Språkleg tolking av Danmarkar bót

Transkript

1 Språkleg tolking av Danmarkar bót av leiv olsen Danmarkar bót, innskrifta på den eldste Jellingsteinen, blir av danske historikarar oppfatta som Danmarks pryd, ei tolking lansert av språkforskar Karl Martin Nielsen i Eg har gått igjennom kva tydingar norrønt bót, f, og olddansk, middelalderdansk og nudansk bót, bod (f ) har hatt ifølgje ordbøkene. Konklusjonen blir at bót, f, betyr betring, oftast utbetring, eventuelt styrking, i nokre høve gagn, men ikkje pryd. Tolkinga pryd er kjent frå eitt einaste døme, i islandsk, som kan oppfattast som særtilfelle av bót=utbetring brukt ved spesielle omstende. Frå dansk er tolkinga bót, bod=pryd ukjend. Danmarkar bót må oppfattast som Danmarks utbetring, styrking eller gagn. Truleg brukte Gorm uttrykket på runesteinen for å visa til noko enten han eller kona Tyra hadde utført. Språkleg kan uttrykket visa til begge. Sidan rikets utbetring, styrking eller gagn var kongens ansvar, er det mest sannsynleg at Gorm karakteriserte seg sjølv med dette uttrykket. kurmr kunukr k[ar]þi kubl þusi aft Þurui kunu sina tanmarkar but gorm konge gjorde desse kumbel (minnesmerke) etter Tyra, kona si; Danmarks bot Dette er den velkjende innskrifta på den eldre Jellingsteinen. Kva meinte gorm med vendinga Danmarkar bot? Karl Martin Nielsen tolka det som Danmarks pryd, og den tolkinga har sidan rådd grunnen blant danske forskarar. 1 Tok han feil? eg trur det. tanmarkar but har tradisjonelt vore oppfatta som eit utsagn om Tyra. Då Svend aggesøn gav henne tilnamnet Decus Datie, Danmarks pryd, Saxo kalla henne Danicae maiestatis caput, Danmarks hovud, Reyes Da- 1. Karl Martin Nielsens artikkel Danmarkar bot blei opphavleg trykt i Aarbog for nordisk Oldkyndighed og Historie 1943, Den blei trykt oppatt i festskriftet til 70-årsdagen hans, Jelling-studier og andre afhandlinger. Udgivne på halvfjerdsårsdagen den 8. august 1977 af Selskabet for Nordisk Filologi, København 1977, Maal og MiNNe 1 (2013): 1 38

2 leiv olsen norum skreiv Thyræ Danmarkebot, lundeårbogen og Ryårbogen Thyræ Danæboth og Snorre Sturlason skreiv Tyra Danmarkarbót, var det truleg fordi dei slutta seg til tilnamnet ut frå innskrifta på Jellingsteinen. 2 også i moderne tid har det vore vanleg å oppfatta vendinga som eit utsagn om Tyra, den som bøtte Danmark. ludvig Wimmer tolka det som Danmarks frelse : bót, vort bod i råde bod på noget, oprindelig hvad der tjæner til at bøde på, udbedre en skade. Danmarks bod bliver da i denne forbindelse omtrent ensbetydende med Danmarks redning, frelse (Nielsen 1943: 163). i Jacob langebeks Scriptores rerum Danicarum er tolkinga Danebod: Danorum Salus (Danmarks redning). P.e. Møller tolka det som Daniæ salutem significare potest, Finn Magnussen som Pryd, Frelse eller Forbedrerinde, axel olrik som hele Danmarks lindring, Johannes Steenstrup den, som værnede landet, a.d. Jørgensen den, der bødede på riget, satte det istand, Jørgen olrik den, der bøder paa Danmark, bringer Riget i lave (smst. s. 163n). Mens Henrik Bertelsen heldt på de Danskes Pryd, erik arup Danmarks pryd (smst; la Cour 1927: 219). Finnur Jónsson, lis Jacobsen og Kristian erslev tolka det alle som Danmarks gavn (Nielsen 1943: 162); lis Jacobsen utdjupa det med Danmarks gavn, den, der udbedrer Danmark (Jacobsen 1927: 86f; 89). litteraturforskaren Hans Brix las heile innskrifta på ein ny måte. ei avhandling han la fram i desember 1926 vekte storm. 3 Sjølve uttrykket tolka han slik dei fleste hadde gjort, som den, der gavner eller fuldkommengør Danmark, men hevda at det ikkje viste til Tyra, men til gorm (Brix 1927: 30; 37). gorm ville sjølvsagt ikkje reisa eit praktfullt minnesmerke for å fortelja at det var Tyra, og ikkje han sjølv, som hadde berga landet! Det ville vera å framstilla seg sjølv som ein tøffelhelt, og nettopp slik las ettertida innskrifta. Det må ha vore derfor både Svend aggesøn og Saxo framstilte gorm som ein svak konge (Svend aggesøn: gorm den løghæ) som kontrast til den handlekraftige Tyra, ho som berga landet då ektemannen svikta. Språkleg og grammatikalsk er det fullt mulig å lesa Danmarkar bót som eit utsagn om gorm; i norrønt (og olddansk) kunne tillegg (apposisjonar) plasserast nokså fritt i setninga, så lenge dei stod i same kasus som ordet dei viste til. Dersom Danmarkar bót sikta 2. Sjå erslev : Hans Brix: The inscription on the older Jellinge Stone. Acta philologica Scandinavica 1927: , skriven i desember 1926, trykt utgåve juni gjentatt i boka Gorm Konge og Thyra hans kone juli same året (Brix 1927). 2

3 SPRåKleg TolKiNg av DaNMaRKaR BóT til gorm, kan ein forstå korfor han valde denne vendinga: eg, gorm, som er Danmarkar bót, reiste denne steinen etter Tyra, kona mi. Brix viste til at fleire runeinnskrifter ser ut til å vera formulerte med kva Brix kalla omramming: fyrst er den som reiste steinen nemnt, deretter dei steinen skal stå til minne om, og deretter kjem fleire opplysningar om den som reiste steinen. Den store Jellingsteinen som sonen, Harald Blåtann, reiste etter foreldra sine, og steinen Haralds kone Tofa reiste etter mor si, er begge formulerte med slik omramming. les ein innskrifta ut frå eit slikt mønster, blir det gorm som har bøtt, berga, Danmark, eller gjort landet heilt. lis Jacobsen presenterte teorien til Brix i kronikk i Politiken , same dag som avhandlinga kom ut, og det utløyste ein heftig avisdebatt. 4 Brix hadde øydelagt heltebildet av Tyra. i vekene som følgde gjekk Johannes Steenstrup, Finnur Jónsson, gudmund Schütte, vilhelm la Cour, Marius Kristensen og vilhelm andersen til angrep. vanvid og Kompromittering af den historiske videnskabelighed var blant uttrykka som blei brukt. 5 Det var òg mange som støtta Brix, blant dei lis Jacobsen, Niels Møller, erik arup og Kristian erslev (som seinare tok eit mellomstandpunkt). alt same sommaren kom dei fyrste bøkene i striden. Fyrst kritikarane: Finnur Jónsson gav ut Gorm og Tyra Danmarkar bót tidleg juli 1927, Steenstrup bidrog i Det danske Folks Historie, mens Brix, Jacobsen og Møller same månaden svara med Gorm Konge og Thyra hans Kone. oktober same året gav Niels P. larsen ut Dronning Thyra og Dannevirke, der han forsvara det tradisjonelle bildet av Tyra og kritiserte Brix. lis Jacobsen sette Brix teori inn i eit større bilde i Svenskevældets fald (1929). Debatten rasa vidare i tidsskrift. lauritz Weibull gav Brix heilhjerta støtte i Tyre Danmarkar bot (Scandia 1928: ), erslev tok eit mellomstandpunkt i Dronning Tyre og Dannevirke (datert des. 4. Jacobsen var redaktør for Acta Philologica Scandinavica, som trykte avhandlinga. Kronikken hennar stod på trykk i Politiken Dagen etter, 2.6., intervjua Berlingske Tidende Johannes Steenstrup. Teorien til Brix blei angripen av Finnur Jónsson i Berlingske Tidende 2.6. og Politiken 14.6., Johannes Steenstrup i Berlingske Tidende 7.6. og 24.6., gudmund Schütte i Berlingske Tidende og 27.6., Thorkild gravlund i Nationaltidende 13.6., Fr. orluf i Vejle Amts Avis og 14.6., vilhelm la Cour i Berlingske Tidende og 24.6., Marius Kristensen i Højskolebladet 17.6., v.j. von Holstein-Rathlou i Kolding Avis 18.6., vilhelm andersen i Berlingske Tidende og 25.6., Johs. lollesgaard Berlingske Tidende 5.7. Svarinnlegg ved Jacobsen i Politiken13.6. og og frå Brix i Nationaltidende Sjå oversikt i Brix, Jacobsen og Møller 1927: 103f samt erslev : 33; Uttrykka er gjengitt hos erslev : 1. 3

4 leiv olsen 1927; [dansk] H.T : 1 57), axel Kock avviste nytolkinga i anmärkningen om visse danska runinskrifter (Arkiv för nordisk filologi 1928: ). lis Jacobsen forsvara den i Kong Haralds og Kong gorms Jelling-Monumenter (Scandia 1931: ). Brix var i medvind, teorien hans fekk aukande oppslutning. Brix hadde rysta forskarmiljøet, men såg ut til å vinna fram. Når tol - kinga hans til slutt blei avvist, var det fordi Karl Martin Nielsen 1943 la fram ei annleis tolking av vendinga Danmarkar bót i Aarbog for Nordisk Oldkyndighed og Historie. Karl Martin Nielsens snuoperasjon Karl Martin Nielsen kullkasta tidlegare oppfatningar. Han hevda uttrykket måtte tolkast slik Svend aggesøn hadde oppfatta det, som Danmarks pryd. Det er ganske vist rigtigt, at bot ikke betyder decus, pryd, innrømma Nielsen, men meinte at bót likevel fekk den tydinga i samansettingar. Han skilde mellom pryd i tydinga zirat (utsmykking) og pryd i samansettingar med norrønt bót; det siste oppfatta han som det at give noget (større) anseelse, være til hæder for noget. Dette var ifølgje Nielsen en specialisering av grunnbetydningen i norrønt bót (Nielsen 1943: 161). Bót kunne med andre ord i samansettingar få ei tyding det ikkje kunne få når ordet stod aleine. Nielsen avviste at norrønt bót, f, kunne bety gagn. om den betydninga skreiv han: efter ordbøgerne at dømme er den ikke foregaaet i nordisk (smst. s. 162). Men la til: Det er ogsaa muligt, at bót kan have en bibetydning af gavn, det at tjene til forbedring vil i almindelighed ogsaa være til gavn (smst.). Han meinte likevel at den tolkinga måtte avvisast, då det ifølgje Nielsen ikkje var bestemte handlingar gorm eller Tyra hadde utført som låg bak uttrykket Danmarkar bót, det var posisjonen deira i samfunnet som blei berømma. Nielsen begrunna ikkje korfor uttrykket måtte karakterisera posisjon og ikkje handlingar. Nielsen ville gå tilbake til grunntydinga av ordet bót, f. at ordet betyr betring, er alle einige om, spørsmålet var kva slags form for betring det siktar til. Han fann ikkje grunnlag for tidlegare tolkingar som utbetring, frelse, gagn e.l. 4

5 SPRåKleg TolKiNg av DaNMaRKaR BóT...betydningen bødning, udbedring (af en genstand), der er udviklet af betydningen forbedring, findes imidlertid hverken i oldnordisk eller i middelalderlig dansk eller svensk, men kun i nynorsk og islandsk; den synes at være en særlig vestnordisk udvikling, som ikke har fundet sted i østnordisk Man kunde naturligvis antage, at det er tilfældigt, at den ikke er overleveret i oldnordisk, og at den er tabt i østnordisk (smst. s. 164). Danmarkar bót måtte etter Nielsens meining oppfattast som tilnamn og gis ei tolking som passar til andre tilnamn samansette med bót. 6 Då mein te han tolkinga bøting, utbetring ikkje passa. Han trekte fram tilnamna árbót, bekkjarbót og sveitarbót, og konkluderte med at alle kunne gis ei tolking -pryd, angiver at personerne giver bænken, skaren anseelse ved deres tilstedeværelse og egenskaber (smst. s. 161). Same tolkinga måtte då nyttast ved uttrykket Danmarkar bót. argumentasjonen kan oppsummerast slik: Danmarkar bót er truleg eit tilnamn, og må samanliknast med andre tilnamn samansette med bót. grunntydinga av ordet bót, f, er betring ; i samansettingar det eller den som aukar anseelsen. i tilnamn samansette med bót, f, kan ein passande omsetta med pryd, det som aukar anseelsen. Danmarkar bót må derfor tolkast som Danmarks pryd. Stoda i dag: full oppslutning om tolkinga til K.M. Nielsen Nytolkinga til Karl Martin Nielsen blei kritisert av lis Jacobsen i årboka for Ho hevda at Danmarkar bót ikkje var eit tilnamn, men eit fritt utsagn, og trekte fram at Erikskrönikan brukte eit liknande uttrykk, dana boot, som fritt utsagn om ingeborg, dronninga til erik Menved. Ho viste òg til at bót, f, som sjølvstendig ord ikkje kan bety pryd, og gjentok dei viktigaste argumenta frå 1927 (Jacobsen 1945). 7 Kritikken blei over- 6. lis Jacobsen kritiserte påstanden om at uttrykket var eit tilnamn (1945). Nielsen svara då at han aldri hadde fastslaaet at Danmarkar bót var eit tilnamn, han såg det bare som mest sannsynleg (1946). 7. Nielsen svara i årboka året etter (1946). 5

6 leiv olsen sett. Tolkinga til K.M. Nielsen vann fram, og har sidan hatt full oppslutning blant danske historikarar. 8 Johannes Brøndsted skreiv 1960: gorm hedret sin hustru med runer på hennes gravsten, og kalte henne Danebod, Danmarks bod, dvs. Danmarks pryd Hans Brix har villet lese denne innskrift slik at Danmarks bod skulle gå tilbake på gorm selv, men har ikke fått støtte av filologene (Brøndsted 1961: 65). Brøndsted var arkeolog, men viste til at filologane godtok tolkinga av bót som pryd. Spørsmålet er om tolkinga, som bare bygger på filologiske argument, er filologisk haldbar. Historikarane skriv likeeins, oftast utan å grunngi tolkinga. inge Skovgaard-Petersen skriv om den minste Jellingsteinen: The smaller one bears the inscription King gorm made this monument in honour of his wife, Tyre, the pride of Denmark (Skovgaard-Petersen 2003: 168), Jørgen Jensen om den same: På stenen står følgende indskrift: gorm konge gjorde disse kumler efter Tyre sin kone, Danmarks bod (pryd) (Jensen 2004: 373). Korkje Skovgaard-Petersen eller Jensen såg noko behov for å grunngi tolkinga. Peter Sawyer, som har skrive 3. bind i Gyldendals og Politikens Danmarkshistorie, opplyser i verkets samandrag på internett: Den lille Jellingsten foregiver at være rejst af gorm til Tyres minde; runeindskriften beskriver hende som tanmarkar but Danmarks bod, dvs. Danmarks pryd. Man har foreslået at denne omtale skulle gælde gorm selv, men den teori holder ikke. 9 Heller ikkje Sawyer grunngir denne konkusjonen, då den har brei tilslutning. Steen Hvass skriv, utan ytterlegare kommentarar: gorm konge gjorde disse kumler (dette mindesmærke) efter Thyra sin kone, Danmarks pryd (Hvass 2011: 12). Niels lund skriv om den same innskrifta at gorm describes his wife Thyre as tanmarkar but, the pride of Denmark... (lund 1991: 163), og viser i fotnote til K.M. Nielsens Jelling-studier og andre afhandlinger, der blant anna artikkelen frå 1943 er gjenopptrykt. lund opnar likevel for litt tvil i ein artikkel han skreiv i fjor: 8. Men ikkje hos norske ordboksredaktørar. i Norrøn ordbok blir danabót, f, og danmarkarbót, f, forklara som bot (betring) for danene (Hgst. 2004: 73). Pryd blir ikkje nemnt. 9. Sitert frå det digitale samandraget, _og_tyre. 6

7 SPRåKleg TolKiNg av DaNMaRKaR BóT også tolkningen af udtrykket tanmarkar but har været omstridt. Det forstodes normalt som et positivt udsagn om Thyre, som den der bødede Danmark,.. [lund nemner så omrammingsteorien Hans Brix lanserte i 1927]...denne såkaldte omramningsteori vandt umiddelbart mange tilhængere, men er nu opgivet af de fleste. Udtrykket betegner gorms kone som Danmarks pryd (lund 2012; innskotet i klammar har eg sett inn, l.o.) lund viser i fotnote til K.M. Nielsens artikkel frå 1943, men også til ein artikkel av Niels-åge Nielsen som tolka Danmarkar bót som den, der gav Danmark gode år. Men om lund her opnar for ørlite tvil, er situasjonen likevel at danske forskarar sluttar mannjamt opp om K.M. Nielsens tolking av bót som pryd. Har dei grunn til det? Me kan bare støtta tolkinga dersom den er presis og i samsvar med korleis ein i andre samanhengar oppfattar bót, f; pryd må i det minste vera mellom dei alternative forklaringane i ordbøkene. Tolkinga må samtidig gi ei snevrare, meir presis tolking enn den generelle betring, og då må ein halda seg til den vanlege tydinga av pryd : forskjønnelse, pynt, noe det står glans av ; prakt, pynt, stas, utsmykking; noko som det står glans av (Bmo; Nyno). Tolkinga Danmarks pryd kan bare forsvarast dersom ein for bót kan setta inn forskjønning, pynt, prakt, stas eller utsmykking. elles blir tolkinga misvisande og må forkastast. Er Danmarkar bót eit tilnamn? argumentasjonen til Nielsen haltar på fleire punkt. Danmarkar bót er to substantiv der det fyrste står i genitiv og det andre er abstrakt, omtrent som Finns yndling eller Norges håp, ytringar ein kan oppfatta som setningsfragment. Slike ytringar er vanlege som tilleggsopplysningar. Runeinnskrifter omtalar heller sjeldan folk ved namn pluss tilnamn. Steenstrup hevda det fanst 34 danske runeinnskrifter som omtala folk med personnamn pluss tilnamn, og at den eldre Jellingsteinen var det 35. tilfellet; lis Jacobsen hevda det højt regnet var tilfelle frå dansk område, og då følgde tilnamnet alltid rett etter namnet, utan andre ord imellom (Jacobsen 1927: 47f). Til samanlikning har Jacobsen og erik Moltke samla meir enn 400 runeinnskrifter i verket Danmarks runeindskrifter (DR). i tillegg kjem meir enn 200 innskrifter på brakteatar og myntar, men dei held eg utanfor. 7

8 leiv olsen opplysningar på runeinnskrifter er ofte av fire slag: (1) namn, (2) slektskapsopplysningar, (3) posisjonar og (4) kva folk har utretta. innskrifta på den store Jellingsteinen er eit godt eksempel: haraltr kunukr baþ kaurua kubl þausi aft kurm faþur sinn auk aft þaurui muþur sina sa haraltr ias sar uan tanmaurk ala auk nuruiak auk tani karþi kristna ( Her oppgis (1) namna Harald (nom.), gorm og Tyra (begge i akk.), (2) Harald er son til dei to andre, (3) han er konge, og (4) han har utretta storverk: vunne/gjort Danmark alt/heilt, vunne Norge i tillegg, og gjort danene kristne. Religiøse vendingar og advarslar er òg vanlege. Blant innskriftene i DR har eg talt opp 292 innskrifter som inneheld personnamn, 145 som nemner slektskapsforhold, 89 som nemner posisjon ( velbyrdig dreng, drotning, tegn, smed osb.) og 31 som ikkje bare opplyser at NN reiste steinen, gjorde desse kumbel e.l., men nemner andre gjerningar i tillegg ( flydde ikkje då menn sat rundt Hedeby, døydde austpå, gav [meg] gull og frelse, let kyrkja byggja, gjorde bru osb.). Tala mine er ikkje eksakte. Mange runeinnskrifter er vonde å tolka, og kva ein vil oppfatta som posisjon eller gjerning, kan vera snakk om skjønn. gjerningar er tilleggsopplysningar om ein person, og frå norrøn prosa veit me at slike ikkje treng følgja straks etter personnamnet. Kolindsteinen (datert til ca ) har innskrifta: tusti risþi stin þansi ift tufa is uarþ tuþr ustr burþur sin smiþr asuiþar, Tosti (nom.) reiste denne steinen etter Tofi som var død austpå, bror sin, åsvids smed. 10 Smed står i nominativ og må derfor visa til Tosti som reiste steinen, ikkje broren Tofi, som står i akk. Slik las i alle fall ludvig Wimmer og lis Jacobsen innskrifta (DRM; DR). K.M. Nielsen innvende at tilleggsopplysningar kan forekomma i nominativ sjølv om personen dei gjeld, står i ein annan kasus, men også Nielsen trekte fram at apposisjonar (tillegg) kunne plas - serast fritt i setninga i norrønt (1945). 11 Den svenske valbysteinen frå Sö Nielsen prøvde i artikkelen frå 1945 å imøtegå teorien til Brix ved å visa at det var frie apposisjonar, ikkje omramming, som tillot setningsbygginga i dei omtala runeinnskriftene. Det var akkurat kva Brix hadde peika på! det var resultatet, ikkje årsaka, han kalla omramming. Nielsen kritiserte ein teori Brix ikkje hadde, og bekrefta i realiteten poenget til Brix. 8

9 SPRåKleg TolKiNg av DaNMaRKaR BóT dermanland har innskrifta: stin fastulfr heriulfr ristu stin þansi eftir kilf faþur sin auk at ulfuiþ briuþur kilfs kauþu kuml snalir sunir hulmlaukar. Sten, Fastulv, Härjulv reste denna sten efter gälv, sin fader, och efter Ulvvid, gälvs broder. Kumlet gjorde kloka söner av Holmlög. 12 Jacobsen peika på at Holmlög må vera mor til Sten, Fastulv og Härjulv (og enke etter gälv); innskrifta blei dermed avslutta med ei tilleggsopplysning om dei tre steinreisarane (Jacobsen 1927: 18f). gjerningar eller tilleggsopplysningar om personar treng ikkje følgja rett bak namnet til rette person, tilnamn står rett etter personnamnet: Fastulv Myge, Torkel Hvade, alle Sålve osb. (Jacobsen 1927: 47f). Me har ikkje sikre døme på runeinnskrifter der tilnamn blir skilt frå personnamnet. Det er likevel ei kjensgjering at slik setningsdanning var mulig i norrønt, som i vendinga Ólafs saga helga, sagaen om olav den heilage. Danmarkar bót følgjer ikkje like etter noko personnamn. ein gjennomgang av runeinnskrifter tyder på at Danmarkar bót må oppfattast som ei ytring om kva enten Tyra eller gorm har utretta. Det er mulig, men lite sannsynleg, at det er eit tilnamn. Kan bót i tilnamn omsettast med pryd? la oss samanlikna Danmarkar bót med dei tilnamna me veit om på -bót: Álof Árbót, Þórbjǫrg Bǿjarbót eller Bekkjarbót, Peder Jensen Husabót, Sveinn Sveitarbót og Bárðr Trébót. er det sakleg grunn til å tolka bót i desse tilnamna som pryd, angiver at personerne giver bænken etc. anseelse ved deres tilstedeværelse og egenskaber? ålov årbot, ifølgje sagaen dotter til Harald Hårfagre, fekk i alle fall ikkje tilnamnet fordi ho var åringens pryd eller den som ved å vera til stades, kasta glans over åringen. Tanken som låg bak, var ganske sikkert ei forestilling om at visse personar hadde i seg ei kraft som fremma fruktbarhet, slik at produksjonen og kvaliteten auka. ein konge skulle gi god årsvekst. Blei det uår, kunne eit tiltak vera å ofra kongen som hadde så dårleg kraft. ålov fekk tilnamnet fordi avlingane blei betre og dyra produserte meir, eller fordi folk trudde ho hadde ein slik verknad på folk, fe 12. Sveriges Runinskrifter, 3. bd. (forf. erik Brate og elias Wessén), utg. Stockholm , nr. 88; text_2.pdf. 9

10 leiv olsen og grøde. Poenget var ikkje å auka anseelsen til åringen, men å metta fleire munnar. å tolka árbót som åringens auka anseelse blir misvisande. Peder Jensen Husaboot, Formand i gæsthus i lund, og alt Konventet der, er nemnt i Skåne i 1398 (DFH, 1. bd.: 386). Korfor blei han kalla så? Husets pryd høyrest ut som eit merkeleg tilnamn. Fritzners Ordbog over Det gamle norske Sprog (Fr.) forklarar húsaumbǿtr (f. pl.) som vedligeholdelse eller istandsættelse af Huse, i tilleggsbindet forklarar Hødnebø húsabót (f. sg.) som husreparasjon (Fr ; Fr.Till.: 168). Heggstad m.fl. (Hgst.) forklarar húsbót, f, som reparasjon, bøting på hus (Hgst. 2004: 208). Húsabót kan vera eit yrkesnemne, han som vøler hus, set hus i stand, på linje med Eilifr Beltari, Hákon Bóksmiðr, Ólafr Blásari, Sígrid Búkona, Únas Kammakar, Þjostolfr Diktari, Vilhjalmr Skinnari, Óláfr Nótari, Hildigunn Starkaðardóttir Læknir, Petr Steypir, Ketill Sutari, Þorgríma Smiðkona osb. (eksempel henta frå e.h. lind 1920). Han var sikkert handverkar, han som var formann for gæsthuset. Bárðr Trébót (1200-talet) er nemnt i Sturlungasagaen og Biskopssagaen (lind 1920: 386). Me veit ikkje korfor han blei kalla så, men Finnur Jónsson hevda bót her betyr lapp (Finnur Jónsson 1927: 31n). eg antar det var snakk om ein trebit eller eit trestykke som på eitt eller anna vis bøtte på eitkvart, ei form for reparasjon. Nielsen såg vekk frå tilnamna Husabót og Trébót då han drøfta meininga med tilnamn på -bót, endå han viste at han kjende til dei eksempla òg. 13 Sveitarbót tolka Nielsen, med henvising til Finnur Jónsson, som skarepryd. Tolkinga verkar tvilsam. Sveinn Jonsson Sveitarbót (d. 1209) fekk neppe tilnamnet fordi han var ei forskjønning. ein sveit var ein krigarskare for ein hovding. Hovdingen trong dugelege stridsmenn, bare slike kunne betra sveiten. å vera skjønn og fager var knapt noko minus, men hjelpte lite om ein ikkje var god til å slåst. Sveitarbót må tolkast som den som styrker sveiten, den dugelege stridsmannen. Faktisk meinte Finnur Jónsson det same, då han begrunna tolkinga skarepryd : Der findes endnu tilnavnet sveitarbót om en mand; også det betyder den der hæver sin skare (hvortil han hører), sikkert har hans dygtighed (mod og manddom) bevirket tilnavnet. Det kan godt gengives ved skarepryd (Finnur Jónsson 13. Nielsen nemnde Peder Jensen Husabót i artikkelen (s. 161) og gjorde omfattande bruk av boka Gorm og Tyra Danmarkar bót der Finnur Jónsson bl.a. nemnde tilnamnet Trébót og tolka det som -lapp. 10

11 SPRåKleg TolKiNg av DaNMaRKaR BóT 1927: 31; mi kursivering, l.o.). Styrking (ved å vera dugande stridsmann) blir då langt meir treffande enn pryd. Þórbjǫrg Bekkjarbót eller Bǿjarbót var sondotter til ein islandsk landnåmsmann og døydde på 900-talet. Ho er omtala i Landnámabók og i Vatnsdǿla saga. Bekkjarbót kan oppfattast som den som gjer benken betre, aukar anseelsen til benken (når ho sit på den), kort sagt benke - pryd. alternativet må vera ho som vøler benker. Særleg gjevt kan det ikkje ha vore å bli kalla benkepryd. Nielsen vedgjekk at bekkjarbót kan - skje er skrivefeil, men viser til at Finnur Jónsson heldt den forma for å vera den rette, då den står i dei eldste manuskripta til Landnámabók (Nielsen 1943: 160n; Finnur Jónsson 1927: 30). Til det kan ein innvenda at Vatnsdǿla saga har bare Bǿiarbot; Landnámabók har Bekkiar bót i eitt manuskript og Beiar bót i eitt anna (sjå f.eks. lind 1920: 18; 53). Dersom Bekkjarbót er det rette, er det skrivefeil både i det andre Landnáma-manuskriptet og i Vatnsdǿla saga. Ordbog over det norrøne prosasprog (onp) gjengir bekkjarbót utan kommentarar eller forklaringar, dei viser bare til ordbøker der det er nemnt. Johan Fritzner tok ikkje med dette ordet då han laga ordboka si over det gamalnorske språket. i tilleggsbindet som Finn Hødnebø gav ut i 1972, er det tatt med, med eit spørsmål: bekkjarbót, f. tn.; benkestas? også skr. bǿjarbót (Fr.Till.: 47). Dersom bǿjarbót er den rette skrivemåten, kan det nok tenkast at uttrykket skal oppfattast som gardens pryd. Men ei langt meir sannsynleg tolking er den som gjer garden betre, aukar produksjonen på garden, er ei drivande dyktig gardkjerring. Fritzner tolka tilnamnet som hvad der tjener til Nytte for en gaard, Bygd eller Kjøbstad (Fr ). Bǿjarbót var også namn på ei klokke i Margretakyrkja i Nidaros (Trondheim). Skal me tru alexander Bugge og Didrik arup Seip, fekk klokka namnet fordi ho skulle varsla: Bøjarbot eller bybot betyr byens hjelp eller frelse ; klokken blev kalt så fordi den blev brukt til stormklokke (Bugge og Seip 1930: 619n). No har det vore fleire oppfatningar om namnet på kyrkjeklokka. Sveinbjörn egilsson gjengir den med oppidi ornamentum, det vil seia byens pryd (Nielsen 1943: 160, viste til Scripta historica Islandorum 6, 1835: 410). Torfæus var openbart i tvil, han forklara namnet som Byens Siir eller Hjælperinde (fotnote smst.). Dei trudde vel klokka fekk nam- 11

12 leiv olsen net fordi den var staseleg. Det ser ikkje ut til at Sveinbjörn egilsson eller Torfæus visste korfor klokka hadde fått tilnamnet. Dersom Bugge og Seip har rett i at klokka fekk namnet fordi den var stormklokke, blir tolkinga pryd for kyrkja openbart feil. Det ser ut som det var den praktiske nytten folk la vekt på når dei gav tilnamn med bót, me kan omsetta med styrking, reparasjon, gagn. Det einaste eksemplet der tolkinga pryd kan passa, bekkjarbót, kan vera skrivefeil. Grunntydinga av norrønt bót, f. alle er samde om at norrønt bót, f, har grunntydinga betring. Det har ei svak vestnordisk form bati, m, nynorsk bate, m, gagn, nytte. i vår tid er ordet på veg ut av språket, men me har enno uttrykket bot og betring, bot i tydinga erstatning, mulkt, og sjeldnare bot brukt om lapp på klede. Bót høyrer til stamma bat-. avleidde ord er verbet bøta, norrønt bǿta, gjera betre, retta på, unngjelda, lappa, sy igjen (Hgst. 2004: 71; va: 97). adjektiva og adverba betre, best er danna til den same urgermanske rota *bat- (va: 63). Harald Bjorvand og Fredrik otto lindeman samanliknar rotelementet *bat- med nynorsk bate, gagn, nytte, nyislandsk, færøyisk bati, gamalfrisisk bata, mellomhøgtysk bazze og mellomnedertysk bate, f, vinst, fordel, lånt til dansk som både, fordel, gavn (va: 63). Bot, f, reflekterer ifølgje dei germansk *boto-, f. (ut)bedring (smst. s. 97). N.å. Nielsen forklarar bod som bedring, bøde, udsoning, frå glda. bot, oldnord. bót, f., forbedring; lap; bøde, og samanliknar med got. bota, nytte, oldsax. bot(a), oldhty. buoz(a), ty. Busse bod, bøde,, oldeng. bot, eng. boot, fordel, nytte, alle av germ. *boto-, f, forbedring (Deo: 37). ingen nemner pryd. i utgangspunktet kan me derfor slå fast at bót, f, tyder betring, som kan vera forbetring eller utbetring (av det som har ein mangel), eventuelt udsoning, som er eit spesialtilfelle av utbetring. Tydingar som gevinst, fordel ( styrking ) og nytte, gagn går igjen i dei fleste germanske språka. Me ser at både utbetring og nytte, gagn ligg nær grunntydinga av bot=betring. Betring eller forbetring treng ikkje føresette at noko er mangelfullt og treng til utbetring, men vegen frå forbetring til utbetring er kort. eit eksempel frå vår eiga tid: USa er verdas desidert sterkaste militærmakt, truleg sterkare enn andre militærmakter på alle område. likevel oppfattar styresmaktene og folket at landet er sårbart, spesielt mot ter- 12

13 SPRåKleg TolKiNg av DaNMaRKaR BóT rorangrep, og legg derfor stor vekt på å styrka landets forsvar og beredskap. i kva grad ein skal kalla dette forbetring eller utbetring er eit skjønnsspørsmål. Slik vil det ofte vera, forbetring og utbetring glir over i kvarandre og kan vera vonde å skilja frå kvarandre. Det interessante er å sjå kva bruk ordet bót, f, hadde i norrøn tid, og spesielt bruken på dansk område. Fritzners Ordbog over Det gamle norske Sprog gir følgjande tydingar av bót, f.: (1) Forbedring; (2) lap paa Klæder ; (3) Den indre Hulhed ved albue- og Knæledene ; (4) Bøde for begangen Misgjerning... (Fr ). Dei tre siste tydingane må oppfattast som avleidde av den fyrste. Den tredje tydinga, dei anatomiske begrepa, ser eg bort frå. Den andre og fjerde tydinga, lap paa Klæder og Bøde for begangen Misgjerning, har begge ei grunntyding utbetring av noko som er skadd, slitt eller skjemt. Begge desse tydingane er spreidde over heile det nordiske området, i dansk som bod, lap på klede (på veg ut av språket) og som bod, erstatning, straff, mulkt. Det tyder på at tydinga utbetring av noko som er skadd, skjemt eller slitt går langt tilbake i nordisk, til norrønt og olddansk, og endå tidlegare. Dei utdjupande eksempla under tydinga (1), Forbedring, kommenterte Fritzner slik:... søge at faa afhjulpet hvad der ikke er som det burde ved en Ting, afvendt de skadelige Følger deraf... skaffe en Bedring... faa se at det bliver bedre med, rettet paa noget... det vil vare længe inden der indtræder en Forandring til det bedre... der syntes at fattes meget paa, at... dersom jeg ikke havde mere at udsætte paa gudrun, for hendes vedkommende... det gjør Sagen bedre, at... det er saa meget bedre, at... (smst.) Dette understreker at den vanlege tydinga av bót, f, i norrønt var utbetring av noko som ikkje er som det burde vera, noko som er skadd, skjemt eller slitt. Det er verd å merka seg at tydinga pryd, det at give noget (større) anseelse, være til hæder for noget høver særs dårleg og i beste fall kan vera tydinga i heilt marginale tilfelle. onp gir følgjande tolkingar av bót, f: (1) forbedring, afhjælpning, hjælp; (2) bedring (af helsetilstand), helbredelse, middel til helbredelse; (3) lindring (af sorg, etc.), trøst; (4) istandsættelse, forbedring (af vedligeholdelsestilstand); (5) reparation, lap (fx. på tøj); (6) bod, mandebod, 13

14 leiv olsen erstatning (for begået forbrydelse), bøde; (7) bøder; (8) bod (for begået synd), bodsøvelse; (9) tilgivelse, soning. ingen av alternativa kan tolkast som pryd. Det fyrste alternativet (forbedring, afhjælpning, hjælp) kan oppfattast både som forbetring og utbetring ; som nemnt er det ei glidande overgang mellom forbetring og utbetring. Fire alternativ (2 5) er variantar av utbetring av noko som er skadd, slitt eller skjemt, tre (6 8) er bøter, og bøter blir ytt som vederlag for skade, det siste alternativet (9), tilgiving, føreset òg at noko er skjemt og treng å rettast opp (utbetrast). Meir opplysande er det å undersøka alle samansettingar i norrønt med enten bót, f. sg. eller bǿtr, f. pl. onp nemner danabót, sb. f., men bare med ei henvising til Hgst., som tolkar uttrykket som bot (betring) for danene (Hgst. 2004: 73). Fritzner har 70 samansettingar der sisteleddet er enten bót (f. sg.) eller bǿtr (f. pl.). Tilleggsbindet utgitt av Hødnebø 1972 har 26 samansettingar som ikkje står i Fritzners opphavlege verk; til saman blir det 96 samansettingar. 14 onp har 100 samansettingar med bót, f, i sisteleddet, eller 99 om ein held danabót utanfor. 15 Held ein ord for anatomiske detaljar (kalfabót, knésbót, ǫlbogabót, ǫlnbogabót) utanfor, og slår saman eintals- og fleirtalsformer av same ordet og kortformer (ellipsar) med dei lengre, står ein med 84 ulike begrep. Det store fleirtalet har enten tydinga reparasjon, istandsetting, utbetring som rettar opp skadar eller avhjelper manglar (22) eller tydinga bøter, erstatning, mulkt (30). Mulkt blir pålagt for å retta opp ein skade eller overgrep og føreset derfor den fyrste betydninga. Her følgjer ei oversikt med dei forklaringane som er oppgitt i onp, supplert med Fr., Hgst. eller Clv der dei gir forklaringar som ikkje står i onp, samt mine forklaringar (markert med lo) der andre ikkje er oppgitt: 16 Bót=reparasjon, istandsetting, vedlikehald, utbetring som rettar opp skadar eller avhjelper manglar ábót, ábǿtr onp: (1) forbedring; (2) kompensation,.. Fr.: (1) hvad der udkræves til at afhjælpe Manglerne ved en Ting; (2) = yfirgjöf, ámunsaurar. 14. ifølgje oversikta i Hødnebøs tilleggsbind under artikkelen bót, f Comp. under artikkelen bót, sb. f. Sjå i tillegg artikkelen danabót. 16. onp har bare ordforklaringar under oppslagsord som begynner på bokstavane a e. 14

15 SPRåKleg TolKiNg av DaNMaRKaR BóT atbót onp: reparation, udbedring, forbedring. bólsbót onp: reparation og vedligeholdelse af jordejendom. brárbǿtr Fr.: vedligeholdelse af Bro, hvad dertil bruges, udkræves. bryggjubót onp: istandsættelse af skipsbro/brygge. endrbati; endrbót Nemnde i onp med sitat, men utan forklaring. onp nemner også endrbǿta: sætte i stand, reparere, forbedre, reformere, reetablere, restituere. Fr.: Fornyelse, gjenoprettelse, istandbringelse. erfiðisbót lo: lette i slitet? Nemnt i onp med sitat, men utan forklaring. farargreiðarbót, fararbót Fr.: istandsættelse af farargreiði; Materialer hertil. friðbót Fr.: istandbringelse af Fred. garðbót; garðbǿtr, garðsbǿtr Fr.: istandsættelse af gjærde; Materialer til istandsættelse af gjærde. heilsubót Fr.: Helbredelse. húsabót; húsaumbǿtr; húsbót Fr.: húsaumbǿtr vedligeholdelse eller istandsættelse af Huse. Fr.Till.: húsabót husreparasjon. Hgst.: húsbót reparasjon, bøting på hus. kirkjubǿtr; kirkjuuppbót; kirkjugarðabót Fr.: kirkjubǿtr Kirkereparation, istandsættelse af Kirke. læknisbót lo: legande botemiddel? Nemnt i onp med sitat, men utan forklaring. misverkabót lo: det som bøter på misgjerningar? Nemnt i onp med sitat, men utan forklaring. sárbót Fr.Till.: leging, helbredelse av sår. seglbót; seglsumbót Fr.: istandsættelse af beskadiget Seil, hvad dertil anvendes. 15

16 leiv olsen skóbót lo: skoreparasjon? Nemnt i onp med sitat, men utan forklaring. sögubót Fr.: hvad der tjener til at gjøre en Fortælling fuldstændigere eller paalideligere. umbót Fr.: Forbedring... om istandsættelse, Reparation i Særdeleshed. vápnabǿtr Fr.: istandsættelse af vaaben. vegabót, vegarbot; vegarbótaskipti Fr.: vegabót istandsættelse af vei, dertil tjenende arbeide. Fr.Till.: vegarbótaskipti deling av veibøting, veiarbeid. Bót=bot, erstatning, mulkt NB. Ei bot skulle bøta på ein skade, føreset dermed ordbruken bót=reparasjon álagsbot, álagsbǿtr onp:?erstatning for overgreb. Fr.: Bøder for gjort Beskyldnng. andvirðarbót (Fr.Till.: vel feilskr. for öfundarbót; onp oppfører dei kvar for seg) onp: bøde af tilsvarenede værdi, erstatning. atvistarbót, atvistarbǿtr onp: bøde for tilstedeværelse ved forbrydelse/drab (og derfor meddelagtighed). auvislabót, auslabót, uslabót onp: skadeserstatning. áverkabót onp: erstatning for uretmæssig udnyttelse af anden persons jord ( áverki ). baugbót; bauggildisbót onp: ringbod, mandebod. Fr.: =baugr 3) Bøde for begaaet Drab, som udredes til den dræbtes Frænder paa Mandssiden, og i hvis Udredelse Drabsmandens Frænde paa Mandssiden deltoge. bróðurbót, bróðurbǿtr onp: broderbod, mandebod for (drab på) bror. eyrisbót Fr.: Bod eller Bøde af en Øres Beløb. 16

17 SPRåKleg TolKiNg av DaNMaRKaR BóT fébǿtr (jf. fébótalaust) Fr.: (1) Pengegodtgjørelse..; (2) Pengebøder friðbǿtr Fr. Till.: bøter som erlegges av en forbryter for å unngå fredløshet frændbót Fr.: Bøder som Drabsmandens Frænder har at betale den dræbtes Frænder fullnaðarbót Nemnt i onp med sitat, men utan forklaring. Sitatet i onp tyder på at dette er ei form for bot/mulkt (lo). Fullnaðr, m, tyder fullnad, fyllest; fullt vederlag, full oppreisnad (Hgst.). fǫðurbót, föðurbǿtr Fr.Till.: bøter for drept far. lagabót, lǫgbót, lögbót Fr.: lovbestemt Bøde, Mulkt. mannbót, mannbǿtr, mannsbǿtr Fr.: Bøder for en Mand, som er dræbt. minningarbót Fr.: frivillig gave som ydes for derved at udsone en Brøde. nefgildisbót; nefgildisfrændbót Fr.Till.: den del av mannebøtene som skulle mottas eller utredes av de nærmere slektninger på kvinnesiden. ráðbót Fr.: Bøder som den har at betale, der har voldet ens Død, eller paaført hans legeme nogen Skade uden selv at have lagt Haand paa ham sakbót, sakabǿtr Fr.: Sakabót Bøder som betales til Fyldestgjørelse for en eller anden Brøde. Sakbót (1) Bøde som bydes, ydes nogen i Fyldestgjørelse for ham tilføiet Forurettelse; (2) Bøde som Drabsmandens Frænder havde at betale til den dræbtes. sakaukabót Fr.: Bøde som tilkommer en sakauki. sárbót, sárbǿtr, sárabǿtr Fr.: Bøder som betales nogen for ham tilføiet Saar. skaðabót Fr.: erstatning for lidt Skade. skriptabót Fr. Till.: skriftebot. 17

18 leiv olsen sonarbǿtr Fr.: Bøder som betales for at have dræbt ens Søn. tǫlubót Fr.Till.: et slags tillegg til mannebøtene. þokkabót Fr.: Bod, Bøde hvorved man vinder sig den fornærmedes eller forurettedes velvilje. óbót, úbót, úbǿtr Fr.: at der ikke kan bødes, ikke kan afsones med Bøder. vígsbót, vígsakarbǿtr = vígsbǿtr Fr.: Bøder i en Drabssag. yfirbót Fr.: Fyldestgjørelse som gives eller gjøres for begangen Uret, tilføiet Krænkelse... Straf som paalægges en Synder til Udsoning af hans Brøde for at han kan undgaa den evige Fordømmelse. ǫfundarbót Fr.: Bod for fiendtlig Begegnelse. Dette er til saman heile 52 av dei 84 oppslaga nær to tredjedelar av det samla ordforrådet. No kan ord med tydinga bot, erstatning, mulkt vera overrepresentert, då kjeldematerialet ofte gjeld tvistar og rettssaker. Uansett speglar eksempla ein utbreidd og særs vanleg bruk av norrønt bót, f.; dei er variantar av utbetring av noko som er skadd, skjemt, slitt, mangelfullt. Dette framstår som den vanlege tydinga av ordet. Tydinga pryd, noko eller nokon som aukar anseelsen er ikkje aktuell ved desse eksempla. Kva tyding har dei 32 andre oppslagsorda? To av oppslaga gjeld betring av rettstilstanden: einkabót Fr.Till.: = réttarbót. réttarbót Fr.: (1) Forbedring af ens Stilling; (2) kongelig Forordning som tilsigter Forbedring i den bestaaende Ret, af de gjældende lovbestemmelser. også her kan ein nytta tydinga utbetring av noko som ikkje er som det burde vera, men tinga det gjeld, treng ikkje vera skjemde eller skadde. 18

19 SPRåKleg TolKiNg av DaNMaRKaR BóT Tydinga pryd, noko eller nokon som aukar anseelsen, er ikkje aktuell. Fem av oppslaga gjeld noko eller nokon som er til nytte, gagn, hjelp : bǿjarbót, byjarbót onp: forbedring af gård. Fr.: hvad der tjener til Nytte for en gaard, Bygd eller Kjøbstad. heraðsbót Fr.: hvad der tjener til Bygdens gavn. landsbót Fr.: hvad der tjener til landets gavn, til Forbedring af Tilstandene eller Forholdene inden samme. ríkisbót Fr.Till.: gagn, opphjelp for riket. sálubót Fr.: (1) gavn, Hjælp for ens Sjæl; (2) Fremme af ens lykke, velgaaende. Det slår ein at det var den praktiske nytten, ikkje pryden, folk var opptatt av i desse tilfella. Me kan samtidig slå fast at Nielsen tok feil då han hevda at norrønt bót efter ordbøgerne ikke hadde betydningen gavn. Fem oppslagsord kan tolkast som oppmuntring, trøyst, noko som gjer ting trivelegare : harmsbót lo: trøyst, det som lindrar sorgen? Nemnt i onp med sitat, men utan forklaring. hugarbót Fr.: opmuntring, Trøst. hýbýlabót Fr.: Forbedring i de huslige Forhold, hvad som tjener til at gjøre et Hjem triveligt eller behageligt. unaðsbót Fr.: hvad der tjener til at gjøre en tilfreds. yndisbót Fr.: hvad der tjener til at gjøre en mere fornøiet, forøge hans lykke. Heller ikkje her er pryd særleg treffande; utbetring av det som ikkje er som det burde vera høver langt betre. 19

20 leiv olsen Sju oppslagsord kan tolkast som moralsk eller åndeleg opprustning eller betra oppførsel, tydingar som ligg nær dei tre orda ovanfor: atferðarbót onp: forbedring i opførsel. beinabót onp: noget ekstra/specielt ved forplejning/beværtning, kræs/underholdning for gæster. Fr.: hvad der tjener til at gjøre en gjæsts Modtagelse og Beværtning bedre end den ellers vilde være. forvitnisbót Fr.Till.: tilfredsstillelse av vitebegjær. hugbót Fr.: Sindelagets, Sindets Forandring i en god Retning. siðbót, siðarbót Fr.: hvad der tjener til et Menneskes Forbedring i moralsk eller religiøs Henseende. syndabót Fr.: Syndens Formindskelse. trúbót Fr.: Forbedring af ens Tro, Styrkelse deraf. også her kan ein nytta tolkinga utbetring av det som ikkje er som det burde vera, kanskje fordi det er skår i tilstanden (oppførselen er for dårleg, sjelelivet eller moralen er for dårleg og trua er slett). Tydinga pryd er ikkje passande; snarast tvert om, såg ein seg sjølv som ein pryd for samfunnet, var ein helst å oppfatta som hovmotig, og trong nettopp til siðbót. Fem oppslagsord kan tolkast som styrking : árbót, ársbót onp: bedre åring, bedre høst, god afgrøde; bedre åring, bedre afgrøde. bókarbót onp: tilføjelse til bog/tekst. bragarbót onp: (1) forbedring af digtning/digt; (2) (navn på) versemål... soðbót Nemnd i Fr. utan forklaring, ikkje nemnt i onp. lo: må bety det som 20

21 SPRåKleg TolKiNg av DaNMaRKaR BóT gjer sodden, suppa, betre. sveitarbót Fr.: Forbedring af sveit, hvad der tjener til at gjøre sveit 2 bedre end den ellers vilde være (sveit 2: Skare af Mænd som en Høvding har hos sig for at de med væbnet Haand skulle følge ham og hjælpe ham mod hans Fiender). ei bok kan få bókarbót, tillegg, for å fylla ut noko som manglar eller for å gjera den betre, eventuelt med emne den opphavleg ikkje hadde. Soðbót skulle gi sodden betre smak, sveitarbót styrka krigarskaren, årbot auka grøden og fruktbarheten. Tydinga pryd er uaktuell i alle tilfella, mens tydinga utbetring av noko som ikkje er som det burde vera ligg nær. To ord med uviss tyding: staðarbót Nemnt i onp med sitat, men utan forklaring. i andre samansettingar hos Hgst viser staðar til heilag stad, kyrkjeleg stiftelse (kloster, kyrkje med prestesete, bispesete o.l.). lo: staðarbót kan då tolkast som betring av kyrkjestad? trébót Fr.Till.: tilnavn; betydning uklar. Finnur Jónsson tolka som sagt trébót som -lapp :...bót her betyder en lap (Finnur Jónsson 1927: 31n). eg antar han tenkte på eit trestykke som ei form for reparasjon. Pryd var det neppe. Fem oppslagsord kan tolkast som auka anseelse : drengsbót; drengskaparbót onp: forøgelse af (ngns) ære, hvad der gør (ngns) ære/ry større. Fr.: hvad der gjør en til et bedre Menneske, end han ellers vilde være. málbót, málsbót Fr.: hvad der tjener til at stille ens Sag, gjerning i et fordelagtigt lys for den, som skal dømme derom Clv: málbót an excuse. 21

22 leiv olsen nafnbót Fr.: (1) hvad, der tjener til at forøge ens anseelse, hans gode Navn og Rygte; (2) Titel, værdighed. Clv: a title, rank. ráðabót Fr.: Forbedring af ens Stilling i desse orda er me nær tydinga pryd, det at give noget (større) anseelse, være til hæder for noget, men me kan like gjerna tolka dei som spesialtilfelle av utbetring av noko som ikkje er som det burde vera, noko som er skadd eller skjemt. To av oppslagsorda kan tolkast som pryd, noko som gjer ein staselegare : bekkjarbót onp gir inga forklaring. Fr.Till.: benkestas? også skr. bǿjarbót. Clv: the pride of a bench, a bride. búningsbót onp: forbedring/prydelse mht. klædedragt. Bekkjarbót er som nemnt kanskje ein skrivefeil. Dersom me ser bort frå det, står ein igjen med eitt einaste eksempel på tydinga pryd, nemleg ordet búningsbót; det er uansett det einaste eksemplet på at ordbøker nemner pryd blant forklaringane. Nielsen gjengir tolkinga hvad, der tjener til at gøre ens paaklædning prægtig og anselig, og kan ha rett, då det dreidde seg om eit kostbart hovudlin, ei gåve frå den norske kongssystra ingebjørg, syster til olav Tryggvason (Laxdǿla saga kap. 47). Samtidig kan dette ordet like gjerne oppfattast som spesialtilfelle av bót, f, utbetring av noko som ikkje er som det burde vera, er mangelfullt. Synest ein klesdrakta hadde den mangelen at den ikkje var staseleg nok, ville eit kostbart hovudlin gjera ein stor forskjell. Pryd er snarast ein biverknad av bruken, ikkje ei grunntyding. Finnur Jónsson har to eksempel som ikkje står korkje hos Fr., Hgst. eller i onp: 22

23 SPRåKleg TolKiNg av DaNMaRKaR BóT aldrbót livsforbedring, forskjønnelse. (Clv: fame, honour). mann(s)bót hvad der hæver, kan hæve en mand (i andres omdømme) (Finnur Jónsson smst.). Finnur Jónsson viste til skaldekvad frå 900-talet. Mann(s)bót brukte skalden for å fortelja at han hadde slått ein annan i hel; då hadde han auka sitt eige omdømme, ifølgje Finnur Jónsson. Men oppfatta han uttrykket korrekt? Skal me tru Fritzner, betyr mannbǿtr, mannsbǿtr Bøder for en Mand som er dræbt. Den tydinga høver betre når me veit at det nettopp gjeld omtalen av drap. Kanskje uttrykket kunne brukast i fleire tydingar. Fr., Hgst. og onp har til saman elleve oppslagsord med bót i fyrsteleddet: bótafé, n. onp: penge som betales i bod. bótagóðz, n. Fr.: gods, eiendom der er en overgivet i Betaling af Bøder. bótalauss, bótlauss, adj. onp: (1) ubodelig; (2) uhelbredelig; (3) som der ikke ydes bod for, uden erstatning. bótamaðr, m. onp: person hvis lovbrud kan sones med bøder (og som derfor undgår fredløshed), person der skal betale bod. bótamál, n. onp:?sag som der kan rådes bod på, sag der kan reddes. Hgst.: sak som ein kan råda bot på. bótarmaðr onp:? person med fornem titel,?person som gør landet ære. bótaverðr, adj. onp: tolkes som to ord, cf. bota verðer. viser til Cleasby and vigfusson (Clv). Clv:worth redress. bótlausliga, adv. Fr.: saaledes at derpaa ikke kan raades Bod. 23

24 leiv olsen bótrúnar, f. pl. Hgst.: runer som hjelper, som kan betre (noko). bótsama, v. Fr.: istandsætte, foretage Reparationer. bótþarfa, bótþurfa, adj. Fr.: af den Beskaffenhed, at det ikke er som det bør være, at en Forandring til det bedre er ønskelig, eller at derfor maa bødes. Desse orda er danna til bót i tydingane utbetring av noko som er skadd, skjemt eller slitt eller bot, erstatning for noko som er skadd eller skjemt. Det einaste som grensar mot tydinga pryd, er det usikre bótarmaðr. Dersom pryd var den generelle og mest anvende tydinga i samansettingar med bót, slik Nielsen påstod, korfor blei det då ikkje danna ord med tydinga pryd i fyrsteleddet? Dersom bót, utbetring, ikkje fanst i oldnor - disk/norrønt, eller bare var eit marginalt fenomen, korfor er då alle samansettingar danna til denne tydinga? Konklusjonen blir at norrønt bót, f, betring, i dei aller fleste tilfella blei brukt i tydinga utbetring av noko som er skadd, skjemt, slitt, mangelfullt. Dei aller fleste tilfella der ordet er brukt i ei anna tyding kan avleiast av denne tydinga. Tydinga pryd, det at give noget (større) anseelse, være til hæder for noget framstår som marginal, truleg oppstått som biverknad av ordet brukt ved spesielle omstende. Det finst bare ein, toppen to, samansettingar, begge frå island, der denne tydinga passar. Det er fullt mulig å avleia tydinga pryd, noko som aukar anseelsen av tydinga utbetring av noko som er skadd, skjemt, slitt, mangelfullt, men det omvende lar seg ikkje gjera. Bod i dansk språk eksempla er så langt henta frå vestnordiske språk (gamalislandsk og gamalnorsk). Kan me tru at orda blei brukt på same måten i austnordisk, og spesielt i olddansk? Det hadde vore merkeleg om den heilt dominerande bruken i vestnordisk var heilt ukjent i olddansk. endå merkelegare var det om ein bruk som er heilt marginal i vestnordisk, bót=pryd, skulle vera dominerande eller einerådande i olddansk. olddansk bót blei i middelalderdansk til bod. opplysande er det å undersøka kva tydingar ordet bod har hatt i dansk språk. Nielsen siterer Wimmer: bót, vort 24

25 SPRåKleg TolKiNg av DaNMaRKaR BóT bod i råde bod på noget, oprindelig hvad der tjæner til at bøde på, udbedre en skade (sml. bod i den forældede betydning lap på klæder og bøde på klæder ) (Nielsen 1943: 163, viste til DRM 1, 2, 1895: 14). Her oppgir Wimmer to betydningar frå eldre dansk språk, begge med grunntydinga utbetring av noko som er skadd, skjemt, slitt. i begge tilfella (råde bod på noget, bod på klæder) gjeld det ord som er forsvunne frå dagleg tale, i det fyrste tilfellet blir det omtrent utelukkande brukt som del av det faste uttrykket. Bod i tydinga pryd nemnde han ikkje. Heller ikkje Nielsen trekte fram eksempel på slik bruk av bod i det danske språket, bortsett frå aggesøns uttrykk Decus Datie som tilnamn på dronning Tyra (Tyra Danebot). i dansk leksikon finn me denne forklaringa på dansk bod: bod, 1 (opr. bedring ), omvendelse, et kristent begreb, der er begrundet i tilgivelsens mulighed... gud vil tilgive den, der angrer sin synd og vender sig til gud... 2 i ældre dansk ret var bod en økonomisk oprejsning, som skadevolder skulle betale skadelidte uden hensyntagen til tabets størrelse. Bod var således en mellemting mellem straf og erstatning. 3 den økonomiske sanktion for overenskomstbrud, som pålægges af arbejdsretten. (De, bd. 3). Me ser at også her ligg tydinga utbetring av noko som ikkje er som det burde vera, noko som er skadd, skjemt eller slitt til grunn. Tydinga pryd passar ikkje i det heile tatt. Nudansk ordbog nemner dei same tre tydingane: (1) bedring, hjælp; især i forbind. råde b. på (dvs. afhjælpe) en mangel. (2) især ved voldgiftskendelse: pengestraf, bøde... (3) udsoning af synd ell. brøde;.. love b. og bedring (Nudo: 132). Det siste uttrykket fanst alt i middelalderdansk: bodh ok bethring (Skautrup 1968: 2 68). Bót eller bod, f, mulkt, erstatning, går i alle fall tilbake til eldste historisk tid i Danmark, det er standarduttrykk i Jyske lov, Sjællandske lov og Skånske lov (Skautrup 1968: 1 72; 217; 282; 2 44). Som nemnt blir bøter alltid pålagt for å utbetra ein skade, ei fornærming e.l. Fanst det andre tydingar i olddansk eller middelalderdansk? Kjeldematerialet er ikkje like rikt i Danmark som på island, i Danmark blei det meste skrive på latin (når det ikkje blei skrive med runar). Skriftleg materiale på olddansk er fyrst og fremst (men ikkje utelukkande) lovene frå 25