auka tal personar med resistente bakterier som treng ekstra skjerming ved opphald i institusjonar og sjukehus. Vaksinasjonsdekning, MMR 2013* 2014** 2015** 94,1 95,2 93,4 94,4 95,2 93,0 94,5 94,9 91,9 * 6 åringar **9 åringar Antibiotika 2015 Land Fylke ÅK Legemiddelbrukarar per 1000 ib. Tannhelse Den offentlege tannhelsetenesta i Årdal har nært samarbeid med barnevern, helsestasjon og skulehelsetenesta, rusomsorg, pleie- og omsorg samt spesialomsorg, og har ansvar for å gje tilbod til alle brukarar i desse tenesteområda. Førebygging er prioritert framfor behandling, og prioriterte grupper er 5, 12 og 18 åringar. I Årdal var 93,1 % av 5 åringane, 40,5 % av 12 åringane, og 11,6 % av 18 åringane kariesfrie.tilsvarande tal på fylkesnivå var 85 %, 65 % og 24 % kariesfrie. Det er ei tydeleg negativ endring i tannhelsa frå 12 til 18 år. Barn og unge utan behov for fyllingar % utan karies DMFT = 0 ÅK Fylke 5 åringar 93,1 % 85 % 12 åringar 40,5 % 65 % 18 åringar 11,6 % 24

28 28 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Påverknadsfaktorar og helseutfordringar gravide, barn, unge og familiar i Årdal kommune Svangerskap og fødsel: Utrygge gravide; angst for fødsel og ønskje om keisarsnitt Auke tal sjukemeldte i svangerskapet, redusert toleranse for normale svangerskapsplager Overvekt, lågt aktivitetsnivå Lite sosialt nettverk Samspel, utvikling og grensesetjing: Høgt aktivitetsnivå, yrkesaktive foreldre og mange sosiale tilbod, tidspress Lite uteaktivitetar og stort fokus på skader kan føre til dårlegare motorikk Vanskar med å setje grenser, ønskjer at barna skal vere fornøgde, gir etter for mas for å få fred. Redde for å vere for strenge Sosiale miljø og nettverk: Små nettverk som følgje av samlivsbrudd, einslege forsørgarar, innflyttarar og innvandrarar fører til meir sårbare familaiar og barn Særlege utfordringar for innvandrarar og asylsøkjarar Stort fråver av foreldre fysisk og psykisk grunna mange sosiale aktivitetar og forpliktingar, fulltidsarbeid og bruk av sosiale medier Fysisk aktivitet, kosthald og vekt: For lite amming Meir usunn mat som påverkar helsetilstand og tannhelse Mindre fysisk aktivitet grunna kjøring og henting, stillesitjande aktivitetar med sosiale medier Overvekt Søvnproblem: Auka problematisering rundt spe- og småbarn sitt søvnmønster Psykisk helse og rus: Uro og konsentrasjonsproblem hos barn som opplever konflikter mellom foreldre ved samlivsbrudd, tap av nære relasjonar, mange sanseinntrykk ved bruk av sosiale medier og spel. Også stille og triste barn. Psykiske plager hos barn som er utsette for mobbing, rus og vald i heimen, høge krav til og konkurranse om gode resultat i skulen, å vere vellukka Mindre robuste barn der mindre krav, redusert fysisk aktivitet og få oppgåver i heimen fører til mindre motstandskraft og oppleving av å meistre Eteforstyrringar Vald og misbruk i familiar som ikkje vert avdekka

29 29 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Sosiale og økonomiske forskjellar: Press om å ha siste årsmodell av dyre klede og utstyr, dyre aktivitetar og feriar, fører til mindre sosial inkludering og isolasjon Fråfall i vidaregåande skule skaper helseforskjellar 8.1 Vurdering av årsaksforhold og konsekvenser Status Mogeleg årsaker Mogelege konsekvenser Trivsel: Årdal skårar høgare enn både fylkes- og landsgjennomsnitt på undersøkingar av elevane i 7.klasse sin trivsel i skulen. Trivsel er ein viktig faktor for motivasjon og læring. Redusert trivsel kan medføre at fleire får lågare utdanningsnivå som igjen medfører helserisiko. I 10.klasse har bildet endra seg noko, og Årdal skårar på snitt eller under fylke og land. Diabets type 2: Årdal ligg langt over snitt for både fylke og land, sjølv om det er ein svak nedgang. Hjartekarsjukdomar: Årdal ligg stabilt over snitt for fylke- og land, men det er ikkje registrert auke. Har nær samanheng med overvekt, kosthald og inaktivitet. Kan også skuldast arv. Påverknadsfaktorar er kosthald, røyking, inaktivitet, høgt blodtrykk og arv. Kan få stor negativ effekt på blodkar og indre organ, nedsett syn, amputasjonar, nyresvikt, hjarte- og hjerne infark. Fare for hjerneslag, hjarteinfarkt, redusert arbeidsaktivitet og tidleg død. Bruk av kolesterol senkande medikament: Her er Årdal vesentleg høgare enn fylke og land. Lungesjukdomar, KOLS og lungekreft: Årdal har markert fleire enn både fylke og land. Fleire vert diagnostisert i risiko sona. Arv spelar ei rolle, men røyking og arbeidsmiljø med luftforureining har stor påverknad for utvikling av sjukdomane. Gradvis aukande pustebesvær, hyppige lungeinfeksjonar og redusert fysisk helsetilstand. Medfører på sikt arbeidsevne og auka behov for helse- og omsorgstenester. Både tobakksforbruk og tal røykeår påverkar utviklinga.

30 30 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Muskel- og skjelett lidingar: Årdal ligg her under snitt for både fylke og land. Psykiske lidingar: Årdal ligg merkbart lågare enn både fylke og stat når det gjeld pasientar som oppsøkjer lege for psykiske problem. Årdal ligg likevel på, snitt for fylke når det gjeld legemiddelbruk, men markert under landsgjennomsnitt. Smittsame sjukdomar: Vaksinasjonsdekninga ligg under snitt for både fylke og stat. Det er få meldingar til folkehelseinstituttet om tilfelle med smittsame sjukdomar. Unntak er clamydia (genital). Tannhelse: Barn i Årdal har dårlegare tannhelse enn fylket elles. Barn i Øvre har gjennomgåande dårlegare tannhelse enn på Tangen. Feil- og overbelastnig, skader og arv. Psykisk liding har mange årsaker, men mobbing på skulen, rus, samlivsbrudd og problem, vald i heimen, og sorg er alle sterke risikofaktorar. Vaksinasjon av barn er frivilleg og helsestasjonen når ikkje alle barn i kommunen. Ubeskytta sex. God økonomi, lett tilgang til usunn mat og brus. Skilnader mellom Øvre og Tangen kan skuldast at skulebarn i Øvre kan forlate skuleområdet i friminutt og handle på butikk. Hyppig årsak til sjukemeldingar og uføretrygd. Sjukefråver, redusert omsorgsog arbeidsevne, auka rusmiddelbruk og einsemd, fråfall frå skule. Lite smitte blant innbyggarane. Problem med å bli gravid. Tannverk og mange fyllingar. Dårleg tannhelse kan også føre til problem og sjukdomar i munnhole og støttevev. 8.2 Ressursar helsefremmande og førebyggande tiltak Helsetilstand: helsefremmande og førebyggande tiltak i kommunen i dag Skulehelseteneste i ungdomsskule og vidaregåande skule Helsestasjon og jordmor Barnevaksinasjonsprogram Tilbod om reisevaksinasjon og influensavaksine Sjukepleiar tilknytt legetenesta/asylmottak Screening av alle asylsøkjarar Heimebesøk til alle nyfødde av helsesøster Tema psykisk helse i barnehagar, grunnskule og vidaregåande skule Rusførebyggande arbeid

31 31 Oversikt over helsetilstand og faktorar som påverker denne Systematiserte undersøkingar og treningsopplegg for KOLS pasientar Frisklivsentral med tilbod om bramat- og røykesluttkurs Deltaking i prosjekt om veldferdsteknoiogi Skuletannlege Fokus på tannhelse i helsestasjonen og skulehelsetenesta, deltaking på foreldremøte og informasjon i media 8.3 Innspel til mogelege framtidige tiltak Helsetilstand Innspel til mogelege framtidige tiltak: 1. Etablerer koordinerande eining for rehabilitering/habilitering 2. Etablere kommuneoverlege stilling 3. Styrke helsesøsterressursen 4. Frukt og grønt i skulane 5. Sukkerfrie barnehagar og skular 6. Velferdsteknologi til bruk for KOLS-pasientar 7. Kvalitetsikre rapportering av barnevaksinasjonar 8. Gang- og sykkelveg til/frå Seimsdalen 9. Foreldrerettleingsgrupper i helsesøstertenesta 10. Innføre ordning med at borna ikkje har høve til å forlate skuleområdet i friminutta også i Øvre