Norsk villreinsenter Studietur til Vézerè-dalen i Dordogne

Transkript

1 Norsk villreinsenter Studietur til Vézerè-dalen i Dordogne Tekst og foto: Kjell Bitustøyl Layout: Anders Mossing

2 Norsk villreinsenter Studietur til Vézerè-dalen i Dordogne Nesten heile gjengen som deltok på Frankriketuren, her framfor Lascaux Centre Internasjonal. Intro Ti år etter at ein delegasjon frå Norsk villreinsenter var på det dei kalla "en dannelsesreise" til Frankrike og "fylket" Dordogne og grottene i Vézère-dalen, drog ein ny delegasjon dit frå Norsk villreinsenter. Nokre var her for andre gong, men langt dei fleste hadde aldri vore her før. Programmet var tett og intens, og også dei som hadde vore her før fekk nye opplevingar, ikkje minst det nye museet i Lascaux teikna av arkitektane i Snøhetta. Me budde sentralt i den vesle landsbyen med dei store attraksjonane Les-Eyzies-de-Tayac, midt i smørauget kan ein slå fast. Eg har valt å snu litt på kronologien og aller fyrst referere til og bruke litt plass på Cro Magnonmennesket og den nye avdelinga i dette museet. Denne hadde som tema "myteknusing". Ei som sterkt anbefalte å få med seg denne var arkeolog Kristin Prestvold som var med på turen. Denne relativt nye utstillinga set historia i eit perspektiv som gjeld alle dei andre stadane me besøkte. Å få denne versjonen kall det gjerne den "moderne" versjonen av historia frå Vézère-dalen var både oppklarande og interessant. Ein fekk brynt seg på sine eigne førestillingar og oppfatningar, ofte bygd på mytane som denne utstillinga hadde sett seg som mål å knuse. Her var læringskurven bratt. Dette museet ligg elles i nær tilknyting til to andre museum. Når det gjeld dei andre musea me besøkte, litt lenger oppe i Vézère-dalen, vil Lascaux Centre Internasjonal med nybygget til det norske arkitektfirmaet Snøhetta òg få litt ekstra plass, dette er eit bygg som stod ferdig for to år sidan. Avgjerande for opplevinga av dette nye fantastiske museumsbygget var sjølvsagt at ein av arkitektane, Knut Bjørgum, var med oss eine dagen og fortalde om både bakgrunnen og om sjølve prosessen fram til bygget stod ferdig. Dei andre musea vil få litt mindre plass i denne presentasjonen av den enkle grunn at alle desse blei besøkt sist gong ein delegasjon frå Norsk Villreinsenter var sørover til Dordogne, i juni i Mykje av det som er referert i den rapporten gjeld framleis. (sjå rapporten som vedlegg) 2 Generelt var det semje om at guidane som informerte oss var svært dyktige og profesjonelle, om ikkje alle var like gode i engelsk. Men saknet av engelske tekstar i einskilde av musea var det same som for ti år sidan, her har altså lite skjedd.

3 Abri Cro Magnon villreinen ein viktig ressurs Villreinflokkane i Vézère-dalen slik ein teiknar ser dei for seg. Abri Cro Magnon er eit lite museum i Les-Eyzies-de-Tayac, med ei utstilling som gjennom temaet myteknusing gav oss ny og viktig kunnskap. Denne utstillinga var ikkje der for ti år sidan. På plassen museet ligg, Abri Cro Magnon (Abri tyder ly), er det funne den eldste gravplassen i Europa til Cro Magnon, det fyrste prehistoriske mennesket, eller det fyrste moderne mennesket av arten homo sapiens i Europa. Funnet av gravplassen til Cro Magnon-mannen blei gjort i 1868 og skal vera om lag år gamalt. Alt på denne tida var villreinen ein viktig ressurs, skinnet blei brukt til klede, telt m.m. og bein og gevir til reiskapar o.l. Dette faktum fekk me stadfest på dei andre musea me besøkte. Mytane om det tidlege mennesket er mange: Han budde i grotter, vår hårete, kledd i filler, bar på ei treklubbe, var konstant i slåsskamp med fiendtlege stammer i eit farleg miljø og var lågpanna, trongsynt og gav frå seg gryntande lydar. Denne myten har utvikla seg til ei sann myte som har endra seg lite dei siste 150 åra, trass i at bevis som er avdekka gradvis av arkeologar, og trass i oppdaginga av grottemåleria som ein finn t.d. i grotta i Lascaux. Stereotypiane korresponderer ikkje med realitetane som no er rekonstruerte av arkeologane. Utstillinga viste blant anna korleis Hollywood og mange filmskaparar, til dømes i filmen "Ildkrigen", har bygd på og støtta opp under desse mytane. Ideen om at forfedrane våre levde i grotter er svært gamal. I den greske antikken, t.d. hjå Homer i det 8. hundreår f. Kr., trudde ein at grotter var menneskets fyrste habitat. Men alt på 1800-talet fann ein bustadar ved grotteopningane. Desse er lette å oppdage, og ein fann raskt ut at menneska budde her. Funna av grottemåleri og helleristningar bidrog til å knyte prehistoriske menneske til grottene. Men i røyndomen levde menneska frå Cro Magnon-perioden for det meste i telt under open himmel eller under ein berghamar eller liknande, ofte som nomadar. Spor etter menneskelege bustadar i djupe grotter eksisterer berre under heilt spesielle forhold, blant anna i kaldare periodar under istida. Grotter var lite eigna å leva i, ukomfortable og mørke, og røyk frå eld kunne gjera det umogleg å puste der. I tillegg var den nomadiske livsstilen slik at ein òg budde der det ikkje var holer og grotter. 3

4 Me har blitt fortalt at dei prehistoriske menneska var ville, primitive og usiviliserte i motsetning til det moderne menneske med designa klede, trimma skjegg og klipt hår, eit symbol på sivilisasjon. Treklubba har slik vore eit teikn på spesielt primitive og fattige tekniske ferdigheiter. Arkeologiske oppdagingar viser derimot at alt i tida då Cro Magnon levde (somme opererer med perioden år sidan) var nåler, bor og syl i bruk. Desse blei brukt til sauming av klesplagg for å beskytte seg mot kulde. Klimaet i denne delen av Frankrike liknar mykje på slik det i dag er i Skandinavia. Dei arkeologiske funna frå Cro Magnon-folket viser at dei hadde mange reiskapar til å saume klede med til disposisjon. Ein finn perlekjede og ornament som fungerte som dekor på klede og hovudplagg. Og sko kan ein òg finne på gravplassar. Svært mykje av dette henta dei frå reinsdyret. Under eit rekonstruert bilete av ei Cro Magnon-kvinne står det at ho er kledd i sydde og vel tilpassa klede forma av skinn, inkludert mokkasinar og vottar, for å kunne tole den intense kulda under istida. 4 Mytane om det tidlege mennesket er mange, filmbransjen er av dei som har vore med på å bygge opp under desse mytane. Prehistoriske menneske var med andre ord totalt tilpassa ressursane og farane i nærmiljøet, noko som var heilt nødvendig for å overleva. Dei var ofte nomadar som fylgde dyra og nytta seg òg av planteføde som var tilgjengeleg i dei ulike årstidene. Utan desse ferdigheitene til å tilpasse seg og undersøkje og finne ut av miljøet rundt seg, ville forfedrane våre ikkje ha overlevd og "me ville ikkje ha vore her i dag, for å seie det som det er". Slik avsluttar ein denne myteknusar-presentasjonen i Cro Magnon-museet.

5 Frå utstillinga i Cro Magnon-museet. Abri Pataud Vegg i vegg med Cro Magnon ligg museet Abri Pataud, som mest er ein innebygd utgravingsstad med nesten ti meter med sediment. Berre ein liten del av desse sedimenta er gravne ut. 14 lag er oppdaga, dei er knytt til ulike sivilisasjonar gjennom år, frå år f.kr. til år f.kr. Ei enorm mengde (2 mill.) gjenstandar er grave fram, blant anna verktøy av bein og flint. Prosenten fragment frå reinsdyr samanlikna med andre dyr er ekstrem høg, 92% i einskilde lag. Ein plansje inni museumsbygget viser dette i klartekst: Reinsdyret har vore det suverent viktigaste byttedyret, noko som sjølvsagt har å gjera med at dette var under istida i Frankrike med det ein i desse musea kallar ekstrem kulde, og at reinen var vel tilpassa eit slikt klima og at reinsflokkane flytta seg sesongvis over store avstandar. 5

6 Illustrasjonen syner korleis mennesket i dette området over ein lang tidsperiode var fullstendig avhengige av reinen som byttedyr. 6

7 Slik viser museet Abri Pataud korleis det prehistoriske mennesket utnytta reinen. Musée National de la Préhistoire Endå eit lite stykke nærare sentrum i Les-Eyzies-de-Tayac ligg det tredje og største museet av dei tre, Musée National de la Préhistoire. Dette er Frankrikes nasjonale museum når det gjeld forhistorisk tid og inneheld ei enorm gjenstandssamling. Det høyrer med til historia at nordmennene hadde med eit reinskinn og ei helsing frå Hardangervidda nasjonalparksenter, dei har ei eiga utstilling med tema frå dette området. Det franske museet hadde òg fått ei anna gåve frå Noreg tidlegare, ein utstoppa rein som hadde blitt sendt hit og hadde fått ein sentral plass i utstillinga. 7 Adm. direktør for Musée National de la Préhistoire, Jean-Jacques Cleyet-Merle, fekk overrekt gåver frå Noreg, blant anna eit reinskinn frå Hardangervidda Nasjonalparksenter. Her saman med Torill Olsson, Jørn Langeland og Vemund Jaren.

8 Ein ung og dyktig guide sytte for at me fekk mykje ut av dette museumsbesøket, ho fokuserte ikkje minst på kor avanserte og dyktige desse tidelege prehistoriske menneska har vore. Dei var opptekne av ikkje berre å skaffe seg mat, men òg å gjera pynt til kleda sine og lage raffinerte relieff/skulpturar i bein med dyremotiv, både moskus og bison, men òg rein. Også her var det mykje dokumentasjon på at reinsdyret har vore svært så sentralt. Ein tydleg rein er gravert inn i det som truleg er eit reinsgevir. Utstillinga baserer seg på monterar med ei overveldande mengde gjenstandar, men også lyd og bilete var ein del av utstillingane. Fleire var opptekne av at dette enorme materialet med fordel kunne vore presentert på ein meir nøktern måte, forteljingane om denne tidsbolken kunne kome meir fram med færre gjenstandar utstilt. I så måte står dette museet i sterk kontrast til det nye Lascaux-senteret, som eg skal kome tilbake til. Eit litt gamaldags museum ville vel mange seie. Lascaux Centre Internasjonal Då tek me eit steg tilbake i tid, éin dag. Lascaux Centre Internasjonal var fyrste store attraksjonen på turen vår, og ei oppleving som hadde vore verdt turen åleine, sjølv om me her kanskje ikkje heilt fekk det fokus på reinsdyret som me hadde kunna ynskt, slik i ettertid. Dette kan ha å gjera med kva som var kommunisert og ikkje på førehand. Lascaux Centre Internasjonal er eit heilt nytt besøkssenter, bygd i nær tilknyting til ein av dei mest kjende grottefunna i området, Grotte de Lascaux, med ei mengd unike grottemåleri av dyr. Besøket fekk ein spennande dimensjon ved at arkitekt Knut Bjørgum ved Snøhetta arkitektkontor var med oss denne dagen og gav oss ein interessant introduksjon om kopien av grotta og nybygget som stod ferdig våren Snøhettas kontakt med villrein har sitt opphav i arbeidet med viewpoint SNØHETTA på Tverrfjellet ved Hjerkinn som blei opna offisielt i 2011 og har blitt ein stor publikumsmagnet. Senteret i Lascaux er ei imponerande bragd av det norske arkitektkontoret, dei fekk oppdraget i skarp konkurranse med fleire svært etablerte arkitektkontor i Frankrike og andre land. Ein stor suksess har det svært avanserte og moderne bygget ved Grotte de Lascaux òg blitt museet har i løpet av kort tid Utsikt frå hotellet der me budde mot Musée National de la Préhistoire. 8

9 utvikla seg til bli Frankrikes største museumsattraksjon utanfor Paris, i 2017 hadde dei ca besøkande her. Bjørgum fortalde at dei tok med seg heilskapstankegangen frå Tverrfjellet til Lasceaux. Han la vekt på at dette området representerer kunsthistorias vogge i Europa med dei unike holemaleri og grottekunsten. Lascaux Centre Internasjonal, teikna av arkitektkontoret Snøhetta. Me fekk ei lita innføring om korleis grotta blei oppdaga av nokre gutungar i 1940, nærast ved eit tilfelle. I 1948 blei grotta opna for publikum, men måtte stengast alt i 1963 på grunn av frykt for at holemaleria skulle bli øydelagde. I staden blei det i 1983 bygd ein nøyaktig kopi av den viktigaste delen av grotta, ein kopi som no er innlemma i det nye bygget. Mykje fagfolk var involvert, kunstnarar ikkje minst, og originalgrotta blei målt opp og kopiert nærast kvadratcentimeter for kvadratcentimeter. Snøhetta-arkitektane tenkte i same bane som sjølve grotta, så horisontal som mogleg hovud-ideen var å gjera tre snitt i landskapet, liksom skjera bitar ut av fjellet. Så ville ein, som i operaen, ha eit tak ein kunne gå på. Akustikk, temperatur og luftfuktigheit har òg vore eit tema. Bygget er i betong, tonn betong gjekk med. Knut Bjørgum frå arkitektkontoret Snøhetta. Raymond Sørensen framfor Lascaux Centre Internasjonal. 9

10 Senteret er tenkt å gje folk innblikk i kva som ligg inni fjellet. Utandørs skal vera ein del av opplevinga difor er det eit stykke frå parkeringsplassen til sjølve bygget. Eit spørsmål som naturleg melde seg ettersom reinsdyret hadde ein så sentral plass i denne kulturen Grotte de Lascaux høyrer heime i, var kvifor mesteparten av holemåleria og helleristningane var av andre byttedyr. Det var berre eitt sikkert reinsdyr avbilda i denne grotta. "Du avbildar ikkje kneippbrødet ditt", var det klare svaret frå guiden. Den einaste reinen som er avbilda i Grotte de Lascaux. Klare for guiding gjennom kopien av Grotte de Lascaux, f.v. Kristin Prestvold, Carl Bjurstedt (bak), Torill Olsson, Marianne Singsaas og Espen Fjeldstad. Etter gjennomgangen av den tro kopien av sjølve grotta, som var imponerande i seg sjølv, kom me ut i området der arkitekturen verkeleg spelar ei viktig rolle. Store rom av betong, dels sandblåsen i striper for å hente inspirasjon frå ulike lag av bergartar. Me fekk elles utstyrt oss med berbare tekniske "dippeduttar" der en kunne på eiga hand stoppe opp og finne informasjon om dei ulike funna og bileta i grotta. Likeins kunne ein gå rundt i fleire rom der både etablerte kunstnarar sine bilete og kunstverk laga av born var presentert alt inspirert av grottemaleria. Kunstverka var vist fram på skjermar, i tak og på veggar. Teknologien var nok litt for avansert for mange av oss, i alle fall i høve til den instruksjonen me fekk før me skulle gå rundt på eiga hand. Men det var uhyre interessant å sjå alle ungane og ungdomane som hadde taket på dette og var fullstendig oppslukte av alt som var utstilt. Her var òg eit rom med 3D-filmar. Slik fekk me ei viss forståing for kvifor dette museet på stutt tid har blitt så enormt populært. 10 Utstillingane hadde treft ungdomen, dei var heilt oppslukte, ikkje minst på grunn av dei moderne tekniske hjelpemidla.

11 Grotte font-de-gaume Frå eitt av utstillingsromma, det var lagt stor vekt på det kunstnariske uttrykket i utstillingane. Kontrasten mellom det storslagne ved Lascaux-senteret og ein av dei mest autentiske grottene det enno er mogleg å besøkje, Grotte Font-de-Gaume, var slåande. Eit lite og relativt anonymt inngangsparti skulle vise seg å vera flaskehalsen til det som av fleire blei sett på som det sterkaste opplevinga på denne turen. Berre 48 personar får lov å koma inn pr. dag, og av dei fekk me berre 12 plassar. Loddtrekninga måtte til og dei 12 heldige fekk vera med opp i lia og inn i dei mystiske grottegangane. Her fekk me sjå på ordentleg korleis ei autentisk grotte kunne arte seg. Svak belysning og tronge passasjar gjorde opplevinga spesiell, og guiden, ei klok og dyktig fransk dame, slo på lommelykta inniblant og viste oss magien i denne grotta. Omlag 250 måleri finst her inne, men berre ca 30 er i den tilgjengelege delen av grotta. Det meste kjende av dei alle, "det slikkande reinsdyret", som der finst ein kopi av på Hardangervidda nasjonalparksenter på Skinnarbu, kjem frå denne grotta. Dette fekk me òg ta nærare i augesyn. Frå inngangspartiet til Grotte font-de-gaume. Ei informativ grafisk framstilling av grottemåleria. Ein slik attraksjon er sterk nok i seg sjølv, minst mogleg tilrettelegging var stikkordet her, men spørsmålet er kor lenge dei vil sleppe inn folk på denne måten. Holemåleria er svært skjøre og påverkelege av lufta me menneske pustar ut. 11

12 La Roque Saint-Christophe Dei som ikkje slapp inn, blant anna dei som hadde vore her før, fekk eit alternativ ved ei omvisning i ein annan av dei store attraksjonane i området, La Roque Saint-Christophe. Dette er òg eit område med stor grad av autentisitet, ein rører seg i dei opphavlege områda der det finst spor etter menneske gjennom tusenvis av år. Området er prega av naturlege terrassar i terrenget og inneheld òg ein god del informative modellar og rekonstruksjonar. Frå La Roque Saint-Christophe, lengst framme Kristin Lund Austvik og Are Endal Rognes. Hotellet vårt i Les-Eyzies-de-Tayac blei heimen vår i to netter med trerettars middag to dagar på rad, ei oppleving av ein litt annan dimensjon, men sterkt nok på sitt vis. Kva ville Cro Magnon-mannen, som blei funnen berre nokre steinkast bortanfor, ha sagt om han hadde kome inn og fått sitteplass ved eit av dei stilig pynta borda i hotellrestauranten? Ville han ha likt maten og vinen? Og kva med nordmennene hadde han nikka gjenkjennande til etterkomarane frå det høge og kalde nord? Takk for turen! Frå La Roque Saint-Christophe, lengst framme Vemund Jaren, bak f.v. Jørn Langeland, Kristin Prestvold, Espen Fjeldstad og Raymond Sørensen. 12

13 Kontaktinformasjon: Norsk villreinsenter Nord: NO-2661 Hjerkinn Telefon: E-post: Norsk villreinsenter Sør: NO-3660 Rjukan Telefon: E-post: Stiftelsen Norsk villreinsenter: NO-2661 Hjerkinn Org.nr: NO MVA Grafisk utforming: Anders Mossing, NVS Sør