Vedlegg til fredingssak Odda Smelteverk Skildring av anlegg og enkeltbygg. Foto: Hordaland fylkeskommune Synfaring

Transkript

1 Vedlegg til fredingssak Odda Smelteverk Skildring av anlegg og enkeltbygg Foto: Hordaland fylkeskommune Synfaring Utarbeidd av Ingrid Brandal Olsen Hordaland fylkeskommune Vinteren

2 Innhald: KORT SKILDRING AV ANLEGGET s. 4 Produksjonsdiagram Odda Smelteverk s. 6 SKILDRING AV ENKELTBYGG s. 7 Import s. 7 Bygg 005, Kalksteinssilo Steinsiloen s. 7 Bygg 006, Hengebru over elva Opo Gangbrua s. 8 Bygg 013 Taubane s. 8 Bygg 012 Vernebru over Rv.13 s. 8 Bygg 004 Fordelingsstasjon karbid s. 9 Råstoff s. 11 Bygg 054 Råstofflager kalk/koks Skaltaket med transportbruer og døgnsilo (bygg 57A) s. 11 Mottak for taubana s. 11 Skaltaket s. 11 Transportbruer og døgnsilo (bygg 57A) s. 11 Bygg 029 Kompressorstasjon CO-gass s. 12 Bygg 055 Knusestasjon s. 12 Bygg 056 Omlastingsstasjon s. 13 Karbidanlegget s. 14 Bygg 057 Døgnsilo kalkomn s. 14 Bygg 046 Priestomn maskinhus Priestomnen s. 14 Bygg 051 og 052 Kalkomn II og kalkomn I med Kübel s. 15 Bygg 047 Kontrollrom kalkomnar s. 15 Bygg 059 Hus for kjølebelte og siloar og hus for fyringsolje s. 16 Bygg 072 Venturislamanlegg s. 17 Bygg 204 CO2 Gasskompressorhus s. 17 Bygg 049 Kokstørkeanlegg (Koks)Tørka s. 18 Bygg 050 Blanderom for råmateriale s. 18 Bygg 070 Trefaseomnshus III s. 19 Bygg 026 Smia s. 20 Cyanamidfabrikken s. 22 Bygg 100 Lindehus Lindehuset s. 22 Bygg 102 Rørbru frå kjølehus til møllehus s. 23 2

3 Bygg 103 Karbidmøllehus, cyan, Grovknuseri s. 24 Bygg 104 Karbidsilohus cyan s. 24 Bygg 105 Lagerhus cyan (omnshus I) med verkstader og spiserom (bygg 123) s. 25 Bygg 106 Omnshus II og III, cyan Cyanamiden s. 26 Bygg 107 Kjølhus cyan Kjølegangen s. 27 Bygg 108 Papirlager cyan Kreppebua s. 27 Bygg 109 Cyanamidknusar s. 28 Bygg 101 Fordelingstasjon cyan s. 28 Bygg 113 Råcyanamidsilo Cyanamidsiloen s. 29 Produksjonsdiagram cyanamid s. 31 Eksport s. 32 Bygg 037 og 206 Dicylager på eksportkaia s. 32 STATUSOVERSIKT ALLE BYGG s. 33 KJELDER s. 37 3

4 KORT SKILDRING AV ANLEGGET Smelteverkstomta ligg aust i sentrum av Odda, på ei flat tomt på vestre breidd av elva Opo. Tomta er ca. 88 mål stor, eit areal som utgjer om lag 1/3 av Odda sentrum. Tomta er langstrakt og fabrikkanlegga ligg på ei rekkje frå sør mot nord. Lengst sør på anlegget ligg karbidfabrikken saman med råstofflageret, og nord på tomta ligg cyanamidfabrikken. Karbidanlegget og råstofflageret er resultat av modernisering og teknologiske forbetringar frå etterkrigstida og framover og er prega av store, utildekka konstruksjonar og dristige volum i ubehandla armert betong. Hovudtrekka i produksjonslinja fram til ferdig karbid er intakt, men bygg og utstyr knytt til lagring og emballering av karbid er rivne. Desse bygga låg på den nordvestre enden av karbidanlegget. Dei var i hovudsak oppført på 1960-talet, med unntak av kjølehuset som var ein langstrakt hall med stålkonstruksjon med eldste delar frå Fram til nedlegginga i 2003 heldt produksjonen av cyanamid fram i dei opphavlege bygga frå tidleg 1900-tal, for si tid svært moderne industribygg med skjelettkonstruksjon i armert betong eller stål, og vegger utmura med tegl. Siloen frå 1907 er eit svært tidleg døme på ein konstruksjon med heile vegger i armert betong. Dei tidlegaste bygga er prega av eit tradisjonelt historiserande formspråk med vektlegging av dekor, medan fleire av bygga frå utvidinga av fabrikken i 1912 har eit meir moderne og funksjonsretta preg. Den svenske ingeniørfirmaet P.E. Perman er knytt til utforminga av nokre av dei aller tidlegaste bygga som nokre av verkstadene og eksportlageret. I følgje Teknisk Ukeblad frå 1908 har og dei norske ingeniørfirma Schumacher, Kristiania og Alfred Bonde, Kristiania vore involvert i oppføringa av den første fasen av fabrikkbygg og silo. Framstillinga av cyanamid var uforandra i heile fabrikken si historie. Produksjonsutstyret er både frå fabrikken sin tidlege historie, og prega av seinare utskiftingar og forbetringar. Attmed den eldste siloen, vart det bygd ein større silo i Siloen er eit stort volum i armert betong med jugendpreg. Han står framleis, men var aldri nytta til det føremålet den var bygd for og var såleis ikkje vellukka i høve funksjonen. Ved Cyanamiden vart det òg produsert dicyandiamid frå 1950-talet, men fabrikken vart i stor grad riven etter nedlegginga i Smelteverket har tilkomst frå Odda sentrum og Røldalsvegen på vestsida. Sør på tomta er ein transportveg for kjøretøy, opphavleg med bruvekt og ei mindre bu i armert betong frå 1950-talet. Bua og vekta er fjerna. Fabrikkporten med portvakt og kontorbygg for dei to fabrikkane ligg like sørvest for cyanamidanlegget. Portvakta med kontorlokale er eit platekledd bygg frå talet, medan dei to kontorbygga som speglar kvarandre, er 4

5 oppført i tre og har eit klart jugendstilpreg. Desse er frå første byggetrinn, omkring På nordsida av fabrikkporten ligg laboratoriet frå Fellesbygg som husar viktige sidefunksjonar for dei to fabrikkane er organisert i to hovudgrupper. Den eine finn vi like innafor fabrikkporten, den andre grupperinga er ei gate av lågare bygg som går nordover frå enden av skaltaket ved karbiden og i retning cyanamidanlegget. Bygga er for det meste teglsteinsbygg frå anlegget sin oppstartsfase og husar funksjonar som kontor, verkstader, lager og dusj- og garderobefasilitetar. Nokre av dei mindre bygga som låg i utkanten av tomta, som eldre verkstadsbygg i tre og nyare bygg knytt til velferd, er rivne. Vest for anlegget ligg enno velferdsbygg for pensjonistar, eit lågt, enkelt 70-tals bygg i tre, og på austsida ligg eit par større lagerhallar i platekledd stålkonstruksjon frå og 60-talet, samt to store oljetankar for dicyfabrikken. På austsida av Opo, med brusamband til smelteverket, ligg Hjøllotippen, fabrikken sitt avfallsdeponi. Hjøllotippen er eit kunstig landskap skapt av restprodukt frå industrien. Her ligg modulbrakkar som vart nytta som hyblar for mellombels tilsette og tilsette i utanforståande firma med oppdrag på verket. Ved sjøen, på kvar si side av elva Opo sitt utløp, ligg felles importanlegg og eksportanlegg for dei to fabrikkane. Importanlegget ligg på austbreidda av elva, med taubane for råstoff til råstofflageret sør på smelteverket. Dette anlegget vart modernisert på 1950-talet. Eksportanlegget ligg på vestsida av elva. Opphavleg gjekk det ein mindre transportjernbane frå den nordlege enden av smelteverket og ned til lageret på kaia. Eksportlageret er eit større bygg i bindingsverk frå den første byggefasen ved fabrikken. 5

6 Produksjonsdiagram, Odda Smelteverk 6

7 SKILDRING AV ENKELTBYGG Import Bygg 005, Kalksteinssilo Steinsiloen 1 m² areal: 1. og 2.etg Etasjar: 2, høgde 7,7m Byggeår: 1949/1956 Funksjon/produksjonslinje: Funksjonen er knytt til lossing og transport av råvarer. Skildring: Kalksteinsiloen ligg på importkaia med langsida mot lossekaia i nord. Han har ei rektangulær hovudform og byggematerialet er armert, ubehandla betong. Siloen er bygd i to trinn, med den eldste og lågaste delen mot vest og den nyaste delen mot aust. Den eldste delen har enkle siloceller, medan den nyaste er ein stor, rektangulær silo med fem tappetutar. Den eldste delen var ikkje i bruk som silo dei siste åra. Mot sjøen i nord har 1. etasje vindauge og døropningar, medan siloane utgjer 2. etasje og er synlege i fasaden som ein stor, massiv vegg utan opningar på den nyaste delen. Den eldste delen har i dag platekledde opningar i silodelen og døropningar i 1. etasje. Siloane har ikkje tak. Sørfasaden har vindauge i to etasjar og konstruksjonen og etasjeskilja er markerte som lisénar og band. Desse etasjane har flatt tak med metallrekkverk. Lengst mot aust på sørsida er eit skråstilt utbygg med ein større opning i 1. etasje kor tomme vagger førast inn frå taubana. Vaggene veies først tomme og føres inn under siloane til ein bestemt tappetut, som opnast ved pressluft. Når vagga er fylt vert ho ført vidare over ei anna vekt og deretter koplast ho til draglinja ved utløpet av stasjonen. Vaggene hang på hengebane i taket. Driftsmaskineriet for taubana ligg i bygningen. Vest for opninga for vagger, ligg prøvestasjonen for kalk. Stasjonen ligg vinkelrett på siloanlegget og er ein stålkonstruksjon tekt med bølgjeplater. Han har ei traktforma opning øvst for fylling ovanfrå med kran. Utsyr: Kalksteinsiloar, fyllestasjon, tappetutar, vagger, snuapparat for vagger, kompressor, transformator og kontrollrom. Kranene på kaia er rivne. Karakteristikk: Bygget har eit seinmodernistisk, funksjonsretta preg. Det er bygd samtidig med importkaia og er eit resultat av ei rekkje moderniseringar som vart gjort ved smelteverket 1 Byggnummer som er nytta er opphavlig Odda Smelteverk si eiga nummerering. Det er og denne nummereringa som er nytta i tidlegare rapporter 7

8 på 1950-talet. Saman med importkaia markerer siloen byrjinga på produksjonslina ved smelteverket. Bygg 006, Hengebru over elva Opo Gangbrua m² areal: l=51m Byggeår: Første halvdel av 1920-talet? Funksjon/produksjonslinje: Gangbru over Opo. Bind saman importkai og eksportkai. Skildring: Brua ligg ved munninga av elva Opo. Det er ei hengebru med to tårn i stålfagverk, wireoppheng og trelagt gangbane. Rekkverk i stål med krosstag. Brua er grønmåla. Karakteristikk: Brua har ein klassisk industriell konstruksjon med eit lett og elegant preg. Ho viser sambandet mellom importanlegg og eksportanlegg. Bygg 013 Taubane m² areal: ca. 731m lang med ein høgdeforskjell på ca. 25 m. Byggeår: Funksjon/produksjonslinje: Bana transporterte koks, kalkstein og antrasitt frå importkaia til råstofflageret på smelteverket. Kapasiteten var 200 tonn i timen for kalkstein,148 tonn for antrasitt og 98 tonn for koks. Skildring: Bana har seks bæresøyler i armert betong, bærekabel for fulle vagger med ein diameter på 52mm og returkabel for tomme vagger med ein diameter på 32 mm. Draglinja er på 22 mm. Heile drifta av bana er stort sett automatisk. Rekna frå kaia er mastene førte ned til følgjande kotar: Mast 1 kote Mast 2 kote Mast 4 kote Mast 5 kote Mast 6 kote Utstyr: Nokre vagger er lagra. Wire intakt. Karakteristikk: Bana har vore ein nødvendig del av logistikken heilt sidan starten. Opphavleg var taubana boren av tresøyler, men fekk si noverande form etter ei modernisering på talet, samstundes som siloanlegget på importkaia vart utvida. Bana, med dei slanke betongmastene, er ein viktig markør i landskapet og bind saman importkaia og råstofflageret lengst sør på smelteverket. Bygg 012 Vernebru over Rv m lang, 8,3 m brei. Endane avrunda med ein radius på 4,15 m. Høgde: 6 m 8

9 Byggeår: 1956 Funksjon/produksjonslinje: Vernebru for å hindre at taubanevagger eller last fell ned i vegen. Skildring: Brua er oppført i ubehandla armert betong. Tre søyler ber ei betongplate med ei lengde på 22 meter og ei breidde på 8,3 meter. Endane er avrunda. Plata er 23 cm tjukk betongplate og gesimshøgda er 40 cm. Opphavleg var taket tekt av koksgrus, men er i dag overgrodd med viltveksande vegetasjon. Søylene er sylindriske og har ein diameter på 70 cm. Øvst er desse avslutta med ein jamn boge, ofte kalla eit soppkapitél. Karakteristikk: Brukonstruksjonen har eit elegant, seinmodernistisk stilpreg med synleg bordforskaling og avrunda former. Han er gjerne karakterisert som Odda sin byport. Bygg 004 Fordelingsstasjon karbid m² areal: Kulvert + 1. og 2. etasje = 1205 Etasjar. 2, høgde på romma er 4.75 m. Byggeår: , forlenga i Funksjon/ produksjonslinje: Fordelingsstasjonen tok imot straum frå Tysso I frå oppstarten i Straumen blei omforma og nytta på smelteverksfabrikkane og noko seinare til ålment bruk i Odda sentrum. Bygget er delvis i bruk med noko straumførande utstyr og kablar i golv. I bakkant av bygget ligg eit påbygg frå 1970-talet (bygg 004a) som fortsett er nytta som høgspentanlegg. Skildring: Bygget ligg på skrå på det nordaustre hjørnet av skaltaket, tett attmed mottaket for taubana. Det vart oppført i 1907 og forlenga bakover mot aust i Tilbygget frå talet (bygg 004a) er eit rektangulært volum i armert betong. Dette er ikkje omfatta av fredinga. Den eldste delen, med forlenginga i , er eit toetasjes bygg med maskinhallen som ein lågare del på langsida mot sørvest. Maskinhallen er på ein etasje med god høgd under taket. Attmed maskinhallen, som eit eige lite tilbygg, ligg batterirom. Frå bygget går straumførande kablar i kulvert til omnane på karbidanlegget. Ytterveggane er i tegl og konstruksjonen har bærande søyler, golv og etasjeskilje i armert betong. Takkonstruksjonen er i stål opphavleg tekt med skifer, no tekt med bølgjeblekk. Den høgaste delen har saltak, medan maskinhallen og batterirom har pulttak. Bygget har klassiske teglsteinsdetaljer som, avtrappingar, horisontale fasadeband, ornamenterte gesimsband med tannbord og rundboga døromrammingar vindauge. Vindauga er småruta med treramme. Opphavlege dører er skifta ut med nyare ståldører. Dører og vindaugsrammer er blåmåla. Hovudfasaden har tempelgavl med eit rundt hjulvindauge. Innvendig har bygget kvitmåla, 9

10 pussa vegger og tak. Nedre del av vegglivet er måla grønt. Golvet er i umåla betong. Betongdragarar mellom første og andre etasje er synlege i himlinga, likeins stålkonstruksjonen mot taket. 1. etasje i den høgaste delen har to rom åtskilt med ein tjukk vegg med ein bred opning. Desse romma opphavleg høgspente apparatanlegg, men er no rydda for utstyr. I maskinhallen sto står fortsett noko straumførande utstyr og to av dei opphavlege ASEA omformarane som ikkje lenger er i bruk. To andre omformarar og fordelingstavler er fjerna. I det austre hjørnet av maskinhallen går ein vindeltrapp med åtkomst inn til 2. etasje. Trappa har eit forseggjort smijernsgelender. Karakteristikk: Byggets fasade har ein forseggjort og klassisk teglsteinsutforming med ein, for si tid, svært moderne konstruksjon. Konstruksjonen er eit svært tidleg døme på bruk av armert betong både i bæresøyle, dragar og dekke. Bygget representerer den første og viktigaste koplinga mellom kraftanlegget i Tyssedal og fabrikkverksemda og busetnaden i Odda. 10

11 Råstoff Bygg 054 Råstofflager kalk/koks Skaltaket med transportbruer og døgnsilo (bygg 57A) areal: 4875 m² Høgde: 15 m til gesims, 20 i topp av boge Byggeår: Funksjon/produksjonslinje: Lagring, sortering og vidaredistribusjon av råstoff. Skildring: Råstofflageret ligg lengst sør på smelteverkstomta med austre langside mot elva og karbidanlegget mot vest. På kortenden mot sør ligg knusestasjon og omlastingsstasjon for kalk, og mot nord ligg mottakstårn for taubana. Råstofflageret er ein open, langstrakt betongkonstruksjon med skaltak bore av søyler, betonggolv med underjordisk kulvert for transport i lengderetninga og transportband, gangbru og taubanelinje med snupunkt for vagger oppunder himlinga. Anlegget med bygningar på kortsidene og transportsamband for vidaredistribusjon av råstoff, er i ubehandla armert betong. Frå taubana kjem vaggene inn igjennom eit mottakshus som ligg på kortenden av skaltaket og snur rundt eit hjul når dei kjem til enden av skaltaket. På vegen tippast koks i nordre del av lageret og kalkstein i sør. Mottak for taubana: Mottakshus for taubana er eit liggjande rektangulært volum med vindauge på langsidene. Det kviler på eit høgt ståande volum med innvendig trapp. Skaltaket: Konstruksjonen av skaltak er ei norsk ingeniøroppfinning utarbeidd av Dr. techn. Olav Olsen i etterkrigstida. Ei tid med mindre tilgang på materialar, var denne konstruksjonen fordelaktig. Konstruksjonen gjer det mogleg med eit stort takspenn som kviler på få støttepunkt. Taket er berre 8 cm tjukt, forsterka med tverrgåande ribber og betongbjelkar som forbind dei bærande søylene som ligg ytst mot kanten av det bua taket. Under er ei stor ope flate, og alle funksjonar knytt til lageret er trekte ut mot sidene eller heng oppe i høgda, slik at rommet under skaltaket er mest mogleg ope. I sør har lageret ein endevegg i armert betong med forsterkingsribber på langs og på tvers som eit rutemønster. Denne veggen er ikkje primært for å støtte taket, men for å støtte opp haugane av kalkstein. Transportbruer og døgnsilo (bygg 57A): På langsida i vest går to transportbruer som skrå, tverrsamband til karbidanlegget, ei for kalk og ei for koks. Dei har rette vegger og tak og har sekskanta vindaugsopningar. Leddet mellom transportrampa oppunder himlinga på skaltaket og transportbrua for kalk, er eit rektangulært volum som kviler på slanke bein med den 11

12 smalaste delen mot bakken. Brua endar i døgnsilo for kalkomn (bygg 057) som ligg tett attmed kalkomnane. Koksbrua er bindeledd til kulvert under bakken og endar vinkelrett på eit støypt metallrør som har samband vidare til koksanlegg og kalkomn. Innafor denne vinkelen, som ein integrert del av skaltaket, ligg døgnsilo for Priestomn som eit ståande rektangulært volum med ein øvre etasje med vindauge, som kragar ut mot omnane i vest. Utstyr: Wire og lodd for bærewire, matarar. Nokre av banda på transportørane er borte. Andre stader er dei intakte. Sikte, subbsikt, styretavle, gravemaskin. Karakteristikk: Skaltaket har eit enormt volum og er eit av dei mest markante bygga på anlegget. Konstruksjonen er eit viktig bidrag i norsk ingeniørkunst. Råstofflageret med transportsamband har eit seinmodernistisk stilpreg og er eit klårt uttrykk for den armerte betongen sine moglegheiter der konstruksjon og estetisk uttrykk er uløyseleg knytt til vektlegginga av funksjon. Alle transportsamband til og frå lageret er viktige for å forstå anlegget. Bygg 029 Kompressorstasjon CO-gass m² areal: 64 Etasjar: 1 Byggeår:1950 Funksjon/produksjonslinje: Kompressorstasjonen transporterte CO-gass frå karbidomn til kalkomn. Skildring: Bygget er i armert betong og ligg ved foten av mottaksstasjonen for taubana på råstofflageret. Det har ein rektangulær bygningskropp med smale, horisontale vindauge øvst og blåmåla dør i metall. Inneheld kompressorar for gass. Utstyr: Kompressorar Karakteristikk: Seinmodernistisk, enkelt funksjonsprega bygning som er samanbygd med deler av råstofflageret og må sjåast i samanheng med dette. Bygg 055 Knusestasjon m² areal: 106 Høgde: 15 m Byggeår: 1956 Funksjon/produksjonslinje: For knusing av kalkstein. Bindeledd mellom råstofflager og omlastingsstasjon. 12

13 Skildring: To rektangulære, samanbygde bygningsvolum i armert betong med mindre vindauge som horisontale band og tak tekka av takpapp. Det høgaste volumet er heva over bakken. Inneheld trapper og transportørar som bind saman omlastingsstasjon og råstofflager. Utstyr: Knusar og transportband Karakteristikk: Bygningsvoluma er eit integrert ledd mellom råstofflager og omlastingsstasjon og har, i likskap til desse, eit tydeleg seinmodernistisk preg med enkle former tilpassa maskiner og utstyr. Bygg 056 Omlastingsstasjon m² areal: 234 Etasjar: m høgt Byggeår: 1956 Funksjon/produksjonslinje: Transport og sortering av kalkstein. Kalkstein med understorleik (subb) takast ut. Skildring: Omlastingsstasjonen ligg lengst sør på smelteverket, vinkelrett på råstofflageret, med transportbrusamband til knusestasjonen. Anlegget er oppført i armert betong. Den nedste transportbrua skrår oppover frå kulvertane under knusestasjonen. Her kjem kalksteinen inn frå råstofflageret. Brua har sekskanta vindauge. Øvste transportbru skrår i motsett retning oppover frå omlastingsstasjon til knusestasjon. Ho har bandvindauge øvst. Omlastingsstasjonen sitt endebygg er eit liggjande volum med tak som skrår oppover mot gavlvegg i kortenden mot vest. Volumet kviler dels på pilarar og dels vinkelrett på eit liggjande volum med opning i kortenden. Dette er uttaket der kjøretøy hentar ut kalksubben for transport. Øvste del av endebygget har vindaugsfelt i gavlveggen og smale vindaugsfelt i rekkje øvst på langveggen. Høgda på desse vindauga er aukande og følgjer den skrå takforma. Utstyr: Transportband, sikteanlegg og silo. Karakteristikk: Bygget markerer avgrensinga av smelteverkstomta mot sør og opnar seg mot tilkomstveg til anlegget, og er godt synleg frå Røldalsvegen. Det er både eit nødvendig ledd i produksjonslinja der forma tener maskineriet, samstundes som det for anlegget står fram som representativt og særprega med spanande volumsamansetting, skrålinjer og bruk av vindauge. 13

14 Karbidanlegget Bygg 057 Døgnsilo kalkomn Byggeår: 1957 Funksjon/produksjonslinje: Lagring av kalkstein for døgnproduksjon. Sikting og transport av kalkstein til omn. Skildring: Silobygget ligg tett inkorporert i kalkomnsanlegget og har fleire rørsamband til omnane og tverrgåande transportbru frå øvste del av skaltaket som skildra over. Bygget er eit ståande rektangulært volum i armert betong som er heva på pilarar med vibrasjonsmatarar på undersida og vindauge øvst. Utstyr: Silofordelar, subbingar, transportbelte og vibrasjonsmatar. Karakteristikk: Bygningskroppen inngår som ein komponent i kalkomnsanlegget, og saman med transportbrua er han eit viktig bindeledd mellom omnane og råstofflageret. Bygg 046 Priestomn maskinhus Priestomnen m² areal: 57 Byggeår: 1950 Funksjon/produksjonslinje: Omn for brenning av kalkstein til kalk. Berre i bruk i få år. Skildring: Karbidanlegget ligg i ei rekkje på vestsida av råstofflageret, og Priestomnen ligg lengst nord av tre omnar. Nord for Priestomnen ligg blanderom og kokstørke. Bygget er ein høgreist sylindrisk platekledd konstruksjon med trapper og avsatsar i stål lagt på utsida av bygget. Diverse materør for brensel og råstoff omkransar det sylindriske omnhuset, og ei utvendig ope heisløysing i stålfagverk går på skrå frå råstofflageret og opp til toppen av omnen for toppmating av kalkstein. Toppen er forma som eit lite hus med rette vegger og saltak og eit arkoppbygg der heisinntaket ligg. Topphuset er kledd med bølgjeblekk. Ved nedre del av Priestomnen, gøymt mellom Priestomnen og skaltaket, ligg eit lågare maskinhus med platekledning. Karakteristikk: Ein konstruksjon med eit tydeleg og utildekt industrielt maskinpreg, som er blant dei høgaste konstruksjonane på smelteverket. Omnen inngår som ein integrert del av karbidfabrikken og er visuelt viktig for opplevinga av denne. Omnen vart bygd for å avløysa dei gamle kullgeneratorfyrte Fanehjelmskalkomnane, og sjølv om han ikkje var i bruk i meir enn ti år, representerer omnen eit trinn i bedrifta si teknologihistorie. 14

15 Bygg 051 og 052 Kalkomn II og kalkomn I med Kübel Byggeår: 1957, ombygd i Funksjon/produksjonslinje: Omnar for brenning av kalkstein til kalk og produksjon av CO2- gass til Dicyfabrikk. Skildring: Dei to kalkomnane ligg på rekkje etter kvarandre like sør for Priestomnen. Dei opphavlege Fanehjelmskalkomnane frå 1908 sto på tomta, men vart rivne då kalkomn I og II vart oppførte i Kalkomn I og II er to høgreiste sylindriske platekledde konstruksjonar som ligg innafor ein open stålkonstruksjon av avsatsar og trappetilkomst lagt på utsida. Dei sylindriske omnane er heva over bakken og kviler på armerte betongsøyler. Her tappast omnane for brent kalk, som transporterast med kjølebelte. Kübelen, eit transportsystem med ein påfyllingstrakt for kalkstein som heisast opp til toppen av kalkomnane, ligg på nordenden av kalkomnane. Toppmatinga er lukka inne i eit smalt, horisontalt topphus med platekledning. Diverse rør for tilførsel av mellom anna gass, luft, olje og kjølevatn og borttransportering av avfallsstøv og gass, ligg kveila om omnane og døgnsiloen. Rørsystemet ligg òg samankveila i rommet mellom omnane og skaltaket, og avfall frå omnane er knytt til ulike filter og reinseanlegg. Ved døgnsiloen ligg tavlerom for kalkomnane. Utstyr: Kübel, brennarbeamer (gass og olje) m/reguleringsventilar for CO-gass, stakeluker. Big Blaster luftkanon (for å hindre sintring av kalken som alternativ til manuell spetting (staking), gassrør, gassuttak, lukkespjeld, peileutstyr for kalknivå i omnen, påfyllingstrakt, gummislangar for olje, luft, kjølevatn og gass, stake, inspeksjonsluker m/kikkehol, påfyllingsog vegestasjon for Kübel, tappespjeld, kjølebelte, styrepanel, gassmåleinstrument. Karakteristikk: Omnane er markante og høgreiste og godt synlege på anlegget. Dei har eit tydeleg og utildekt industrielt maskinpreg dominert av buktande rør og opne stålkonstruksjonar. Omnane er ein viktig del av karbidanlegget, og alle tilleggsfunksjonane er viktige for å forstå korleis omnane fungerer. Bygg 047 Kontrollrom kalkomnar m² areal: 120 Etasjar: 1 Byggeår: 1949 Funksjon/produksjonslinje: Kontrollrom for kalkomn, kalk- og kalksteinstransport og kokstørke. Inneheld kontrollpanel med styringsknappar og måleinstrument. Skildring: Bygget ligg på vestsida av kalkomnane med langsida mot desse. Det er oppført i gulmåla, pussa tegl med betonggolv, og har ein langstrakt kropp med ein etasje. Det har fire 15

16 ståande, 2-rams vindauge på vestveggen og eit vindauge på sørveggen. Bygget har saltak tekt med bølgjeblekk. Dørene er i metall og blåmåla, ei på forlenga kortvegg mot sør og ei lengst nord på vestveggen. Bygget har òg ei dør på baksida mot omnane som gir tilgang til eit teknisk rom. I nordvestre hjørne av bygget er dusj- og garderobefasilitetar, og lengst sør ligg kontrollrommet. Utstyr: Lab.utstyr, garderobe, dusjrom, styrepanel, datastyring, tv-overvaking, omnar, vekter. Karakteristikk: Enkel og tradisjonell utforming, med ein menneskeleg målestokk som er med på å framheva det monumentale ved det industrielle maskineriet i bakgrunnen. Kontrollrommet har framleis styringspanelet intakt og viser den menneskelege overvakinga av maskinane. Bygg 059 Hus for kjølebelte og siloar og hus for fyringsolje til kalkomnar (utan nummer) m² areal: 25 Byggeår: 1980? Funksjon/produksjonslinje: Uttak og kjøling av brent kalk. Kalken lagrast i kjølesilo og blir deretter ført på transportband som går langs omnane og opp til siloar i tilknyting til blanderom. Fyringsolja var brensel til omnane. Skildring: Kjølesiloanlegget ligg på den sørlege enden av omnane. Sjølve siloen er eit ståande rektangulært bygningsvolum med saltak og utvendige trapper. Heile anlegget med transportbruer og silo er kledd med bølgjeplater på tak og vegger. Ei skrå transportbru med kjølebelte skrår opp mot toppen av siloen frå undersida av omnane. Denne brua har ei ope stripe øvst for luft. Siloen tappast i botnen, og kalken førast over i eit mindre hus med transport til siloar ved blanderom. Denne transportbrua er heva på låge bein i metall og går langs vestsida av omnane og skrår deretter opp mot blanderom nord for Priestomn. Like sør for siloanlegget ligg eit lågare hus med lik platekledning. Dette husar tank for fyringsolje til omnane og har rør til desse. Bygget har ikkje eige byggnummer. Utstyr: Kjølebelte og silo. Karakteristikk: Anlegget skyt ut på enden av omnane og har rom rundt seg. Det er sett saman av reine vertikale, horisontale og skrå linjer, og er eit tydeleg bilete på deler av distribusjonen på smelteverket. Dette, saman med ein relativt liten størrelsesskala, gjer at det står i kontrast til det høgreiste og noko kaotiske og buktande inntrykket som omnane med rørsystem gir. Oljetankhuset er ein viktig sidefunksjon til omnanlegget. 16

17 Bygg 072 Venturislamanlegg Byggeår: 1980-talet? Funksjon/produksjonslinje: Våtreinseanlegg for avfallsgass frå karbidproduksjonen (COgass). Etter reinsing vart gassen brukt ved brenning av kalkstein i omnane. Skildring: Området mellom Priestomn, skaltak og kokstørka er prega av ei mengde rør som snor seg på kryss og tvers med samband mellom dei ulike funksjonane som er nødvendige i forforedlinga av råstoff til karbidomnen lengst nord på karbidfabrikken. Venturislamanlegget er del av dette området og vanskeleg å skilje ut der det ligg infiltrert i desse røra. Utstyr: Vifter, vasketårn, pumper og sentrifugar. Karakteristikk: Typisk industriell karakter med maskineri og buktande rør. Fortel om miljøteknologi og utnytting av avgass for gjenbruk ved andre produksjonsledd på fabrikken. Bygg 204 CO2 Gasskompressorhus m² areal: 190 Etasjar: 2 Byggeår: 1950 Funksjon/Produksjonslinje: Komprimering av CO2-gass. CO2-gass frigjerast ved brenning av kalk og gassen brukast i produksjon av dicyandiamid (dicy). Hovuddriftskontor for Dicyfabrikken i 2. etasje. Skildring: Bygget ligg på vestsida av kalkomnane, like nord for bygg 047. Det er eit 2-etasjes bygg i stålkonstruksjon utmura med betong. Bygget har liggjande småruta vindauge, saltak kledd med bølgjeblekk og blåmåla metalldører. Bygget har slitte gulmåla vegger. Vestsida hadde opphavleg to dobbeldører, men den eine er demontert. Innafor desse dørene ligg eit større rom som inneheldt gasskompressorane. Desse er i dag fjerna. Kortenden mot nord har eit lågare tilbygg med pulttak som ligg under transportbru for kalk til blanderom. Kortenden med tilbygg har fleire døropningar med tilgang til trafo og brytarar og måleinstrument for gass. 2. etasje inneheld kontorfasilitetar for Dicyfabrikken. Utstyr: Kompressorar er tekne bort, men tekniske tavler intakt i trafo og måleinstrument for gass. Karakteristikk: Bygget representerer ein annleis byggemåte med bindingsverk av stål og utmuring i betong. Fortel korleis produksjonen ved dei ulike fabrikkane på anlegget heng tett saman, og korleis avgassen frå omnane kunne nyttast i eit anna ledd av produksjonen. 17

18 Bygg 049 Kokstørkeanlegg (Koks)Tørka Byggeår: Eldste del Funksjon/produksjonslinje: Tørking av koks og antrasitt for redusering av vassinnhald til ca. 1 %. Skildring: Kokstørkeanlegget har to tørker og består av to høge tårn med eit vertikalt sylindrisk volum imellom. Denne sylinderen er gjennombora av tverre rørsamband til dei to kokstørketårna. Anlegget er stålplatekledd og har trapper og avsatsar som ein open konstruksjon på sørsida av begge kokstørketårna. Koks og antrasitt kjem på transportband frå undersida av skaltaket, først på transportbru, deretter i eit tjukt rør. Dette røret går til toppen av først det eine og deretter det andre kokstørketårnet. Kokstørkene fyrast med olje eller gass. Det tørka produktet tappast i botnen og går i transportrør til siloar i blanderommet. Utstyr: Tørke og elektrofilter, transportbelte og vibrasjonssikt. Karakteristikk: Kokstørka er ein viktig del av produksjonslinja ved karbidfabrikken. Ho har eit stort volum, eit utilsløra industrielt preg og ein nærast skulpturell karakter. Volumet, utsjånaden og plasseringa har svært stor verdi, bygget er viktig i forteljinga om produksjonen ved smelteverket. Bygg 050 Blanderom for råmateriale m² areal: ca. 290 etasjar: 5 Byggeår: 1955 Funksjon/produksjonslinje: Koks og kalk blandast for vidaretransport til karbidomn. Bygget inneheld siloar for dei ulike råstoffa og fleire filter for reinsing av støv og gass. Anlegget var tidlegare betjent av eigen operatør, men vart seinare fjernbetjent frå kontrollrom for kalkomnar. Skildring: Bygget ligg lengst nord på anlegget for forforedling av kalk og koks, tett attmed kokstørka. Bygget er ein uisolert stålkonstruksjon med bølgjeblekkplatekledning. Det er samansett av fleire rektangulære volum med ulik høgd. Nokre har saltak og nokre pulttak. Taka er tekte med bølgjeblekk. Elektrofilter for koks ligg som eit eige volum på det sørvestre hjørnet av blanderommet, heva på stålbein og med skrånande botn. Det er tekt med bølgjeplater. Mellom elektrofilteret og kokstørkeanlegget går transportbrua for brentkalk på skrått opp til blandeanlegget. Blanderommet har eit høgare tårnoppbygg med saltak og liggjande vindauge. Ved denne, på eit lågare taknivå står ei større pipe som ragar over tårnet. Langt oppe på den nordlege endeveggen av bygget gjekk opphavleg transportbru for koks og 18

19 kalkblanding. Denne endar i dag i lufta mot rivingstomta for karbidomn 1 og 2. Transportsambandet til trefaseomnshus III gjekk opphavleg gjennom desse omnane som no er rivne. Utstyr: 6 siloar i varierande volum for antrasitt, koks og kalk, vibrasjonsmatarar, vekter, prøvesplittapparat, nivåmålarar, styrepanel. Karakteristikk: Bygget har eit tydeleg industrielt preg med høgtragande pipe. Det er godt synleg med eit stort samansett volum, og er ein viktig del av produksjonslinja på karbidfabrikken. Det er siste trinn før råstoffet blir omdanna til karbid i karbidomnen. Bygg 070 Trefaseomnshus III Smelthuset etter nedlegginga: Omn 3 m² areal: 1270 etasjar: 5 Byggeår: 1976 Funksjon/produksjonslinje: Elektrisk reduksjonsomn for danning av karbid ved ein reaksjon mellom koks og kalkstein. Høg varme skapast ved hjelp av elektrisk lada kontinuerlege kolelektrodar, kalt Søderberg-elektrodar, som går gjennom omnskvelvingen og dannar ein trekant. Skildring: Bygget ligg lengst nord på karbidfabrikken. I dag har det rom rundt seg i vest og sør, men opphavleg låg det som det siste, nyaste og største i rekkja av tre karbidomnshus. Dei to omnane, trefaseomnshus I ( ) og trefaseomnshus II ( ) vart rivne i Dei var ikkje i bruk som omnar dei siste 20 åra smelteverket var i drift, men dei husa mellom anna råmaterialbelte, vegestasjon og transportløype til hulelektrodecharge til omn 3. Visuelt viste dei korleis utviklinga av karbidomnane gjekk mot større og betre. På vestsida av omnen, i tilknyting til karbidomnane låg fleire bygg som vart rivne etter nedlegginga av fabrikken. Desse bygga utgjorde siste ledd i karbidproduksjonen, dvs. etterhandsaminga av karbid for sal eller vidarenytting i cyanamidproduksjonen. Bygget med nærast tilknyting til omnane var kjølehuset, med eldste del frå Yttarst låg mellom anna silobygg og pakkeri. I tillegg låg velferdsbygg og velferdsbrakke her, og lengre nord på tomta låg dunkelageret. Omn 3 er ein sylindrisk konstruksjon, skjult innafor eit uisolert bygg i stålkonstruksjon med etasjeskiller i betong, stål og gitterrister, og raudmåla, stålplatekledde yttervegger. Bygget har ikkje vindauge, men horisontale striper med gjennomskinlege bølgjeplater i kvar etasje. Nokre av etasjane har vertikale lufteopningar jamt plassert i veggen. Utvendig har taket basilikaform, med takoppbygg med gitter på langsidene for lufting. Omnshuset har to piper ved mønet på takoppbygget og ei midtstilt på nedste takflate mot vest. Heishus for bygget låg 19

20 opphavleg innafor omn II, men ligg no som eit eige volum på sørveggen. Omrisset av den no rivne omn II er synleg som eit felt med grå plater på sørveggen. Eit hol i veggen i femte etasje syner kor transportbelte for koks- og kalkblandinga kom inn, i tillegg til fleire mindre tilførselsrør. 1. etasjen har delvis opne vegger. Omnen har eit enormt volum med ein produksjonskapasitet som gjer at han var, og er, verdas største karbidomn. Omnen er berekna for ein belastning på 50 MW, og har vore prøvebelasta opp mot 60 MW. Han nytta dermed meir straum enn ein middels stor norsk by. Omkring omnen ligg det tre transformatorar på til saman 75MVA som gir straum til elektrodane som stikk ned i omnen ovanifrå. Omnen vart utvikla i eit samarbeid mellom lokal og internasjonal kompetanse, og bygginga var eit teknologisk pionerarbeid. Omnen vart starta for kontinuerleg drift i Omnen matast med kalk og koks øvst. Her ligg transportband og matesiloar. Nedst har omnen tre tappetutar. Her nyttar ein tappemaskiner med tappespett for å brenne hol i størkna karbid og tappe flytande karbid ned i diglar som går på skinner rundt omnen. Tomme diglar kom på skinner inn frå kjølehuset og fulle diglar fraktast vidare på skinner ut til kjølehuset. Skinnegangen er no kutta ved overgangen til kjølehuset som i dag er rive. Utstyr: Omn med tappetutar, matesiloar, transportband for råstoff, tre søderberg-elektrodar, fire tappemaskiner, stativ med tappespett av ulik type, skinner for tappemaskin i tak, diglebane med kontrollpanel og oppsamlingsstasjon for tomme diglar. Ein digel. Fleire diglebotnar. Transformatorar, lavettar, styringsrom, peileutstyr, gassavlastingsventilar, truck og venturianlegg. Karakteristikk: Huset til omn III er eit skal med tilnærma tradisjonell husform, som skjuler eit enormt maskinvolum av monumental karakter. Omnen er sjølve hjartet i karbidproduksjonen og er av stor teknologihistorisk betyding både nasjonalt og internasjonalt. Noko utstyr er fjerna, men eit representativt utval er bevart. Saman med dei andre bygga på karbidanlegget gjev han eit godt og samla bilete av karbidfabrikken som eit industrielt kulturminne. Han er òg eit viktig ledd i prosessen mot produksjon av cyanamid og anna vidareforedling som gjekk føre seg ved smelteverket. Bygg 026 Smia m² areal: 760 Etasjar: 1 Byggeår: 1907 (ombygd 1962) 20

21 Funksjon/produksjonslinje: Smie, blekksmed, rør- og motorverkstad og sveiseverkstad for diglar. Skildring: Bygget er eit av teglsteinsbygga i gata som går nordover frå skaltaket. Det ligg på austsida, vis à vis trefasomnshus III, med langsida mot vegen. Ytterveggene er av teglstein, og takkonstruksjonen er ståltakstoler tekt med bølgjeblekk. Opphavleg var taket valma med takoppbygg, seinare ombyd til saltaksform. Bygget har klassiske teglsteinsdetaljer som bogemotiv, avtrappingar, horisontale fasadeband, ornamenterte gesimsband med tannbord og rundboga vindauge. Innvendig er bygget delt i tre rom, med teglsteinsvegger imellom. Dei to romma i sør er så godt som tømt for utstyr, medan smia i nord er ei komplett industrismie med mellom anna sveiseapparat, amboltar, esse, herdeomn, kran og ei rekkje ulike typar smedverktøy. Utstyr: Smia er komplett, dei to andre romma er så godt som tømde for utstyr. Nokre arbeidsbenker i metall i midtrom. Rommet lengst sør har eldre lampar av den typen ein finn i mellom anna Lindehuset ved cyanamiden. Karakteristikk: Bygget si utforming, med raffinert teglsteinsdekor, gjer det til ein god representant for den tidlege byggefasen ved anlegget. Saman med nabobygga dannar smia eit fint gatemotiv frå råstofflageret ved karbidfabrikken og ned mot cyanamidfabrikken. Med den klassiske teglsteinsdekoren, er det ein typisk representant for den tidlegaste byggefasen ved anlegget. Smia er intakt og viser ein viktig sidefunksjon til hovudproduksjonslinja ved anlegget. 21

22 Cyanamidfabrikken Bygg 100 Lindehus Lindehuset m² areal: 3251 Etasjar: 1 og kjellar. Høgde under takstol 1. et. er 6,8 m. Bakbygget har to etasjar. Byggeår: 1908 og 1912 Funksjon/produksjonslinje: Produksjon av nitrogen som er eit råstoff i cyanamidproduksjonen, og trykkluft som vart nytta til forskjellig produksjonsutstyr ved smelteverket. Eit luftinntak eit stykke vest for smelteverket henta inn uforureina luft som vart transportert til Lindehuset gjennom eit underjordisk rør. Sjølve luftinntaket er fjerna, men det underjordiske røret, med røropning i Lindehuset sin kjellar, er intakt. Flytande luft skapast gjennom komprimering og deretter rask ekspandering og nedkjøling av lufta. Når lufta er flytande skiljast oksygen og nitrogen ved fraksjonert destillasjon. Prosessen for framstilling av nitrogen i Lindehuset har vore den same sidan starten. Det meste av teknisk utstyr som står i dag er frå ei utskifting omkring Skildring: Lindehuset ligg vest på cyanamidanlegget med eine langsida mot cyanamidomnshusa og andre langsida mot fabrikkportbygga og laboratoriet. Det er det første bygget ein støyter på når ein kjem innafor porten til smelteverket. Bygget er ein stålkonstruksjon kledd inn med yttervegger i teglstein. I eksteriøret er konstruksjonen markert i teglveggen som lyse, murpussa vertikale lisénar, og horisontale band som markerer skilje mellom etasjar og avslutning mot tak. Tettstilte lysare striper er òg lagt inn som dekor i gavlfelta på takoppbygga, og i hjørna er det antyda tårnavslutning. Bygget har støypt betonggolv og kjellar med fundament og kanalar. Bygget har saltak i rekkje på tvers slik at langsida av bygget blir ei rekkje av tettstilte gavlvegger. Taket er platekledd med basilikaforma takoppbygg med overlys på to av fem seksjonar (opphavleg på tre). Austre langsida av bygget er eit langt, smalt volum med langsida mot gata ved omnshusa. Dette har liggande, småruta vindauge i to etasjar på langsida, elles har bygget to vindauge øvst mot gavlen på dei to midterste faga i kvar seksjon i langveggen og vindauge øvst på veggen i kvart fag på kortveggen. Midt på kortsida mot sør er eit større vindaugsfelt i heile vegglivet si høgde, som gir lys til maskinhallen som ligg innafor. Bygget har fleire større døropningar, nokre med nyare rulleportar, andre i blåmåla metall. Innvendig er takkonstruksjonen synleg som fagverksbindarar i stål tekt med treplank. Seksjonane i bygget er dels avdelt med vegger og dels opne rom berre avdelt med synlege bæresøyler i stål. Det er skinne for traverskran i alle seksjonane, med unntak av lageret lengst nord i bygget. Lindeanlegget med traverskran, 22

23 kompressorar, ulike rørsamband, destillasjonssøyler og tankar av ulik storleik, utgjer dei to sørlege seksjonane av bygget, samt sørenden av bakbygget der sjølve destillasjonsanlegget ligg. For å få plass til dei store destillasjonssøylene og anna maskineri, manglar delar av denne seksjonen etasjeskilje mellom kjellar og 1. etasje. Kontrollrommet utgjer eit eige lite hus i maskinhallen, likeins garderobefasilitetane. Inntaket for rein luft kjem inn i kjellaren under maskinhallen. Her er også delelager for anlegget. Anlegget er intakt, med unntak av nokre kompressorar som er fjerna. Heilt i nord ligg eit lagerrom, midtpartiet har nokre tankar, men er elles rydda for utstyr og er innreia til kulturføremål. Frå fagverksbindarane i taket heng det i nokre av seksjonane enkle lampar, av ein standard type som ein finn ved mange av dei eldste bygga ved anlegget. Frå taket i maskinhallen heng eit forseggjort skilt med jugendpreg, med tysk påskrift som fortel at dette er eit Lindeanlegg. Utstyr: Lindeanlegg med Lindeskilt, traverskran, kompressorar, ulike typar rør og tankar, destillasjonsanlegg og destillasjonssøyler. Luftinntak i kjellar. Kontrollrom og garderobe. Eldre lampar i midtrom. Karakteristikk: Lindehuset er det første bygget ein støyter på når ein går inn fabrikkporten. Bygget si utforming med omsyn til volum og dekor ber preg av både mellomalderske førebilete så vel som klassisisme. Rekka av gavlmotiv gjer bygget annleis og iaugefallande. Lindehuset er eit svært viktig ledd for framstillinga av cyanamid. Bygg 102 Rørbru frå kjølehus til møllehus m: 85 meter langt Funksjon/produksjonslinje: Frakt av kalsiumkarbid frå karbidpakkeri til cyanamidfabrikken. Skildring: Transportrør i raudmåla metall som skrår sørover, frå toppen av karbidmøllehuset, over vegen som skil dei to fabrikkane, og ned på tomta for dei rivne delane av karbidfabrikken. Røret gjekk opphavleg inn i karbidkjølehuset, men er i dag kutta til om lag ¾ av opphavleg lengde. Karakteristikk: Røret er den viktigaste og mest synlege råstofftilførselen til cyanamidfabrikken og er leddet som bind saman dei to fabrikkane. Sjølv om røret er kutta, er denne sambandet fortsett tydeleg gjennom det frittliggande og raudmåla røret som strekk seg over vegen og peiker i retning karbidanlegget. Bygg 103 Karbidmøllehus, cyan, Grovknuseri m²: 266 Etasjar: 1 h=11,5 m til topp 23

24 Byggeår: 1912 Funksjon/produksjonslinje: Grovmaling av kalsiumkarbid som nyttast som råstoff i cyanamidproduksjon. Mølla er første ledd i cyanamidproduksjonen og her kjem kalsiumkarbiden inn via rørbrua. Skildring: Karbidmøllehuset ligg i det sørvestre hjørnet av cyanamidanlegget og ligg vegg i vegg med omnshuskomplekset på cyanamiden i nord og karbidsilohuset i aust. Det er eit 1- etasjes bygg med rammekonstruksjon i armert betong utmura med tegl som er pussa. Konstruksjonen er synleg i eksteriøret som vertikale og horisontale band i relieff. Opphavleg var teglen upussa og synleg som mørkare felt mellom den lysare konstruktive ramma. Taket er flatt med platekledning, innvendig boren av armerte betongdragarar. Som einaste lysopning har sørveggen ei horisontal rekkje av gjennomskinnelege bølgjeplater. Opphavleg hadde bygget store horisontale vindauge som det samtidige karbidsilohuset attmed. Døropning mot vest manglar i dag dør. Innvendig har bygget eit stort rom som går frå golv til tak. I golvet står betongfundamenta att etter mølla. Noko drivverk for mølla står att i det nordaustre hjørnet saman med ein større tank. I det sørvestre hjørnet står karbidsiloar og over desse ligg inntaket for rørbrua som transporterte karbid frå karbidfabrikken. Oppunder taket er traverskran og transportørar som fortset inn igjennom eit hol i veggen til karbidsilohuset i aust. Trapper for tilkomst til transportørane oppunder taket ligg i det nordvestre hjørnet. Utstyr: Transportørar, siloar, trapp, traverskran, støyskjermar, ein større tank og noko maskineri. Sjølve mølla er fjerna. Karakteristikk: Bygget har eit, for si tid, svært moderne og funksjonsretta preg med den kraftige betongkonstruksjonen av søyle og dragar og det flate taket. Mangelen på vindauge er med på å gje bygget eit preg av noko solid, innelukka og ugjennomtrengeleg, passande for eit bygg med tungt maskineri som medførte mykje støv og støy. Saman med karbidsilohuset markerer bygget ein fondvegg mot vegen mellom dei to fabrikkane og mot karbidfabrikken. Mølla er første ledd i cyanamidproduksjonen og med rørbrua har bygget det einaste synlege fysiske samband til karbidanlegget. Bygg 104 Karbidsilohus cyan m²: 425 Etasjar: 1 h=11,5 m til topp Byggeår: 1912 Funksjon/produksjonslinje: Finmaling og lagring av kalsiumkarbid som råstoff i cyanamidproduksjon. 24

25 Skildring: Karbidsilohuset ligg i det søraustre hjørnet av cyanamidanlegget og ligg vegg i vegg med omnshuskomplekset i nord og karbidmøllehuset i vest. Det er eit 1-etasjes bygg med rammekonstruksjon i armert betong utmura med tegl. Konstruksjonen er synleg i eksteriøret som vertikale og horisontale band i relieff. Taket er flatt med platekledning, innvendig boren av armerte betongdragarar. Bygget har store vindaugsfelt som ligg som horisontale band, berre avbroten av dei vertikale bærande elementa i fasaden. Vindauga har småruter innsett i stålrammer. På sørveggen har silohuset to lågare tilbygg i stålkonstruksjon og tegl. Desse har pulttak i tre med skiferkledning. Austveggen har store opningar etter uttak av maskineri som vart fjerna og seld etter nedlegginga. Innvendig er bygget ein stor open hall som går frå golv til tak. I det nordaustre hjørnet er det ei opning oppunder taket der den grovknuste karbiden kjem inn frå karbidmøllehuset. Vestveggen har også dør inn til møllehuset. Veggen inn mot omnshuskomplekset i nord har berre vindauge øvst. Her står store siloar med transportørar over. Traverskran ligg oppunder taket. På golvet står betongfundamenta etter møllene. Utstyr: Transportørar, siloar og traverskran. Karakteristikk: Bygget har eit, for si tid, svært moderne og funksjonsretta preg med det flate taket og den kraftige betongkonstruksjonen av søyle og dragar som mogleggjer store vindaugsfelt. I motsetnad til dei aller tidlegaste bygga på anlegget er det fritt for dekor med historiserande referansar. Bygget må sjåast i samanheng med karbidmøllehuset som det første leddet i cyanamidproduksjonen der kalsiumkarbiden klargjerast for fylling i omnsretortane. Bygg 105 Lagerhus cyan (omnshus I) med verkstader og spiserom (bygg 123) m²: 1180, tilbygg mot vest 1443, spiserom 46 Etasjar: 1, h= 6,5 m under takstol Byggeår: 1907, tilbygg for verkstader og spiserom 1912 (?) Funksjon/produksjonslinje: Det opphavlege omnshuset på cyanamidanlegget. Avløyst av omnshus II og III. Frå da av nytta som lagerhus med verkstader og spiserom (bygg 123) i to sidebygg. Skildring: Bygget ligg lengst vest av hallane som ligg side ved side på cyanamidanlegget. Vest for lagerhuset ligg Lindehuset og rommet mellom dei dannar ei gate nordover mot cyanamidsiloane. Bygget er eit langstrakt volum som rommar ein stor, open hall. Det har ein konstruksjon av armerte betongsøyler og utmura vegger i tegl. Konstruksjonen er synleg i fasaden som horisontale og vertikale band i relieff. Bygget har saltak med takoppbygg i basilikaform med overlysvindauge. Takstolane er av stål, taket i tre med bølgjeplater som 25

26 utvendig tekking. Øvst på langveggen, gruppert to og to, er store liggande vindauge i småruta stålramme. Under vindauga på langveggen mot vest, er to lågare tilbygg med pulttak og blåmåla dører i stål. Desse romma verkstader (ikkje eige byggnummer) og spiserom (bygg 123). Verkstadstilbygget har småruta vindauge i stålramme og to piper på taket. Spiserommet har mindre vindauge av nyare dato. Teknisk utstyr er fjerna frå verkstadene etter nedlegginga og det vart i samband med dette slått ut opningar i veggpartiet mellom verkstad og hall. Opphavleg var austveggen i lagerhallen lukka med same utforming som vestveggen, men med oppføringa av omnshus II og III, vart veggen opna opp slik at det no berre er ei rekkje av armerte betongsøyler som skil lagerhuset frå omnshus II og III. Lagerhuset har traverskranar og frå taket heng eldre, enkle lamparr, av den typen ein og finn i Lindehuset. På kortveggen mot nord ligg cyanamidsiloen (bygg 113) med tilkomst frå hallen både til trappeløp og til tappeetasjen under siloen. Utstyr: Traverskranar, tekniske tavler. Karakteristikk: Lagerhuset er frå det første byggetrinnet på anlegget. Som dei andre bygga frå denne fasen, som eldste del av Lindehuset og den eldste siloen, har omnshus I saltak med overlys som gir det eit meir tradisjonelt preg av å vere eit hus som rommar maskineri. Omnshuset, med dei mindre tilbygga og Lindehuset på vestsida, gir ein fin oppleving av gatestruktur mellom husa. Innvendig funksjonsmessig og arkitektonisk ein uløyseleg del av cyanamiden. Bygg 106 Omnshus II og III, cyan Cyanamiden m² areal: omnshus 2080 (inkl. Kjølegang 107=670m2) Etasjar: 1, h=7,3m under takstol Byggeår: 1912 Funksjon/produksjonslinje: Produksjon av cyanamid gjennom smelting av karbid som ved høg temperatur i omnane reagerer med nitrogen. Skildring: Omnshus II og III ligg attmed lagerhuset, og har felles sagtak med kjølehuset (bygg 107) i aust og cyanamidknusar (bygg 109) og deler av Oddakalkfabrikken i nordenden. Dei to omnshusa utgjer til saman ein stor hall med ei midtrekkje av støttesøyler i stål. Søylerekka i vest er felles med lagerhuset og er i armert betong. Skiljevegg i tegl mot kjølehus i aust. Felles vegg med bygg 103 og 104 i sør og delvis open vegg mot bygg 109 i nord. Sagtaket ligg på tvers av hallane og er ein stålkonstruksjon tekt med bølgjeplater. Taket har piper, lufteluker og er ope på langsidene over vegglivet. Omnshusa har til saman 325 cyanamidomnar som erstatta dei gamle omnane på 1930-talet. Av desse er det ein testomn som ligg for seg sjølv i 26