Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ: Дамыған елдермен ынтымақтастық орнату Қазақстан үшін өте маңызды. миллиард теңгеден астам соманың

Transkript

1 1919 жылғы 17 желтоқсаннан шыға бастады 218 (28946) 12 қараша, сенбі Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ: Дамыған елдермен ынтымақтастық орнату Қазақстан үшін өте маңызды Кеше Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Корея Республикасына жасаған мемлекеттік сапары аяқталды. Бұл ел тарапынан Қазақстанға, Мемлекет басшысына айрықша құрмет көрсетілді. Лəйла ЕДІЛҚЫЗЫ, Сеулден (Корея Республикасы) Сапарының соңына қарай Қазақстан Президенті Нұсұлтан Назарбаев Корея Республикасының бұрынғы президенті Ли Мен Бакпен кездес ті. Əңгіме барысында тараптар Қазақ стан Республикасы мен Корея Респуб ликасы қарым-қатынасын дамыту мəселелерін талқылап, оның жүйелі түрде нығайып келе жатқанын атап өтті. Мемлекет басшысы Қазақстанға оралар алдында Корея Республикасына мемлекеттік сапарының қорытындысы бойынша отандық БАҚ өкілдері үшін баспасөз брифингін өткізді. «Корей мемлекеті екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өзінің тəуелсіз д ігін алып, өзіндік өркендеу жолын ұстанған ел. Ол кезде бұл мемлекеттің басындағы қиындықтар Кеңес Одағы күйреген кезде біз бетпе-бет келген қиыншылықтармен бірдей болды. Бұл елдің қойнауында ешқандай байлық жоқ. Тек қана озық технологиясымен, заманауи техникасымен алға шықты. Сондықтан, біз Тəуелсіздіктің алғашқы күнінде қандай жолды іздеп табамыз, кімнің жолымен жүреміз деген кезде біз бағдар ұстанған елдердің бірі Корея болатын. Сол себепті, осы елдің өсіп-өркендеу жолын зерттеп, зерделедік», деді Елбасы. Сондай-ақ, Елбасы Корея Республи касының ұстанған бағыт-бағдары, жүзеге асырған жұмыстары Қазақстанның индустриялық-иннова циялық даму бағдарламасымен сəйкес келетінін, бірақ, бұл мемлекет қазіргідей күш-қуатқа жету үшін шамамен жыл жұмыс істегенін атап өтті. «Қазір Корея Республикасы ең өсіп-өркендеген, экономикасы мықты ел дердің бірі саналады жəне ол ғылым мен техниканың алдында келе жатқан мемлекет», деді Нұрсұлтан Назарбаев. Бұған қоса, Қазақстан Президенті Оңтүстік Корея көшбасшысымен келіс сөздің жемісті өткенін жəне іскер топ тар өкілдерімен кездескенін айтты. «Олар Қазақстанға зор қызығушылық танытып, біздің делегациямызға айрықша ықылас білдірді. Сондай-ақ тиісті құжаттарға, Корея үшін Қазақстанның Орталық Азиядағы стратегиялық мəнін айқындайтын бірлескен мəлімдемеге қол қойылды», деді Нұрсұлтан Əбішұлы. Елбасының айтуынша, Қа зақстанның Корея Республикасымен қарым-қатынасы Тəуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап жақсы жолға қойылған, бұл ел Қазақстан экономикасына 10 миллиард АҚШ долларына жуық инвестиция салған, қазіргі таңда елімізде 500-ге тарта корейқазақ бірлескен компаниялары жұ мыс істесе, оларда көптеген маман жемісті еңбек етуде. Бұл ретте, Қа зақ стан Президенті екіжақты ынты мақ тастықтың сауда-экономикалық маңызын атап өтіп, жаңа инвестициялар тарту жөніндегі жұмыстардың жалғасып келе жатқанына назар аударды. «Сеулде іскер топ өкілерімен болған келіссөздер кезінде біз ең алпауыт корей компанияларының басшыларымен кездестік. Себебі, дүние жүзінің көптеген елінде жұмыс істейтін трансұлттық компаниялармен ынтымақтастық орнату біз үшін айрықша маңызды. Жиынға 17 компанияның басшылары қатысты. Олардың барлығының да Қазақстанда жұмыс істеуге деген ынта-ықыласы зор. Біз осы мүмкіндікті пайдалануымыз керек. Компанияларды Қазақстан экономикасына, еліміздің түрлі саласына көбірек тартуымыз қажет. Кездесуде біз корей компанияларының, соның ішінде «LG» компаниясының газхимия кешенінің ірі жобасына атсалысуы жөнінде əңгімелестік. Жалпы, корей компанияларының ауқы мы кең. Мəселен, «Samsung» компаниясына Оңтүстік Корея ішкі жалпы өнімінің шамамен 30 пайызға жуығы тиесілі. Компания 10 елде жұмыс істейді. Ол Қазақстанға келген шетелдік компаниялардың алғашқыларының бірі. Сондай-ақ, корей компаниялары Атыраудағы мұнайды қайта өңдеу зауытының құрылысын жаңғырту бойынша жұмыс істеуде. Бұл миллиардтаған қаржыны құрайтын ауқымды жоба. Жалпы, мұндай жобалар бир жа тауарларына қатысты бағаның турбуленттік жағдайында өте қажет», деді Мемлекет басшысы. Елбасы Қазақстан өнеркəсібінің өңдеу секторының дамып, эконо ми - к аның əртарап тандырылып жатқан ке зең інде Оңтүстік Кореямен өзара іс-қи мылды жандандырудың ерекше мəні бар екенін айтты. Бұл сапар индустриялық-технологиялық даму тиімділігін көрсететін маңызды елмен ынтымақтастығымызды тағы бір рет пысықтау үшін қажет болды», деді Қазақстан Президенті бұл ретте. Брифинг барысында Нұрсұлтан Назарбаев Жапонияға барған сапардың да нəтижелі болғанын айта келе, ядролық қарусыздану мəселесін дегі екі елдің мүдделестігіне, ұстанымдарының ұқсастығына тоқталып өтті. «Бүгінде əлемде халықаралық құқық талап-ережелерін орындау, үйлестіру жұмыстарындағы əлсіздік айрықша байқалып тұр. БҰҰ аясында ядролық қаруды таратпау, қолданбау, сынақ жүргізуге тыйым салу туралы қабылданған шешім-қарарлар бар. Алайда, бұл шешім орындалып жатқан жоқ. Егер, тиісті талап-ережелер орындалмаса əлемдік қоғамдастық қандай қадамға баруы керек? Мен бұл туралы БҰҰ сессияларында, басқа да бастамаларымда жиі көте ріп жүрмін. Жалпы, Қазақстан мен Жа понияның тағдыры ұқсас», дей келе, Елбасы дүниежүзілік қоғамдастық ядро лық қарусыздануға, атом қаруын таратпауға қол жеткізу қажеттігіне айрықша назар аударды. Сөзінің соңында Мемлекет басшысы өзге елдермен өзара байланыстарды жетілдірудің мақсаты, ең алдымен, отандық экономика үшін жаңа мүмкіндіктерді іздестіру екені не назар аударды. «Менің шет елдерге 2016 жылдың соңындағы эконо ми калық сапарларым жақсы нəтиже лермен аяқталуда жаңадан достар тауып, əріп тес термен бірге бағы ты мызды ай қындадық. Бұл Қазақстан экономи касы ның дамуына да, бүкіл халықтың əл-ауқатының одан əрі жақсаруына да пайдалы», деді Нұрсұлтан Назарбаев. Сурет Президенттің баспасөз қызметінен алынды Тәуелсіздік жылдарында еліміз индустриялықинновациялық дамуға бет түзеді. Қазіргі уақытта Индустрияландыру картасы бойынша жұмыс істеп жатқан жобалар ай сайын 160 миллиард теңгеден астам соманың өнімін шығарады. ӘЛЕМ КҮТПЕГЕН САЯСИ-ТЕКТОНИКАЛЫҚ СІЛКІНІС Сонымен, бір жыл тоғыз айға созылған жəне планета телеэкранынан түспей келген АҚШ-тағы президенттік сайлау марафоны өз мəресіне келіп жетті. Алайда, аталған сайлаудың нəтижесі алпауыт Американың өзін ғана емес, күллі əлемді де дүр сілкіндірді. 4-бет Медициналық сақтандыру: ӘЛЕУМЕТ НЕНІ БІЛУГЕ МІНДЕТТІ? 25 ЖЫЛДЫҢ 25 СӘТІ Теңге тəуелсіздіктің төл перзенті. Саяси егемендігін алған елдің экономикалық тəуел сіз дікке ие болуында бұрын Кеңес Одағы ның рубльдік аймағында тіршілік кешкен Қа зақстан үшін өзінің дербес қаржылық-эконо микалық саясатын құруы жолында теңге кө терген жүкті ештеңемен салыстыруға кел мейді жылдың 15 қарашасында Қазақ елі рубльге құрылған экономиканы тəрк етіп, тең ге қолына тигенде толқымаған жан аз. Бірақ андағайлаған əлемде, пайызға ПРЕЗИДЕНТТІҢ БАСПАСӨЗ ҚЫЗМЕТІ МЕН «ЕГЕМЕН ҚАЗАҚСТАННЫҢ» БІРЛЕСКЕН ЖОБАСЫ шақ қанда өз ұлтының адамдары азшылықтағы жаңадан ғана тəуелсіздігін жариялаған жас мемлекет үшін оған бару ауадай қажет тілік екені анық ұғынылғанмен, бұл тəуекелі мол қадам болатын. Ел тарихындағы тағдыр лы сəтте Ұлттық банктің алғаш қы төрағасы қызметін атқарған экономика ғылым дарының докторы, қаржыгер Ғалым БАЙНАЗАРОВ тарихымыздың сол бір айшық ты сəтін еске түсіреді. (Соңы 3-бетте) Отырыста қаралатын мәселелер талқыланды Палата Төрағасы Нұрлан Нығматулиннің төрағалығымен Мəжілістің Бюро отырысы өтті, деп хабарлады осы палатаның баспасөз қызметі. Алдағы жалпы отырыста ха лық қалаулылары ТМД-ға қатысу шы мемлекеттердің төтенше жағдай лардың алдын алу жəне оларды жою са ласындағы ынтымақтастығы туралы келісімді ратификациялайтын заң жобасын қарайды деп күтілуде. Келісім төтенше жағдайлардың алдын алу жəне оларды жою сала сындағы ТМД-ға қатысушы мем ле кеттердің құзыретті органдары ын ты мақтастығының құқықтық негіз дерін белгілеуге бағытталады. Сонымен бірге, осы күні палата экологиялық мəселелерге қатысты түзе ту лерге байланысты заң жобасы бойын ша қорытынды əзірлеу мерзімін тағайындамақ. «Тәуелсіз Қазақстан» пойызы ереймендіктердің еңсесін бір көтеріп тастады Қазақстан тарихында айрықша орын алатын «Тəуелсіз Қазақстан» пойызы Ерейментау қаласына да егемен елдің еркін тынысын ала келді. Шағын шаһардың темір жол стансасы бар жасауын тағынып, ел-жұрттың алақай құшағымен əрленіп тұр. Ұлтымыздың ұлық төрінің бірінен саналатын өлкеде дəстүрлі жыр-арнауды арқалы ақын Ерлан Дəулет дүбірлете əуелетті. Шашу шашылып, баталы тілектер ағылды. Бұл Ұлы Дала елінің Тəуелсіздік мəуелі бəйтерегінің биіктігін, ұлы мұраттарының мығымдығын айқындайды. Бақберген АМАЛБЕК,. Тəуелсіздік ордасынан тағылымды сапар бастаған қадірлі қонақтарды Ерейментау ауданының əкімі Ермек Нұғыманов құттықтады. Тəуелсіздік символын əуелеткен пойыз штабының жетекшісі, ғалым, жазушы Əміржан Əлпейісов егемендігіміздің 25 жылдығына орай ұйымдастырылып отырған акцияның маңыздылығын ашып көрсетті. Осы ретте батырлар елі, əнжыр дың өлкесі Тəуелсіздік тойына еселі еңбегімен де шашу əзірлеп жатқанын айта кеткен жөн. Аудандағы 37 ұлттың өкілі ел экономикасын толымды етуде өнеге танытып отыр. Мұнда Қазақстандағы бірінші жел электр стан сасы пайдалануға беріліп, облыс өңірі не, ЭКСПО-2017 халықаралық көр месіне қызмет көрсетуде. Аудан 69 қыстақты сақтап қана қоймай, ондағы мал санын өсіруде өнегелі қырларымен танылған бірегей өңір саналады. Мұнда биыл ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру 9,2 миллиард теңгеге жақындаған. Ереймендіктер өріске 37,2 мың бас ірі қара, 84 мыңнан астам қой мен ешкі, 23 мыңға жуық жылқы шығарады. (Соңы 2-бетте) 8-бет ҚАЗАҚСТАН ТУРИЗМІНІҢ ДАМУЫНА НЕ КЕДЕРГІ? Елімізде бұл əңгіменің көтеріліп келе жатқанына талай жылдың жүзі болды. Бірақ туризм бəрібір біз үміт артқандай деңгейге көтеріле алмай-ақ келеді. 9-бет «БАРЫСТЫҢ» ЖЕҢІСТІ ЖОЛЫ ЖАЛҒАСТЫ 12-бет

2 2 12 САЯСАТ ҚАРАША 2016 ЖЫЛ Өңірдің даму өрісі Кеше Премьер-Министрдің бірінші орынбасары Асқар Мамин Алматы облысына жұмыс сапары барысында өңірдің көліклогистика инфрақұрылымы жəне əлеуметтік сала нысандарының құрылысымен танысты. Нұрбол ƏЛДІБАЕВ, Жұмыс сапары Талдықорған қаласының əуежайын аралаудан басталды. Онда облыс əкімі Амандық Баталов ұшу-қону жолағын жəне аэровокзал ғимаратын жөндеу барысы туралы баяндады. Сондайақ, əкім ұзындығы 112 км болатын республикалық маңызы бар Алматы Өскемен автомобиль жо лын жөндеу барысы туралы айтты. Ал «ҚазАвтоЖол» ҰК» АҚ басқарма төрағасы Ермек Қизатов өз кезегінде «Нұрлы жол» бағ дарламасы бойынша салынып жатқан аталған жобаны іске асы ру барысы туралы баяндады. Оның айтуынша, бір айдың ішінде ұзындығы 245 км болатын Алматы Талдықорған бөлігінде қозғалыс толығымен ашылады. Жыл соңына дейін Алматы облысындағы «Батыс Еуропа Батыс Қытай» көлік дəлізіне кіретін ұзындығы 304 км Алматы Қорғас учаскесінде құрылыс аяқталады. Ол 4 жолақты қозғалыс жəне цементбетонды жабыны бар бірінші санатты жол. Алматы Талдықорған жəне Ал маты Қорғас автомобиль Мəжіліс Төрағасының орынбасары, «Нұр Отан» партиясы фракциясының жетекшісі Гүлмира Исімбаеваның қатысуымен партия фракциясының жанындағы Əлеуметтік кеңес пен Əлеуметтік-мəдени даму комитеті бірлесіп, халықтың егде шағындағы белсенділігі жəне қарттықты қадірлеу тақырыбына арналған отырыс өткізді. Кәріге құрмет жасқа міндет Жақсыбай САМРАТ, «Жастың жасығынан кəрінің асылы артық» деген қазақта мақал бар. Сол айтпақшы, халықтың егде шағындағы белсенділігі кейде жастардың əрекетінен асып кетіп жатады. Тек оларға белсенді əрекет аренасын жасап, қолдарын ашық қылу керек. Ол үшін не істеген жөн? Отырыстың өзекті мəселесі негізінен осыған ойысты. Статистикаға жүгінер болсақ, халықтың қартаюы жылдан жылға артып келеді. Бұл жаһандық үрдістердің бірі халықтың қартаюын сипаттайтын демографиялық іргелі құбылыстармен байланысты. Халықтың қартаюы экономикаға салмақты проблемалар алып келуі мүмкін, өйткені, егде жастағы адамдардың үлес салмағы өскен сайын еңбекке жарамды адамдарға демографиялық салмақ арта түседі. Дүние жүзіндегі мемлекеттерді халқының қартаюы санатына жатқызу көрсеткіші жалпы халықтың 7 пайыздық үлесі жасы 65 жастан асқан жағдайда қабылданады. Бірлескен отырысқа қатысушылар Қазақстанның аталған көрсеткіш деңгейіне жақындап қалғанын атап өтті. Статистика мəліметтеріне қарағанда, елімізде зейнет жасындағылар бар болса, бұл жалпы халық санының 11,3%-ын құрайды. 65 жастан асқандардың үлесі тұрақты түрде өсуде, олар 2012 жылы 6,52%-ды құраса, 2015 жылы 6,78%-ға жеткен. Сондықтан, Қазақстан егде жастағы адамдардың үдемелі өсуіне байланысты қартаң мемлекет саналады. Қоғамның қартаюы болмай қоймайтын табиғи үрдіс. Қазақстан Республикасы үшін халқының аман-саулығы мен өмір сүру жасының ұзақтығы ең басты жəне қажетті мəселе болып табылады. Медицинаның, техникалық прогрестің дамуы «белсенді қартаю» жасының, яғни егде жастағы адамдардың белсенді жəне тиімді өмір сүрулерінің өсуіне жағдайлар жасауы тиіс. Отырыс қорытындысы бойынша қатысушылар қартаю проблемасы жөніндегі Мадрид халықаралық іс-қимыл жоспары жəне 2012 жылғы Вена конвенциясына сəйкес, «Қазақстан Республикасындағы егде жастағы адамдардың өмір сүру сапасын жақсарту бойынша «Ұлттық іс-қимыл жоспарын» əзірлеу керектігін жəне науқастың алдын алу мен оларды ерте кезеңінде анықтауға көңіл бөле отырып диагностика жасауға қатаң тəртіппен қарауды енгізу жəне науқастарды жас шамаларына қарай біріктіріп емдеудің мəселелерін қарастыру туралы ұсыныстар қабылдады. жол дары өңір үшін маңызды инфрақұрылымдық жобалар болып табылатынын, жалпы 2020 жылға дейін Алматы облысының автожол инфрақұрылымына шамамен 400 млрд теңге бағытталғанын атап өтті. Бұл, əрине, бүкіл өңірдің көлік инфрақұрылымын толық жаңғыртуға мүмкіндік береді. Ал «Нұрлы жол» бағдарламасы бойынша Талдықорған қала сында жалпы ауданы 394 га бола тын Оңтүстік-батыс тұрғын үй масси вінің құрылысы жүріп жатыр. Ағымдағы жылы 240 пəтер болатын төрт тұрғын үй құрылысы аяқ талады. 706 пəтер болатын бес ком му налдық үй салынып жатыр. Тоғыз балабақша, бес мектеп, Оқу шылар сарайы, емхана, көрме кешені, 16 қабатты қонақ үй, басқа да əлеуметтік нысандар салу жоспарланған. Сондай-ақ, Алматы облысында алты индустриялық аймақ салынып жатыр. Өңірге жұмыс сапары аясында А.Мамин құрылысы аяқталып қалған «Талдықорған» индустриялық аймағын аралады. Қазіргі уа қытта индустриялық аймақ аумағында құрылыс материалдарын шығаратын бес кəсіпорын жұ мыс жасайды. Осында тағы 10 кə сіпорынды орналастыру жос пар ланған, ол ге жуық жаңа жұмыс орнын ашуға мүмкіндік береді. Премьер-Министрдің бірінші орынбасары, сонымен қатар, «Қорғас» ШЫХО-ның бірқатар нысандарын аралады. «Самұрық» орталық алаңында екі сауда үйі мен терминалды аймақ тұрғызылған. Бір жыл ішінде 5 инвестициялық нысанның: орталық алаңның, қолөнершілер қаласының, бизнесорталықтың, көпфункциялы ғимараттың жəне сауда орта лығының құрылысын аяқтау жоспарда бар. Сонымен қатар, келушілер үшін Медиа-нарық мазмұн мен сапаға тәуелді Бұқаралық ақпарат құралдарының қазақстандық нарығын дамыту мəселелері бойынша тоғызыншы рет өткізіліп отырған Медиа құрылтай биыл журналистерге «Ақпараттық саясаттың өзгеруі жағдайындағы медиа-нарық» атты тақырыпты ұсынды. Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ, Үкіметтің жаңа ақпараттық саяса тының мəні неде? Бұған дейін негіз етіп алынған қағидалардан оның айырмашылығы қандай? БАҚ тура лы жаңа заңға енгізілуі мүмкін түзе тулер медиа қауымдастықтың үмітін ақтай ала ма? Этиканы ұстану маңыз ды ма, əлде «трафикті» ме? Дағда рыс жағдайында БАҚ қалай табыс табады? Міне, əр аймақтан ғана емес, əртүрлі ақпараттық агенттіктер мен пор талдардың, телеарналар мен басылым дардың, талдау жəне зерттеу орта лықтарының, қазақстандық жəне ха лықаралық үкіметтік емес ұйымдардың, жоғары оқу орындары оқытушы ларының, салалық жəне жарнама агент тіктерінің өкілдері пікірсайыс алаңын осындай кең ауқымды мəселелердің талқысымен қыздырды. Əсіресе, жекеменшік телерналардың жетекші мамандары «Эко номикалық дағдарыс жағдайында қалай табыс тауып, күн көруге болады?» деген мəселеге көбірек алаңдаушылық білдірді. Бұған Ақпарат жəне коммуни кация лар вице-министрі Алан Əжі баев, «Новое телевидениенің» бас директоры Руслан Никонович жеке меншік арналардың мүмкіндігі көп екенін, тығырықтан жол тауып шығып, тіпті өзін өзі асырай алатындай пайдаға кенелуге болатынын түрлі мысалдармен дəлелдеуге тырысты. Құқықтық медиа орталығының директоры Диана Окремова отандық БАҚтардың көбісі əлі де болса мемлекеттік тапсырыстың арқасында күн көріп отырғанын жасырмады. Оның айтуынша, өткен жылы мемлекет тапсырысы 40 млрд теңгені құрады, ал жарнама нарығы тек қана 37 млрд теңгеге тең болды. Мемлекеттік тапсырыстың қалай жұмсалатыны туралы əлі де болса нақты мəлімет жоқ. Осыған байланысты Ақпарат жəне коммуникациялар министрі Дəурен Абаев: «Бұл үлкен мəселе. Егемендік алған алғашқы жылдары қазақ баспасөзі талай жылғы құрысқан белін жазып, дүр етіп көтеріліп, тың тақырыптармен ел назарын аударды. Содан кейін сəл-пəл ентігін басқандай болды. Тағы да серпін алатынына сіздерді сендіре аламын. Өйткені, бұл кезегімен келетін табиғи үдеріс. Біз бұл мəселемен айналысып та жатырмыз. Мəселенің екі жағы бар, бірі басылымда жарияланған мақалалардың сапасы болса, екіншісі басылымның таралымы. Мемлекеттік органдар БАҚ үшін ашық болуы керек, олар басылымдарды қызықты ақпараттармен, мазмұнды сұхбаттарымен қамтамасыз етуі тиіс. Яғни, жергілікті ақпарат құралдары сапаға мəн беруі қажет. Сапа көтерілгеннен кейін ғана таралым туралы əңгіме туады. Газетжурнал дүңгіршектерінде тек кроссворд сияқты майда-шүйде коммерциялық бағыттағы баспа өнімі жатады. Бірақ кеңестік жүйедегі сату жүйесіне енді қайта оралмайтынымыз анық. Бұл бизнес. Алайда, бизнестің бір-ақ заңы бар: тауарыңыз өтімді болуы үшін сапасы дұрыс болуы керек», деді. Мұндай тетігі толық табылмаған мəселеде біз көбіне шетелдің тəжірибесіне жүгінеміз. Ал шетелде, мерзімді басылымдар тұтынушыларға темекі сататын лавкалар, автотұрақтар арқылы да сатыла береді. Бизнесте барлық жол қарастырылады, ендеше сіріңке, сусын сататын жерде газет пен ШЫХО аумағында бірыңғай төлем картасы жүйесін енгізу мəселесі шешілуде. Күн сайын «Қорғас» ШЫХО-ға 3 мыңға дейін адам келеді. Сапар барысында А.Мамин Нұркент ауылында да болды. Мұнда екі 60 пəтерлік коммуналды тұрғын үйдің құрылысы аяқта лып қалды. Екі шағын отбасылар жа тақханасының құрылысы аяқталған. Премьер-Министрдің бірінші орынбасарының қатысуымен «Қорғас-Шығыс қақпасы» АЭАның Құрғақ портын аралау шеңберінде дəнді дақылдарды қабылдау, тазалау, кептіру жəне сақтау бойынша болашақ элеватор орнында құты-капсула салудың салтанатты рəсімі өтті. Аталған нысанның қуат тылығы бір мезгілде 15 мың тонна сақтай алады, екінші желіні əрі қа рай кеңейту арқылы 30 мың тон на ға дейін жетеді. Элеватор 2017 жыл ғы тамыз айында іске қосыл мақ. А.Мамин Алматы Қорғас учас кесіндегі «Батыс Еуропа Батыс Қытай» автомобиль жо лы ның құрылыс барысымен жəне «Қорғас» ШЫХО ауданындағы Қор ғас өзеніндегі қорғаныш құры лыстарын салу барысымен танысып, қызанақ өсіретін жылыжай кешенін аралады. Алматы облысы журнал сатылып жатса, таңғалатын түгі жоқ. Бұл қалыпты жағдай болмақ. БАҚ туралы заңға өзгерістер мен то лықтырулар енгізу медиа құрылтайдағы ең өткір қозғалған мəселе болды. Министр Д.Абаев тек БАҚ қана емес, кез келген салаға байланысты заң жобасын өзгерту оңай жүзеге асы рыла салатын шаруа емес екенін, себебі, ол заң бір емес, əртүрлі қоғамдық қатынастардың бірнеше субъектісінің мүддесін қорғайтынын айтты. Бұл мүдделер əртүрлі векторларға бағытталған жəне жобаны əзірлей тіндердің міндеті енгізілетін стандарт тарды теңгерімге келтіру. Министр заң жобасын талқылау Елбасы ның оны қолдап, қол қоюына дейін жал ғасатынын айтты. Жалпы алғанда, Медиа құрылтай алаңында еркін пікір таластырған бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері саяси, қоғамдық, əлеуметтік үдерістердің əсерімен БАҚ кеңістігінде күнделікті кездесе бастаған барлық мəселелерге кəсіби өлшеммен талдау жасады. Этикалық нормаларды сақ тай отырып, журналистика дең гейін қалай көтеруге болады? Бүгінгі күнгі журналистикаға қандай құрал дар қажет? Қазақстандағы ашық мəлі мет терді журналистер қалай қолдана алады? Конференция аясында белгілі медиа мамандар журналистің кəсіби қызметіне байланысты əртүрлі қызықты тақырыптар бойынша шеберліксаба ғын өткізді. Ең бастысы, қазақстандық медианың қазанында қайнап жүрген журналистерге министр Дəурен Абаевпен емін-еркін сұхбат құрып, толғандырып жүрген барлық сауалдарына жауап алуға мүмкіндік туды. Өз ұсыныстарын айтты. Базынасын білдірді. Құқығына қорған бола алатын заңнама төңірегінде ойласып, үкіметтің жаңа ақпараттық саясатына сəйкес күн сайын дамып келе жатқан Қазақстан баспасөзі жаңа кезеңде өркендеуі үшін бағыттары мен жолын бірлесе іздеген жиын «мазмұн», «сапа» деген сөздерді санаға шегелеп берді. Журналистиканың жаңа сатыдағы пішінінде бұл басты ұстанымға айналатын болады. АЛМАТЫ «Тәуелсіз Қазақстан» пойызы ереймендіктердің еңсесін бір көтеріп тастады (Соңы. Басы 1-бетте) «Жаңа Береке», «Ерейментау- Құлан», «Кирол-Сарыарқа», «Нұр Агро Компаниясы» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері мемлекеттік бағдарлармалар аясында ірі көлемдегі бордақылау алаңдарын, ет комбинатын салып, мал мен егіншілік саласындағы инвестициялық жобаларды жүзеге асырып жатыр. Өнеркəсіп сала сының да өрісі кең. Аудан көмір, сапалы кірпіш, тау-кен өнімдерімен де танымал. Биылғы жылдың тоғыз айында 8 миллиард теңгенің өнеркəсіп өнімдері тұтынушыларға жеткізілген. Аталған мерзімде миллион теңгенің құрылыс жұмыстары жүргізіліп, өткен жылмен салыстырғанда 132,2 пайыздық өсім беріп отыр. Шағын жəне орта кə сіпкерлік нысандарының саны 1516-ға жетуі, халықтың еңбек белсенділігі артқандығын айқын дайды. Яғни, ауданда тіркелген жұмыссыздық деңгейі 0,3 пайызды ғана құрайды. «Тəуелсіз Қазақстан» пойызы əлеу меттік мақсатқа басымдық береді. Бұл күні Ерейментау аудандық орталық ауруханасында кісі қарасы қалың көрінді. Мұны сырқат санының көптігін емес, республикалық деңгейдегі білікті мамандарға қаралып, ақыл-кеңес сұрауды ниет тұтқан заңды құбылыс деп қабылдадық. Сондықтан болса керек, медицина саласының 17 бағыты бойынша 71 маман өз қабылдауларын мүмкіндігінше кең ауқымда атқаруға тырысты. Мəселен, онкология жəне радиология ғылыми-зерттеу орталығының дəрігері Зие Гасановтың алдында болған зейнеткер Рима Гранкина үйіне көтеріңкі көңілмен кетіп бара жатты. Ал педиатр Алма Қозғибекованың қабылдауынан кейінгі алты жасар Мөлдірдің жанарындағы қуаныш ұшқыны бəрімізді «бəрекелді» дегізді. Дəрігер травматолог-ортапед Мұрат Мақсұтұлы ауыл тұрғыны Бауыржан Жұмабековті ұзақ тексерді. Ол жігіттің сырқатының себебі, ұзақ уақыт бойы нақты белгі ленбеген екен. Мұрат Мақсұт ұлы Бауыржанға тиісті кеңестер беріп, Астанада емделуге шақырды. Орталық министрліктер мен ұлттық компаниялардың өкіл дері «Нұр Отан» партиясы ау дандық филиалының жəне кəсіп керлерді қолдау орталығының ғимаратында 30 адамға кəсіби көмек көрсетті. Білікті мамандардың əлеуметтік, құқықтық, бизнес жəне кəсіп кер лік, ауыл шаруашылығы жəне жер қаты настары, тұтынушылардың құқығын қорғау, зейнетақы мен зейнетақы салымдары туралы толыққанды мағлұматына ризалық білдірілді. Қабылдауларда жеке ұсыныс, тілек терін ортаға салған азаматтар да көп болды. Сондайақ, Қойтас ауылындағы шаруа қожалығының жетекшісі Қосман Мейрамұлының жеке басына қатысты емес, бизнесте жолы болып жүрме ген жəне жұмысты жаңа бастаған жастар дың тілегін жеткізуін орынды деп санаймыз. Мəселен, мал санын 400 басқа жеткізбеген шаруаның мем л екеттік бағдарлама талап тарындағы жеңілдік терге қол жет кізе алмайтыны, «Сыбаға» бағдарла масындағы несие алудың ма шақаты өзекті екендігі даусыз. Ор та лықтан келген мамандар бұл жөнінде жұмыс тар жүргізіліп жатқанын хабарла ды жəне өздерімен хабарласып тұруларын сұрады. Өзбекстаннан отбасымен биылғы наурыз айында кө шіп келген қандас бауыры мыз Акмал Тазабаев əлі күнге жұмыссыз жүр екен. Ол қағазбастылық пен шенеуніктік кедергілердің барлығын жеткізді. Бұл жөнінде аудан прокуроры тікелей бақылауға алып, тексеріс жүргізетін болды. Бұдан кейін «Тəуелсіз Қазақстан» пойызының өкілдері Бейбітшілік жəне келісім үлгісі Қазақстан бренді» тақыры бында дөңгелек үстел өт кізіп, жұмыс қорытындысы бойынша бри финг ұйымдастырды. «Тепло сервис» жəне «Ерейментау су арнасы» ЖШС жұмыскерлерімен кездесу де əсерлі өткізілді. Мереке туын көтерген қонақтарға арнап Ерейментау өнерпаздары ауқымды бағдарламадағы концерт қойды. Ақмола облысы, Ерейментау ауданы Суретті түсірген Берік ЕСКЕНОВ Ержан БАЙТІЛЕС,. Бүгінгі біздің басты мұратымыз Тəуелсіздігімізді тұғырлы, мемлекет тілігімізді ғұмырлы ету. Бұл жолда жастарға артылатын сенім мен жауапкершіліктің жүгі зор. Өйткені, азат Қазақстанның кемел келешегі, Алаш туының күн сөнгенше сөнбеуі өскелең ұрпаққа тікелей байланысты. Осы ретте жастарды елжандылыққа, мемлекетшілдік санаға тəрбиелейтін мұндай шаралардың маңызы да арта түспек. Ал еліміз бойынша мыңдаған жалынды жас қатысқан шараның өтуіне мұрындық болған Қазақстан халқы Ассамблеясы екенін айтқан абзал. Қызылорда қаласындағы «Достық» Тәлімі мол, тәрбиесі зор Қызылордада «Менің елім Мәңгілік Ел» акциясы өтті Жер жəннаты Жетісудан бастау алып, одан ордалы оңтүстікке жетіп, сонан соң көне Таразда жалғасын тапқан «Менің елім Мəңгілік Ел» жастар акциясы Алашқа ана, қазаққа пана қасиетті Сыр өңірінде де өз дəрежесінде өтті. үйінің алдындағы алаңда ел Тəуелсіздігінің 25 жылдығына арналған «Менің елім Мəңгілік Ел» республикалық жастар акциясына Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшелері, қоғам қайраткерлері, этномəдени бірлестіктер мен зиялы қауым өкілдері, жас тар ұйымдарының жетекшілері мен студенттер қатысты. Шараны салтанатты түрде ашқан облыс əкімінің орынбасары Руслан Рүстемов тəуелсіздік құндылықтары жайында тереңнен толғап сөз сөйледі. Акцияның негізгі мақсатын да айта кетейік. Аталған шара «Мəңгілік Ел» жалпы ұлттық патриоттық идеясы мен оның құнды лықтарын қазақстандық қоғамда, əсіресе, жастар арасында насихаттап, сана ларға сіңіріп, Тəуелсіз Қазақстанның қалып тасуы мен даму жолында еліміздің барлық аймақтарындағы жастардың қосқан үлесін жəне жетістіктерін көрсету болып табылады. Акция барысында «Мəңгілік Ел жастарының жетістіктері Қазақстан Республикасы Тəуелсіздігінің 25 жылдығына» атты кітап аймақтарды аралап жүр. Онда Тəуелсіздік жылдарында жастардың қол жеткізген жетістіктері, өңірлерде жастарға жасалып жатқан қамқорлықтар, сондай-ақ «Мəңгілік Ел» Патриоттық идеясының біріктіруші рөлі туралы жазылған. Акция аймақтарда түгелдей өтіп болғаннан соң аталған кітап Тұңғыш Президент күніне орай Елбасына табыс етіледі. Ақмешіттегі шараға Астанадан Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Қоғамдық келісім республикалық мемле кеттік мекемесінің қызметкері Максим Споткай арнайы келіп, тілектестігін білдірді. Қа зақ тілінде таза сөйлеп, қызылордалық жастарға акцияның мəні мен маңызы туралы баяндаған ол Тəуелсіз Қазақстанның жарқын бола шағы үшін қызмет істеу əр адамның пары зы екенін айтты. Ал «Жастар ресурс тар ор та лығының» жетекшісі Жасұлан Ал дабергенов жастардың қоғамда атқарып жат қан жарқын істеріне тоқталды. Мұнан соң Қазақстан халқы Ассамблеясы жастар қана тының төрағасы Константин Луца Қы зыл орда облысы жастарының үндеуін оқып берді. Онда «Біз Елбасы Алаштың анасына балаған қасиетті Сыр өңірінің жастары ата-бабаларымыздың мұратын бекемдей түсіп, замандастарымызды болашақ ұрпақ алдындағы қасиетті парызымызды адал өтеуге, бейбітшілік пен келісімнің, бірлік пен тұтастықтың маңыздылығын сезінуге, қоғам мен мемлекеттің жоғарғы мүдделерін ұдайы негізге алуға шақырамыз» делінген. Ал дзюдодан жастар арасындағы əлем чемпионы Бауыржан Жауынтаев «Мəңгілік Ел жастарының жетістіктері Қазақстан Республикасы Тəуелсіздігінің 25 жылдығына» кітабын Атырау облысының делегациясына салтанатты түрде табыстады. Акция соңы əн мен жырға ұласты. Қызылорда облысы Мәжілісте парламенттік тыңдау өтеді Мəжілісте 18 қараша күні «Қазақстан Республикасының қылмыстық, қылмыстық-процестік жəне қылмыстықатқару заңнамасын одан əрі жаңғырту» тақырыбында парламенттік тыңдау өтеді, деп хабарлады осы палатаның баспасөз қызметі. Бұл іс-шараның басты мақсаты қылмыстық əділет саласын дағы кодекстерді қолдану жағдайына талдау жасау, осы заңнамалық актілердегі коллизиялар мен олқылықтарды анықтау жəне «100 нақты қадам» Ұлт жоспарының «Заң үстемдігін қамтамасыз ету» институттық реформа талаптарының аясында одан əрі дамуы жолдарын белгілеу. Парламент өкілдерімен қатар, тыңдауға Конституциялық кеңес, Бас прокуратура, ҰҚК, Мем лекеттік қызмет істері жəне сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс қи мыл агенттігі, Ішкі істер, Əді лет, Қаржы министрліктерінің өкіл дері қатысады деп жоспарлануда. Сонымен бірге, саяси партиялар мүшелері, Республикалық адвокаттар алқасы, Жеке сот орындаушылардың республикалық палатасы, мемлекеттік емес ұйымдар, ғылыми қауымдастық пен халықаралық сарапшылар шақырылған. Парламенттік тыңдау қорытындысы бойынша тиісті ұсынымдар қабылданады.

3 25 ЖЫЛДЫҢ 25 СӘТІ 12 ҚАРАША 2016 ЖЫЛ 3 ТӨЛ ТЕҢГЕМІЗ ТӨРГЕ ОЗҒАН КҮН (Соңы. Басы 1-бетте) Бүгінгі күннің ертеңгі тарих екендігіне шүбə жоқ. Алайда көп жағ дайда оған мəн беріп, бажайлап жат пай тынымыз тағы рас. Ал өткен ғасыр дың 90-шы жылдарының басында ұлт тық валютаны енгізу жөнінде жұ мыс бас талғанда сіздер ел үшін н ағыз тари хи істердің басы-қасында жүр ген деріңізді айқын ұғындыңыздар. Сондық тан мойынға артылған жүктің жауап кер шілігі де бөлекше болған шығар? Əрине, араға қанша жылдар түсіп, сынаптай сырғыған уақыт өз ырқына бағындырып, теңгенің тарихқа жол салғанына қаншама мезгіл өтіп кетсе де ол күндер де, сол істі бірге атқарысып, ыстық-суығына көніп, тынбай еңбек еткен жандардың барлығы да күні кешегідей көз алдымда. Жылжып өткен уақыт биігінен қарағанда да, сол кезеңмен өлшегенде де теңгені еліміздің тарихынан бөліп алып қарай алмайтынымыз анық, оның қажеті де жоқ. Ал теңгенің өмірге келуі тарихи оқиға. Теңгеміз экономиканың басқару құралы. Сон дықтан сол кезеңде халықтың басынан өтіп жатқан жағдайды, тұрмысының деңгейін, еліміздің экономикалық хал-ахуалын қосып қарастырып қана теңгенің тууы жайлы айта аламыз жылдан бұрынғы Кеңес Одағында тоқырау басталды. Мұнайдың халықаралық нарықтағы құны 10 долларға дейін түсіп кетті. Осыған байланыс ты Одақ көлемінде толып жатқан эко но - ми калық реформалар жүріп жатты. Ал банк саласындағы реформалар 1987 жылы басталды. Сол кезде мемлекет тік банк тен бөлініп, түрлі сала үшін қа жетті деген банк тер құрылып, Қазақ стан ның Агробанкі, Əлеуметтік жинақ бан кі, Құрылыс банкі, Бұрынғы Сыртқы экономбанк негізінде «Əлем» банкі тəрізді түрлі мемлекеттік банктер өмірге келді жылы желтоқсанда үш славян мемлекеті қол қойған Беловежье келісімінен кейін Кеңес Одағы құлады, жаңа дəуір басталды. Дегенмен, Кеңес өкіметі келместің кемесіне отырып, өз нəпақасын тауысқанымен, біз Мəскеуге жалтақтап, олардың ақшасына байланған, тұсаулы аттай кібіртік күйде болатынбыз. Оның үстіне, экономикалық тұрғыдан 1985 жылы күшейе түсіп Одақтың құлауына əкелген дағдарыстың ауыр кезеңдері де өтіп жатты. Жалпы, біз Тəуелсіздігіміздің 25 жылы ішін де үш экономикалық дағдарысты басымыздан кешірдік жылы басталған соның соңғысы əлі жалғасу үстінде. Ал біздің тəуелсіздік жариялағаннан кейінгі жылдарға жалғасқан дағдарыс соның ең бір ауыр тұсы еді. Міне, осы кезеңдер əлемдегі өзге мемлекеттерге оңай тимей жатқанда, керегесін енді ғана жаямын дегенде жел тұрып, шаңырағын тіктеуге мұрша бермейтіндей жағдай дəл біздің басымызда болды. Əлі есімде 1992 жылдың 17 қаңтары күні мен Ұлттық банктің төрағасы болып тағайындалдым. Күн тəртібіне сол кездің өзінде барынша өткір бірнеше мəселе шықты. Ұлттық банкті шын мəнінде қайта құру қажеттігі туғаны айқын еді. Соның алғашқысы дербес ақша-қаражат саясатын жасап, тəуелсіз банк жүйесін құру болса, екіншісі осыған орай ұлттық валюта шығару, үшіншісі, ақшақа ражат мəселесіне байланысты жаңа инфрақұрылым жасауға негізделді. Ал осы мақсаттарды өмірге келтіру ұшы-қиыры жоқ, ауқымы өте кең, көп уақытты керек ететін шаруалар болатын, бірақ бізге оларды тез арада жасау қажет еді. Кеңестік біртұтас экономикалық жүйедегі байланыстар бырт-бырт үзіліп, балапан-басына, тұрымтай-тұсына дегендей, сол бір кезеңдерде өзіміздің ақшамыз да жоқ, кісідегінің кілті аспанда демекші, Ресейге қарап жалтақтап отыратынбыз. Қазақша айтқанда ақшаның құлпы да, кілті де солардың қолында еді. Оның үстіне Ресей Президенті Борис Ель цин Егор Гайдар бастаған бір топ жас экономистерге үміт артып, үкімет тізгінін солар дың қолына ұстатты. Олар болса, баға ны еркіне жібере салды. Сұрапыл инфля ция дауылы көтеріліп, тұтыну бағасы ның өсу деңгейі жылдары 5573 пайызға жетіп, бар-жоғы үш жыл дың ішінде баға 55 есеге өсіп кетті. Бұл ең керемет деген кəсіпорындардың өзі кө тере алмайтын соққы болатын, жалпы эко номикаға банкроттық қаупі төнді. Міне, осыған байланысты келесі үл кен мəселе экономиканың ауылша руашылық жəне өндірістік əлеуетін сақтап қалу міндеті тұрды. Бəрімізге белгілі, ол уақытта бізде алтын-валюта қоры, ұлттық қор жоқ болатын, үкімет қауқарсыз, бюджет дефицитті, ал екінші деңгейдегі банктер қаражаты мардымсыз, халықаралық ақша нарығы біздер үшін жабық еді. Осындай жағдайда Ұлт тық банктен басқа экономикаға көмек беретін сала қалмады. Ұлттық банк өзі нің заңды функцияларын пайдаланып, дербес кредит саясат ұста ны мын іске асы рып, екінші деңгейдегі банктер арқы лы ірі өндіріс орындарына, ауыл шаруа шылығына арнаулы дерективті кредиттер беріп, экономиканың негізін, алдағы реформалар үшін оның əлеуетін сақтап қалу шарасына үлкен үлес қосты. Жоғарыда айтып өткенімдей дағ дарыс тың қайсысы да жақсы емес, ал Кеңес өкіметі құлаған соң болған дағ да рысты кейінгілерімен тіпті салыс ты руға да келмейтін. Өйткені, 1990 жəне 1995-ші жылдар аралығында біз экономиканың 42 пайызынан айырылдық. Өндіріс орындарының 52 пайызы тоқтап қалды, ауыл шаруашылығының 49 пайызы жоғалды. Міне, осының салдарынан мыңдаған адам жұмыссыз қалды, халықтың күнкөріс жағдайы аса төмендеп кетті. Жандəрмен, қысылтаяң шақ. Біздің үкімет қалайда рубль аймағында қалуға ұмтылып, 1992 жылдың басынан 1993 жылдың қазан айының соңына дейін Ресеймен жаңа рубль аймағын құрамыз деген мақсатпен көптеген келісімдер жасасты. Бірақ мұның барлығы уақытша екені, өз валютамыздың қажеттігі туындайтыны басы ашық мəселе-тұғын. Сол кезде банк Президентке емес, Жоғарғы Кеңеске бағынатын. Президенттік институттың енді ғана орнап жатқан кезі жылдың басында Мемлекет басшысы ұлттық валютаны ендіруге даярлықты өте құпия түрде бастау керектігі туралы міндет қойды. Шынында, біздің еліміздің жағдайын өзгелермен салыстыруға мүлдем келмейтін. Қазақстан аумағында атом қаруымен жарақталған Ресей армиясы, Байқоңырда ресейлік ғарыш айлағы тұрды. Егер біз Балтық бойындағы елдер секілді КСРО-дан қалған мұраны тегіс бөлеміз десек, оның соңы немен аяқталатыны да белгісіз... Сондықтан осындай шетін мəселелерді ескере отырып, жұмысты өте құпия түрде жүргізу қажеттігіне байланысты құпия екі Жарлық шығып, оны мен ақпараттың таралмауы үшін Ұлттық банкте сақтау жайында ұсыныс айтып едім, Президент қолдап, түпнұсқа жарлық бізде сақталды. Бұл енді алғашқы даярлық сəттер ғой. Ал жұмыс қалай жүрді? Теңгені енгізу жұмысына даярлықты бастап кеттік. Ол кезде бізде ақша басып шығаратын өндіріс те, не жұмысты бастайтын жеткілікті ақша да жоқ, банк саласының білікті мамандарының жалақылары жоғары екінші деңгейдегі банктерге кетіп қалғандығынан қажетті мамандар жəне жоқ, алайда, ештеңеміз жетпей жатса да жұмыс істеу керек болды. Сондықтан, ең бірінші мақсат теңгені шығару керек, одан кейін теңгенің бағамын айқындайтын басқа да мəселелерді, инфрақұрылымдарды құру қажеттігі өте өзекті болды. Қор рыногының бір тармағы электронды биржа ашу, банкнот жасайтын фабриканы, теңге сарайын ашу, алтын жəне валюта қорын жасау мен оны сақтайтын мемлекеттік сақтау қоймасы қажеттігі анық еді. Осылайша ең алдыңғы кезекке шығатын 5 мəселенің тұрғаны айқындалып, оларды шешу жолдары іздестірілді. Ал бұларсыз теңгені енгізуге мүлде болмайтын. Жоғарыда айтқанымдай, қол қысқа, қаражат аз. Сондықтан біз теңгені енгізу мəселесінде үлкен жос пар жасадық. Алдымен қайта құруды Ұлттық банктің өзінен бастап, алтын мен күміс тің резервін қалыптастыру үшін оны қазып алудан бастап сатуды монополиялап, бұл кəсіпорындарға арнаулы кредит бердік. Ол кезде елімізде жылына 6 тоннадай алтын, тоннадай күміс шығарылатын. Кеңес Одағы орталықтан қаржыландырып келе жатқан бұл кəсіпорын байланыс тар үзілгенде абдырап қалса керек, бізбен жұмысқа қуана келісті. Содан алтын шығаратын кəсіпорындармен шарт жасасып, одан Лондондағы Ротшильд банкімен тікелей байланыс орнатып, алтын мен күмістің күнделікті бағамын біле отыра қимылдауға кірістік. Бұл жерде бір нəрсені айта кеткен жөн. Ұлттық алтын мен күміс өндірісінде банк өзі пайда таппаса да соларды қуаттандыруға күш салды. Біз сол шыққан алтын-күмістің халықаралық бағамының 95 пайызын кəсіпорынға беріп, өзімізде тек 5 пайызын ғана қалдырдық. Оның өзі соған қажетті шығындарды жауып отыруға жұмсалды, бірақ осының арқасында еліміздің алтын-күміс қоры күшейді, ақшалай ресурс жəне шетелдік валюта пайда болды. Біз алғаш рет Цюрихтегі банкке 40 тоннадай күміс саттық, сол жерден ең алғаш тəуелсіз ел ретінде тұңғыш рет қарым-қатынас орнаттық, валюталық есепшот аштық. Осылайша халықаралық банк жүйесіне интеграцияны бастап кеттік. Бұл сонда қай жыл? 1992 жыл. Осы жылы біз АҚШ, Авс трияның, Францияның, Ұлыбрита нияның, Бельгияның, Жапония мен Сингапурдың орталық банктерімен, жəне Швейцариядағы ЮБС, «Кредит сюсси» банкілері, Ұлыбританиядағы Ротшильдер банкімен де байланыс орнаттық. Бізге ке ректі мамандарды осы банктердің көмегімен даярлай бастадық. 3 ай, 6 ай, 1 жылға оқып келген мамандарды жəне бізден екінші деңгейдегі банктерге кетіп қалған банк қызметкерлерін қайтару үшін жалақыны өсіру қажет болды да, жалақыны көтеруге жұмыс жасадық. Сөйтіп, жалақыны 3 есеге көбейттік жəне оны бюджеттің есебінен емес, өзіміз тапқан табыстан көтердік. Осылайша бұ рын ғы кетіп қалған жақсы мамандар қай тып оралды, өйткен себебі, күнбе күн бізде бұрын болмаған жаңа нарықтық тетік тер игеріліп, жұмысқа енгізіліп, шетел ден делегациялар келіп, əлемдік қаржы əле мінде қандай жаңалықтар болып жатыр, нарықтың жайы қалай, бəрін біліп, қайнап жатқан қазанның басықасында болу шынымен қызық еді. Теңгені қалай шығарамыз, оның жалпы аты, түрі, номиналдары қалай болады деген оймен əлемдік тəжірибені зерделеп, дүние жүзіндегі банкноттар жарияланған біздің архивтен бір мықты кітап (фолиант) таптық, осы мəселеде шетелдің банктерімен, Алматыдағы Дизайн орталығымен байланысқа шықтық. Бұл жерде өзімізде ақша басып шығара алмайтынымыз айқын болды, сондықтан бірінші кезекте банкнот шығаратын бірнеше фабрикаларының өкілдерін шақырдық. АҚШ, Франция, Жапония, Испания, Германия, Ұлыбританияның фабрикаларынан келді. Ол уақытта елімізде вице-президент лауазымы болатын, мықты ғалым, өте тəжірибелі қаржыгер, жан-жақты ма ман, вице-президент Ерік Асанбаев жəне Жоғарғы Кең естің экономикалық реформа, бюджет жəне қаржыландыру мəселелері жөніндегі комитетінің төрағасы Сауық Тəкежановпен ақылдаса келе, аса əйгілі банкнот шығаратын компаниялардан аулақтай тұрайық, жарияға шығып кетер деп «Харрисон жəне оның ұлдары» атты кіші гірім болғанымен, жоғары техно логиялық қуаты бар компанияға таңдау түсті. Мəреге жетер жарыс жолы айқындалды дейсіз ғой... Қа зақстан Ұлттық банкі ұжымы ның іскерлігінің арқасында банктің өз кірісі есебінен 1993 жылдың 1 шіл десіне дейін ақша нарығы ны сан дарының барлық инф рақұры лымы құрылып, жұмыстар толы ғы мен аяқталды. Олар: Элект рон ды валюта биржасы, Теңге (Монета) са райы, Банкнот фабрикасының бі рінші кезеңі, Алтын валюта қо ры, Мемлекеттік валюта қоры мен қымбат бағалы металдарды сақтау қоймасы, Қазақстанның ішкі жəне сыртқы төлем жүйесі болатын. Теңгенің дизайны қалай таң далды? Теңгенің дизайны туралы ойланғанда олар: «Бізге ешқандай қиындық жоқ, арнайы дизайн тобы бар, ақшасын төлесеңіздер болды», деді. Бірақ есептеп қарасақ, дизайнға төлейтін ақша теңгені шығаруға жұмсайтын шығынның пайызын құрап, тым қымбатқа түседі екен. Сондықтан ойласа келе, бізде де талантты суретшілер бар емес пе, солардың қабілетін неге пайдаланбаймыз деген ұйғарым жасалды. Содан Алатаудың баурайындағы үкіметтік саяжайлардың бірін алып, дизайнер Тимур Сүлейменов бастаған 7-8 адамды 2 айға кіргізіп: «Сендер осы жерден ешқайда шықпайсыздар, ұзақ іссапардамыз деп отбасыларыңызға айтыңыздар», деп барлық қажеттілік термен қамтамасыз етіп, не керегін уақытында жеткізіп тұрдық. Тапжылмастан сол жерде отырып 2 айдың ішінде олар теңгенің 4 нұсқасын жасады. Біріншісі ою-өрнек, екіншісі АҚШ доллары тəріздес, жасылдау болып келген, үшіншісі портреттер, төртіншісі заманауи шыққан. Саяжайға барып портреттік нұсқаны таңдап алып, 7 номинацияға эскиз даярлауға тапсырыс жасадық. Валютаның аты керек болды. Теңге деген атауға қалай тоқтам жасалды? Президент «теңге» деген ұсынысты дұ рыс көрді. Портреттерге келгенде: «Біз жаңа ғана тәуелсіздігін алған ел міз, бізді, тіпті, өзгелер саяси картадан да таба алмайды, сондықтан, ең бірінші номи нал ең танымал, әлем білетін қазақ болуы тиіс» деді. Сондықтан негізгі валюта 1 теңгелік банкнотқа әл-фараби бабамыз бейнеленсін деген ұйғарым жасалды. Валюта шығару қажет деп тарихты ақтарғанда, біздің жерімізде болған түркі нəсілді мемлекеттердің ақшасы болғанын, олардың металдан құйылған ақшалары теңге аталғанын білдік. Орыстың «деньги» деген сөзінің түбірі де осы. Археологтар ең ежел гі ақша белгілерін Отырар, Тараз, Түркістан, Баласағұн жəне Қазақстанның тағы басқа да көне қала ларын қазу барысында тапқан. Демек, біздің тарихымыз үшін теңге атауы төл дүние. Дегенмен, ұсыныстар көп айтылды, «сом», «алтын» дегендердің де уəждері тыңдалды. Бір күні Олжас Сүлейменов банкке келді. Ол кісі: «Білемін қарап отыр мағандарыңызды, бірдеңе ойластырып жатқан болуларың керек. Егер ондай ниет табылып жатса, ұлттық валютаға сұранып тұр ған «теңге» атауы ғой», десін. Онсыз да осындай ұйғарымға жақын біздерге ол кі сі нің айтқаны тіптен жылы тиді. Содан бəріміз Елбасына кіріп, əзірліктің қандай деңгейде екенін, не істеліп, не қойғанын баяндадық. Президент «теңге» деген ұсынысты дұ рыс көрді. Содан соң портреттерге келгенде: «Біз жаңа ғана тəуелсіздігін алған ел міз, бізді, тіпті, өзгелер саяси картадан да таба алмайды, сондықтан, ең бірінші номи нал ең танымал, əлем білетін қазақ болуы тиіс» деді. Сондықтан негізгі валюта 1 теңгелік банкнотқа əл-фараби бабамыз бейнеленсін деген ұйғарым жасалды. Эскиздер дайын болғанымен, олардың барлығы өнеркəсіптік тұрғыда емес, қарабайыр жұмыстық нұсқа еді, енді оның электрондық түрі жəне металдан құйылған қалыбы, жасанды жасау жолдарынан қорғау тəрізді көп жұ мыстары күтіп тұрған еді. Содан 7-8 дизайнер, суретшіден Тимур Сүлейменов, Хайрол ла Ғабжəлелов, Меңдібай Алин, Ағым салы Дүзелханов қалдырылып, Ғабжə лелов, Алин жəне Дүзелханов үшеуі Лондонға аттанатын болды. Содан Ғабжə лелов Лондоннан телефон шалып тұр, фабриканың дизайнерлерімен жұмыс істеу үшін Ұлттық банктен арнайы адам келсін, немесе маған өкілдік бермесеңіздер, шаруаны шешу қиын, деп. Сөйтіп, арнайы жеделхат салып, Х.Ғабжəлелов Ұлттық банктің өкілі деп сөйлеу құқығы беріліп, дизайнге қажетті өзгерістер еніп, теңгеміздің өндірістік түрі жасалды, 1992 жылы желтоқсан айында теңгеге қол қойылып, ол өндіріске жіберілді. Шыққан теңгені елге жеткізу, бүкіл республикаға тарату қалай жүргізілді? Жəне оның өте құпия түрде өтуіне қалай қол жетті? Негізі, осыған дейінгі жұмыстардың барлығы өте қатаң құпия жағдайда жүргізілді. Бірақ теңге номиналдарын біз өзіміздің басқарма отырысын да бекітуіміз керек болды жəне барлығына мұ ның мемлекеттік құпия екендігі ескертілгеніне қарамай, қалай дегенде де бел гілі бір дəрежеде ақпарат үкіметке же тіп, енді олар теңге басуға екінші бір ком панияны ұсынды. Сөйтіп, үкіметпен шие леніске бармау үшін тапсырысты екіге бөліп, теңгені бастыратын болдық. Бұл жерде компаниялардың технологияларының екі түрлілігінен қосымша қиындықтар да туды. Əйтеуір не керек, со лардың барлығы реттеліп, наурыздың аяғына қарай теңге басылып болды. Онан кейінгі 2 ай ішінде теңгені Лондоннан тасыдық. Бұл жерде де бірнеше мəселе шықты. Біріншіден, ол Қазақстанның ұшағы болуы жəне экипаждың ағылшынша білуі, сосын оның еш жерге қонбай тура елге ұшып келуі керек болды. Айнала іздеп, менің орынбасарым Тұрсынов экипаж жасақтап, ағылшынша білетін 2 командир тауып, ұшақтың орындық тарын жатқызып, контейнерлер салып, қару-жарағы бар инкассаторларды отырғызып, Тараз қаласында жəне Сол түстік Қазақстан облысында екі қойма мызға теңге тасылды. Ол өзі сырты нан ештеңе байқалмайтын жер астын дағы бункер болатын, соған тасып алынған соң, əліптің артын бағып үнтүнсіз отырдық. Теңгеміз тығулы жата берді. Жаздың ортасында (1993 жылғы 26 шілде) Ресей өз валютасын енгізді, бұрынғы КСРО шекпенінен шыққан елдер ішінде Қазақстан мен Тəжікстан, Армения ғана бұрынғы ақшамен қалдық. Қыркүйектің 26-сында Ресей жылдары шығарылған кеңестік валюта ақша болып есептелмейтіні жөнінде мəлімдеме жасады. Содан Мемлекеттік комиссия құрылып, 17 күндей жұмыс істеп, теңгені айна лым ға қосу жөнінде негізгі үш құжат дайын дадық. Президенттің теңгені айналымға ен гізу туралы Жарлығы, халыққа арнау сөзі теңгені енгізу жəне оның тəртібі жа йында... Осы жерде теңгенің жоғарыда айтылған қоймалардан еліміздің бас қа қалаларына, банктерге қалай жеткізіл генін айта кетсеңіз артық болмас. 12 қарашаны мен «ақшаны ен гізу кү ні» деп жарияладым. Жиыр ма күнге жетер-жетпес уақыт қалды. Ақшаны құ пия түрде барлық аудандарға, барлық банк терге жет кізу жұмысы сегіз күннің ішінде ат қа рылып шықты. Бəлкім, дүниежүзін де жаңа ақшаны енгізу тап осындай жылдам, əрі табысты жүзеге асы рылған жоқ та шығар жы лы 1 қарашада Ұлттық банктің облыстардағы филиалдарына «Х» күні ашылады деген құпия кон верттер жетті... Сөйтіп, 15, 16, 17 қараша күндері бұрын ғы сом да, теңге де айналымда қатар жүріп, 18 қарашадан тек теңге жүре тін болды. Айырбастау бағамын анық тауға келгенде біз бұрынғы ақшаның əлсіз дігіне байланысты 1 теңгені 1000 рубльге бағалауды ұсынып едік, үкімет жағы тағы отырып алды. Жоқ, бұл өте үлкен, 500 жасау керек деп. Бірақ мұның кері əсері болып, 2-3 жылдың ішінде теңгенің бағамы 20 есеге төмендеп кетті. Халық теңгені шын қуанышпен қарсы алды, дизайны да көңілден шықты, сапасы да жақсы, қорғалуы жағынан 12 элементпен сол кездегі ең мықты неміс маркасына парапар шықты. Теңгенің енуі сол кезде ел экономикасына да үлкен өзгерістер əкелді емес пе? Əрине, экономиканың құрылымы да, банк жүйесі де үлкен өзгерістерге ұшырады. Осыған байланысты экономика ның кредиттеу көрсеткіші (коэффициенті), мысалы, жылдары пайызға дейін болса, жылдары 5-2 пайыздан аспай қалды. Эко но - микаға күш беру, қаржылық қолдау жасау, несие беру мəселелерінде көп өзгеріс тер, басқаша көзқарастар пайда бол ды. Бірте-бір те гиперинфляцияны ауыз дық - тау ға мүмкіндік туды жылға қа рай экономикада өсім айқын бай қалды. Уақыт бір орында тұрмайды, үшінші келген дағдарыс жалғасу үстінде. Соңғы 3 жыл ішінде теңге 3 рет девальвацияны басынан өткерді. Қалай болғанда да енді теңгені тұрақтандыру міндет. Біз өтпелі экономикада тұрғандықтан, қаржы, кредит тек өз саясатымызға сəйкес жүруі тиіс. Мəселен, Қытай ешкімге көз салмай, өз жолдарымен жүруде. Сөйтіп, кейінгі 25 жылда Францияны, Ұлыбританияны, Германияны, Жапонияны басып озып, əлемдегі екінші экономика болып отыр. Ал енді алдағы жыл ішінде дүние жүзінде экономикасы қарыштаған бірінші ел болуы ғажап емес. Оған Қытай өз жолдарын бекем ұстауының арқасында жетті. Біздің қазіргі Үкімет пен Ұлттық банк осындай істерді қолға алуы керек. Барлығын нарық реттейді деген Адам Смиттің ұстанымы қазір жарамайды. Біздің екінші деңгейлі банктеріміздің несиелендіру саясатына көзқарасыңыз қандай? Биыл банктердің кредит беру көрсеткіші осы жартыжылдықта 28 пайызды құрап отыр, яғни біздің банктер экономикаға дұрыс қаражат бермей отыр. Мысалы, шетелдерде бұл пайыз жоғары, Қытайда 100 пайыздан асады, ал бізге соның жартысына жеткізу таяу маңдағы мақсат болуы қажет. Қазір, мəселен, жекеменшік банктер дағдарыста тұрған экономикаға ақша беруге онша ықыласты емес. Сондықтан осы ықыласты көтеретін жолдар іздестірілуі маңызды, екіншіден, мүмкін, банк жүйесіндегі мемлекеттік секторды кеңейту керек болар. Əйтпесе бізде қазір бір ғана банк мемлекеттікі, қалғандары тегіс жекеменшік банктер. Көршілеріміз Ресей мен Қытайда ауыл шаруашылығына ақша беретін бірнеше мемлекеттік банк бар. Тіпті, Белоруссия осылай жасауда, ал екінші деңгейлі жекеменшік банктер мемлекет алдында ештеңеге қарыздар емес, сондықтан ауыл шаруашылығында мемлекеттік саясат жүргізуге барынша жандарын салады деу қиын. Бізге қаржықаражат мəселесіне жіті мəн беру қажет. Қазіргі өскелең қоғам үшін, жалпы халық үшін ең бір маңызды бөлік шағын жəне орта бизнес десек, оны кредиттеу коэффициенті 18 пайыз, шағын бизнесте тіпті 16-ақ пайыз. Банктердің экономикаға ақша салуға құлқы төмен, ал қаражатсыз экономикада өсім болуы мүмкін емес. Тағы бір мəселе, біз қазір қолданбалы ғылымға, инновацияға жақсы бір күш-қуат беретіндей қаражат бөлмейміз. Əрине, істеліп жатқан бірталай шаруа бар, ауызды мүлдем құр шөп пен сүрту жарамас, дегенмен, индустриялық бағдарламаларды қаржыландыру көңіл көншітпейді. Бізге ғылымды өндіріске мейлінше жақындату міндеті аса маңызды іс. Олай болса ғылымға, өндіріске, экономикаға пайда əкелетін əрбір іске қаражатты төгу ауадай қажет. Мəнді де мазмұнды əңгімеңізге көп рахмет! Əңгімелескен Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ,

4 4 12 ӘЛЕМ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН ҚАРАША 2016 ЖЫЛ Сараптама Әлем күтпеген саяситектоникалық сілкініс Сонымен, бір жыл тоғыз айға созылған жəне планета телеэкранынан түспей келген АҚШ-тағы президенттік сайлау марафоны өз мəресіне келіп жетті. Алайда, аталған сайлаудың нəтижесі алпауыт Американың өзін ғана емес, күллі əлемді де дүр сілкіндірді. Əділ АХМЕТОВ, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Бұлай деуге толық негіз бар. Өйткені, біріншіден, тікелей телеэфирде Хиллари Клинтон мен Дональд Трамптың сайлауалды өткізген үш сайысының нəтижесіне сүйене отырып, Американың айтулы ақпарат құралдары мен əлемнің саяси сəуегейлерінің басым көпшілігі жеңіс тізгінін Хилла ри Клинтонның ұстайтынына титтей де күмəн келтірмеген болатын. Себе бі, олар Дональд Трамппен салыс тырғанда, Хиллари Клинтонның саясат сахнасындағы тəжірибесі мен салмағы əлдеқайда басым екеніне екпін беріп келген-ді. Екіншіден, сайлау науқанының басында Америка Құрама Штаттарының іс басындағы президенті Барак Обама Филадельфияда өткен АҚШ Демокра тиялық партиясының үлкен жиынында алпауыт елдің президентіне жарас пайтын іс-əрекетке барған еді. Ол Хиллари Клинтонның шашбауын көтеріп, күллі əлемнің алдында оның бəсе келесі Дональд Трамптың ел басқаруға лайық емес екен дігі туралы ресми, бірақ өз абыройына дақ түсірген келеңсіз мəлімет тарат қан болатын. Алайда, үстіміздегі қарашаның 9-күні АҚШ-та өткен жалпыұлттық пре зи денттік сайлаудың нəтижесі мүлде керісінше болып шықты. Күтпеген жерден, Хиллари Клинтон емес, үлкен басымдықпен АҚШ-тың 45- ші Президенті болып мультимиллиардер Дональд Трамптың сайланып кетуі оның қарсыластарын тақырға отырғызып кетті. Бұл тұрғыдан келгенде, мақтаулы Хиллари Клинтонның осы жолғы жеңілісін Демократиялық партияның да, сол партияның атынан сайланған іс басындағы президент Барак Обаманың да жеңілісі деп санаған жөн. Өйткені, кеше ғана өткен президенттік сайлаумен қатар, АҚШ Конгресінің Өкілдер палатасы мен Сенатында қат-қабат өткен қос сайлаудың нəтижелері де Американың Республикалық партиясының пайдасына шешілді. Қос палатаның екеуінде де сол партияның өкілдері басымдыққа қол жеткізді. Демек, бұл жеңісті Республикалық партияның өкілі Дональд Трамптың АҚШ-тағы үш билік тармағының тізгінін түгелдей өз қолына алғанын айшықтайтын таза жеңіс деп бағалаған жөн. Себебі, Сенаттағы 100 мандаттың 51-іне республикалықтар ие болса, демократтар тек 47 мандатпен ғана шектелді. Ал қалған 2 орын Егемендік партиясының үлесіне тиді. Сонымен қатар, төменгі палатадағы сайлау нəтижелері де Дональд Трампқа басымдық беретіні дау туғызбайды. Сайлау барысында, əсіресе, АҚШтың кабельдік телеарналары оңбай ұятқа қалды. Себебі, олар Дональд Трампты бір жарым жыл бойы ұлтшылпопулист, нəсілшіл, əйелдерге зорлықзомбылық көрсеткен жабайы тұлға деп қаралап баққан болатын. Енді, міне, Дональд Трампқа ор қазғандар оңбай қателескендерін еріксіз мойындауға мəжбүр болып отыр. Ол ол ма, Америка ақпарат құралдарымен жарыса, Дональд Трамп туралы теріс пікір таратқан Еуропа мемлекеттерінің кейбір басшылары да ыңғайсыз жайға тап болып жатыр. Ұялған тек тұрмас демекші, əлгі жоғары лауазымды тұлғалар енді еріксіз шегініс жасап, АҚШ бұрынғыша олардың басты əріптес мемлекеті болып қала береді деген екіжүзді мəлімет таратуға мəжбүр болды. Бұл тұрғыдан келгенде, күллі Еу ропа, оның ішінде, əсіресе, Балтық бойындағы мемлекеттер қатты саса бастады. Мұның да өзіндік себебі бар. Өйткені, сайлау науқаны кезінде Дональд Трамп Американың бүгінгі президенті Барак Обаманың жүргізіп отырған сыртқы саясатымен қатар, НАТО блогын да қатты сынға алған болатын. Сондай-ақ, АҚШ-тың 45-ші президенті Ресеймен қарым-қатынасты дұрыс жолға қоятынын да ашық мəлімдеген еді. Оның үстіне, келесі жылы Еуропадағы кейбір мемлекеттерді де ірі сайлау науқандары күтіп тұр. Сондықтан олардың нəтижелеріне АҚШ-та өткен президенттік сайлаудың салдары мен салқыны тиіп кетуі əбден мүмкін деген күдік белең алып отыр. Сонымен қатар, Дональд Трамптың АҚШ президенті болып сайлануы кейбір елдердің қаржы жүйесіне де кері əсер ете бастады. Мəселен, Мексика мен Канаданың ұлттық валюталарының құнсыздануын басқаша түсіндіру мүмкін емес. Ашық ақпарат көздерінен байқалып отырғандай, АҚШ пен Еуропада бұқаралық ақпарат құралдарына үн қосып, Дональд Трампты балаларына құбыжық етіп көрсеткен ата-аналар енді ұяттан беттерінен оттары шығып, отбасындағы жастарға не дерін білмей сасуда. Əрине, мұндай мысалдар баршылық. Бірақ оларды жіпке тізбей-ақ, оқырман назарын енді АҚШтың Демократиялық партиясы президенттікке ұсынған, есімі əлемге əйгілі де белді тұлғасы Хиллари Клинтонның таққа талас үшін екінші рет сайысқа түсіп, екінші рет жеңіліс тапқанының себептеріне аударуды жөн көрдік. Біріншіден, бұл жеңіліс кейінгі 8 жыл бойы Америка билігін уысында ұстаған Демократиялық партияға деген халық сенімінің мүлде тоқырағанын көрсетеді. Айтса айтқандай-ақ, осы жылдар ішінде АҚШ-тың Ауғанстан, Ирак, Ливия жəне Сирия мемлекеттерін күйреткен əділетсіз соғыстардың бел ортасында болғаны жасырын емес. Жəне жүздеген америкалық əскеридің өмірін жалмаған сол соғыстар əлі тоқтаған жоқ. Екіншіден, Барак Обама прези денттігінің алғашқы төрт жылында Хиллари Клинтон АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы болып қызмет атқарды. Дəл осы жылдары АҚШ пен Ресей арасы қайта суи бастады. Егер кешегі сайлауда Хиллари Клинтон жеңіске жеткенде, Барак Обаманың сыртқы саясаты қайта жалғасып, халықаралық жағдай бұрынғыдан бетер шиеленісе түсер еді. Үшіншіден, іс басындағы президент Барак Обаманың Хиллари Клинтонның шашбауын көтеріп, ресми түрде оған ашық қолдау көрсеткені үлкен қателік болды. Жеңілістің басты себептерінің бірі де осында жатыр. Өйткені, онсыз да соғыстан əбден мезі болған Америка халқы АҚШ-тың сыртқы саясатының бұрынғыша жалғаса беруін қаламады. Демек, Барак Обама артық қыламын деп, тыртық қылып алды. Төртіншіден, Демократиялық партия ның көсемдері Дональд Трампты тым қарабайыр санап, тұмақпен ұрып аламыз деп, оңбай қателесті. Бесіншіден, Хиллари Клинтонның штабы Дональд Трампты Американың күллі жұмысшы табы мен бизнес өкілдері тұтас қолдап кетеді деп мүлде ойламады. Алтыншыдан, Америка халқы АҚШ пен Ресейдің арақатынасын түзеуге бағытталған Дональд Трамптың сайлауалды бағдарламасын жылы қабылдаған сыңайлы. Өйткені, қарапайым халыққа қырғи-қабақ соғыс емес, бейбіт өмір керек екені айтпаса да түсінікті. Оның үстіне, Хиллари Клинтон жеңіске жетсе, АҚШ пен Ресейдің, сол сияқты, АҚШ пен Қытайдың арасы бұрынғыдан бетер шиеленісе түсері анық еді. Электорат бұл факторға да мəн берді. Осы айтылғандарды ескере отырып, Дональд Трамптың жеңіске жеткені Америка қалаларында көшеге шығып, наразылық білдірген кейбіреулерге ұнамағанымен, əлемдік қауіпсіздік тұрғысынан алып қарағанда, жақсы нышан деп қабылдаған жөн. Туыстық туы «Гейдар Алиевтің есімі əрқашан да халқының жадында. Ол бар ғұмырын халқының өркендеп өсуіне, елінің қайта жаңғыруына сарп етті, сол себепті де есімі мəңгілік жасай береді». Бұл сөздер Бакуде Гейдар Алиев қорының естелік дəптер інде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев тарапынан жазылған бола тын. Қор ашылғалы бір жыл өткен соң, 2005 жыл дың мамыр айында Қазақстан Респуб ликасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Əзербайжанға сапары шеңберінде Г.Алиев қорына барып, қормен та ныс қан соң, естелік дəптеріне қазақ тілінде өз жүрегінен шыққан лебізін жазып қалдырған бо латын. Елбасы мен қасындағы делегация мүшелеріне Əзербайжан халқының жалпыұлттық көшбас шысына құрмет нысаны ретінде салынған қордың мақсаты туралы мəлімет берілді. Қорда Гей дар Алиев өмірінің ең маңызды сəттері, Əзербайжан мемле кетін құрушы президент турасындағы ой-пікірлер, ол туралы жазылған кітаптармен танысқан Елбасы Н.Назарбаев Г.Алиевпен өткізген кездесулерде бірге түскен фотосуреттерді де үлкен қызығушылықпен шолып шықты. Елбасы Қазақстанның тəуелсіздігінің символы болып табылатын ескерткіштің макетін қор президенті Мехрибан Алиева ханымға табыс етті. Бұл жерде Елбасының Əзербайжан сапарында Г.Алиев қорында болуы, Прези дент Ильхам Алиев пен осы елдің бірінші ханымы Мехрибан Алиеваның алып жүруімен қормен та нысуы туралы баяндауымның өзін дік мақсаты бар. Бар ғұмырын Əзербайжанның көркеюі мен дамуына сарп еткен Гейдар Алиев 90-шы жылдардағы сол бір аласапыран уақытта аумағының біраз бөлігі басып алынған жəне азамат соғысы тұтанған кезде билік басына келген болатын. Осындай қауырт кезеңде «Мен қалған өмірімді халқыма ба ғыш таймын», деген Г.Алиев сал мақты реформалар жүргізе бас тап, Əзербайжан қол жеткізген ең маңызды жетістіктердің ав торына айналды. Г.Алиев салып кеткен жол енді мемлекеттің саяси бағыты тəрізді ең жоғары деңгейде Г.Алиев атындағы қор тарапынан да жалғастырылып келеді жылы негізі са лынған жəне 12 жыл бойы табыс ты жұмыс істеп тұрған қор мем лекеттің шетелде насихатталуына қол дау көрсетіп, жаңа қоғам құры луына да белсенді түрде ат салысып келеді. ҚОРДЫҢ МАҚСАТЫ ҚАНДАЙ? Гейдар Алиевтің қоры айтулы мемлекет қайраткері Гейдар Алиевтің бай мемлекеттік мұрасын зерттеу жəне насихат тау мақсатында құрылған. Қор Əзербайжан қоғамының рухани тазалығы мен дамуы, ұлт тық мəдениеттің сыртқы əсер ден қорғалуы тəрізді міндет терге негізделген игі ниет мис сиясының өкілі. Құрылған күнінен Комиссар Парламенттің Болгария мен Қазақстан Достық тобының төрайымы Даниела Дариткова-Продоновамен жəне түрлі фракцияның депутаттарымен, Энергетика министрі Те менужка Петковамен, Сыртқы істер вице-министрі Валентин По ря зовпен, Туризм вицеми нистрі Ирена Георгиевамен, сон дай-ақ Болгария Сауда-өнер - кəсіп палатасының төр ағасы Цветан Симеоновпен кез десті. Депутаттармен кездесуі барысында Р.Жошыбаев Болгария тарапына Қазақстанның бастамаларына көрсеткен қолдауы үшін ризашылық білдіріп, болгарлық депутаттарды ЭКСПО-2017-ге келіп қайтуға шақырды. Болгария мен Қа зақстан Достық тобының Ізгі ниет шекара іздемейді өр кен деу мен халықтың əл-ау қатына қызмет еткен кең көлемді жобалардың жүзеге асуы на қолұшын берген қор Əзербайжан мəдениетінің танытылуы мен сақталуына байланыс ты істерге де көмек көрсетеді. Гейдар Алиев қоры халықтың ұлттық-рухани құндылықтары ның сақталуына қолдау көрсетумен қатар, Əзербайжанның шет мемлекеттерде таныстырылымы, мəдениет, ғылым, білім, денсаулық, қоршаған орта мен спорт салаларына да қатысты бағдарлама мен жобалар дайындап, жүзеге асырады. Қор, сонымен қатар, мұқтаж жеке тұлғаларға көмек көрсету, адамдарға жақсылық, игілік, адамгершілік сияқты қасиетті құндылықтарды дарыту, сондайақ мəдениеттер алуандығын қолдау тəрізді бағыттарда да жұмыс істейді. Қор адамдардың өмірі мен денсаулығына, білім алуы на байланысты барша сала бойын ша жеке-жеке жобалар дайын дайды. Алға қойылған мақсат тардың сондайлық айқын жəне биік болуына байланысты Г.Алиев қоры қысқа мерзім ішінде жəрдемге мұқтаж əрбір жанның үміт ошағына айналды деп айтсақ жаңылмаймыз. Мақсаттарын маңыздылығы мен көлеміне қарай барша Кав каз аймағында баламасы жоқ қор өткен жылдары Гейдар Алиевтің өз елінің əлеуметтік, мəде ни жəне экономикалық тұрғы дан дамуы, халықтың ма териалдық əл-ауқатын жақ сар туға бағытталған белгілі идея ларының жүзеге асуына нақты қолдау көрсетті. Осы жайттардың барлығы Гейдар Алиевтің кейбір кездері жүзеге асыра білген, мақсат етіп орындаған немесе өзі қалаған өмір мен мақсат-тілектері болатын. Негізінде, қор бар ғұмырын өз халқы мен мемлекетінің өсіп, өркендеп, дамуына арнаған Гейдар Алиевке Əзербайжан хал қының құрметін көрсету мақсатынан туған. Гейдар Алиев қорының пре - зиденті Əзербайжанның бірінші ханымы, UNESCO жəне төрайымы Даниела Дариткова- Продонова көрмеге дайындық барысында парламентаралық қарым-қатынасты дамытуда оң серпін бар екенін атап өтті. Болгария Энергетика министрімен кездесуі кезінде Р.Жо шыбаев Қазақстанның «жасыл» энергетика саласындағы бас тамалары туралы егжейтег жейлі əңгімелеп, көрменің «Бо лашақтың энергиясы» тақы рыбын жан-жақты ашып берді. Өз кезегінде Теменужка Пет кова Болгарияның ЭКСПО-2017 жөніндегі ұлттық үйлес ті рушісі өз елінің «жасыл» энергетика саласында Еуро палық одақта көшбасшы елдер дің бірі болып табылатынын атап көрсетті. Өйткені, бұл ел 2015 жылдың өзінде-ақ ISESCO ұйымдарының ізгі ниет елшісі Мехрибан Алиева. ГЕЙДАР АЛИЕВ ҚОРЫ «ІЗГІЛІК МЕКТЕБІ» Гейдар Алиев қорының жұмыс істей бастауы сол мемлекетте үлкен тарихы бар қайырым дылық пен ағартушылық дəс түрлерінің де қайтадан жаңғыр тылуына септігін тигізді. Бұл идеяның бастамашысы қор дың президенті Мехрибан Алиева болды. Алиева ханым жұмыстың алғашқы кездерінде қол жетпес армандар мен мақсаттардың жүзеге асуының адам феноменінің күшімен мүмкін екендігін дəлелдеді. Білім саласының дамуына қолдауды басымдық етіп алған қор алғашқы уақыттан бастап, назарын мемлекеттің ілгерілеуіне негіз болған білімге бағыттаған. Бұл «Жаңарған Əзербайжанға жаңа мектеп» жобасында көрініс тапты. Алдымен елдегі барлық мектеп ғимараттарының жағдайына назар аударылып, жөндеу мен жаңартуға жəне жаңа мектеп салуға зəру елді мекендер белгіленген. Шамамен 10 жылда қордың тікелей араласуымен 500-ден астам мектеп салынған немесе қайта құрылған. Осы жұмыстары арқылы Г.Алиев қоры Əзербайжанда зор құрметке бөленді. «Мектепке дейінгі білім беру мекемелерін дамыту», «Балалар үйлері мен мектеп-интернаттарын дамыту» бағдарламалары шеңберінде де ел бойынша 30-дан астам балалар мекемесі күрделі жөндеуден өтіп, жаңа жабдықтар берілді. 18 жасын толтырған жетім қыздар үшін бас қала Бакуде 2 ғимарат салынды. Сонымен қатар, астанада еврей балалары үшін 450 оқушыға арналған «Xabad-Or- Avner» білім орталығы мен француз лицейі ашылды. Өткен 12 жылда Гейдар Алиев қоры Əзербайжандағы денсаулық сақтау саласының дамуына мықты қолдау көрсетті. «Диабетті балаларға жəрдем», «Талассемия ауруларының емделуі» тəрізді жобалар жүзеге аса бастады. Мехрибан жалпы энергия балансында қайта лама қуат көздерінің үле сін 20 пайызға жеткізіп үлгер ген. Петкова ханым Болга рия компанияларының көрмеге энер гетика саласы бойынша қатысуға дайын екендігін хабарлады. Болгария сыртқы саясат ве домствосында болған кездесу кезінде екіжақты Алиеваның тікелей бастамасымен Бакуде Талассемия орталығы мен Даун синдромымен ауыратын балаларды сауықтыру орталығы салынды. Қор ел бойынша спорт мекемелерінің салынуына да қолдау көрсетіп, «Барлық жерге бір ағаш отырғызайық!» атты экологиялық акцияны табысты жүзеге асырды. Гейдар Алиев қоры Əзербайжан мəдениетінің танытылуы мен дамуы бағытында жүзеге асы рылған ірі жобалардың да авторы. Қордың араласуымен Əзербайжанның музыка өнері, Ичеришехир тарихи сəулетшілік кешені, Гобустан мемлекеттік тари хи-көркемөнер қорығы, Əзер байжан кілемдері, Наурыз мей рамы, ұлттық ақындар (ашуг) өнері UNESCO-ның «Мате риал дық емес мұраның үздік туын дылары» тізіміне енгізілді. Бакуде өткізілген 57-Еуровидение халықаралық əн байқауы жəне барша құрлықтың үлкен спорт мерекесіне айналған І Еуропа ойындары да Гейдар Алиев қорының қолдауымен табысты жүзеге асырылды. Осылайша батыс пен шығыс түйіскен жерде орналасқан Əзербайжан əлемнің назарын өзіне кезекті мəрте аударды. Гейдар Алиев қорының бастамасы жəне қолдауымен Бакуде Заманауи өнер мұражайы, Гала археологиялық-этнографиялық мұражай кешені мен Гейдар Алиев орталығында Гейдар Алиев мұражайы тəрізді ондаған орталық ашылды. БІР МЕМЛЕКЕТКЕ СЫЙМАҒАН ІЗГІ НИЕТ Гейдар Алиев қоры шетелде жүзеге асырылған көптеген жобалардың да авторы. Қордың Париж, Лондон, Берлин, Рим, Мəскеу жəне Ватиканда жү зеге асырған іс-шаралары Əзер байжанның таныстырылымын да маңызды рөл атқарып, Əзербайжан Ватиканда көрме ашқан алғашқы мұсылман елі деген атпен тарихқа жазылды. «Білімге қолдау» жобасын табысты түрде жүзеге асырған Г.Алиев қоры Пəкістанда жер қарым-қа ты настың ағымдағы жағдайы мен перспективалары талқыланды. Р.Жошыбаев Болгария тара пын Қазақстанның жылдарға БҰҰ Қауіпсіздік Кеңе сінің тұрақты емес мүшелігіне кандидатурасын қолдағаны үшін ризашылығын білдіріп, ЭКСПО ге қатысуы екі жақты сілкінісі кезінде қираған қыздар мектебін қайта салып, денсаулық сақтау мекемелеріне көмек берді жəне Ресейдің кейбір қалаларында мектеп пен ауруханалар, Мысыр, Голландия жəне Грузияда көп мөлшерде мектеп, Босния жəне Герцеговинада зағип жəне көзі нашар көретін балалар мен жастар үшін жаңа орталық ашып берді. Қордың Ресей, АҚШ, Түркия, Румыния жəне басқа мемлекеттерде жұмыс істеп жатқан өкілдіктері де өз кезегінде маңызды істер атқарып келеді. Г.Алиев қорының вице-президенті Лейла Алиеваның басшылығымен жұмыс істей бастаған Ресей өкілдігі жүзеге асырған жобалар, əсіресе «Ходжалыға əділет!» нау қаны мемлекет үшін зор маңыз ға ие. Бұлардан басқа, Гейдар Алиев қоры шет мемлекеттерде Əзербайжан мəдениет үйлері мен орталықтарының құрылуы идеясына қолдау көрсетеді. Осы аяда танымал Канн кинофестивалі шеңберінде Əзербайжан мəдениетінің күндері өткізіліп, Париж бен Венада Əзербайжан мə дениетінің орталықтары ашылды. Мехрибан Алиева UNESCO-ның ізгі ниет елшісі ретінде Францияның Лувр мұражайында жүргізілген жаңар ту жұмыстарына қолдау көрсе тіп, Парижде негізі XVII ғасыр да салынған Франция мемле кеттік шығыс тілдері мен мəде ниеттері институтында əзер байжан тілі факультетінің ашылуына қол жеткізді. Қордың тікелей қолдауымен «Milan EXPO-2015» дүниежүзілік көрмесінде Əзербайжан павильоны ашылды. Ресми мəліметтерге қарағанда, 6 ай бойына Əзербайжан павильонын 3,25 миллионнан астам адам келіп көрген. Айта кеткен жөн, Гейдар Алиев қоры «Astana EXPO-2017» көрмесінде Əзербайжан павильонының ашылуына қолұшын беретін болады. Көрмеде Əзербайжанның ұлттық күндерін өткізу көзделуде. Бұл Əзербайжанның Қазақ станмен байланыстарға зор маңыз беретінін кезекті мəрте дəлелдейді. Məдениеттераралық үнқатысу мен толеранттылықты сақтау Гейдар Алиев қоры басым бағыттарының бірі болып табылады. Қордың президенті Мехрибан Алиеваның бастамасымен Əзербайжанда UNESCOның жəне басқа да халықаралық ұйымдардың мəдениеттераралық үнқатысуына арналған халықаралық форум мен конференциялары ұйымдастырылды. Санап бітпейтін осындай игі жəне ағартушы жобалар арқылы Гейдар Алиев қоры мен оның президенті Мехрибан Алиева көрнекті мемлекет қайраткері Гейдар Алиевтің идеяларын өміршең етіп, адамзатқа ортақ құндылықтарға өзіндік үлес қосып, осы үрдістің жалғасын табуы үшін жұмыс істеуде. Қордың құрылған күнінен бастап алдына қойған мақсатміндеттері ауқымдылығымен ерекшеленеді. Гейдар Алиев қоры небəрі 12 жыл ішінде Əзербайжан мемлекетінің тарихи жетістігіне айналып үлгерді. Фузули МАЖИДЛИ, саясаттанушы Халықаралық көрмеге қызығушы елдер көп Жақында ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесінің комиссары Рəпіл Жошыбаев арнайы сапармен Болгария Республикасында болды, деп хабарлады ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесінің баспасөз қызметі. ынтымақтастықты ны ғай туға оң ықпал ететінін атап көрсетті. Өз кезегінде вице-ми нистр В.Порязов көр ме Қа зақстанның БҰҰ-ның ор нық ты энергетика жөніндегі баста маларын жүзеге асыруға қосы латын сүбелі үлес болатынына сенім білдірді. Болгария Туризм министрлігінде туризм, болгариялық туристік операторларды Астанадағы көрме шеңберінде тəжірибе алмасу жəне ынтымақ тастық қа шақыру мүмкіндігі қарастырылып, екі ел астаналары арасында тікелей авиабайланыс орнату ықтималдығы сөз болды. Болгария Сауда-өнеркəсіп палатасының төрағасы Ц.Симеоновпен кездесу кезінде екі елдің іскер топтары арасында «жасыл» энергетика жəне туризм сала ларындағы ынтымақтастық мəселелері талқыланды. Симеонов мырза Болгарияның бейінді компанияларының ЭКСПО ге кең көлемде қатысуы үшін қолында бар мүмкіндікті жұмсайтынына сендірді.