LØGN ELLER FORBANNET SANNHET?

Transkript

1 LØGN ELLER FORBANNET SANNHET? DEN TRETTENDE FORTELLINGEN Hvilken hjelp, hvilken trøst er det i sannheten sammenlignet med en fortelling? Hva godt gjør vel sannheten ved midnatt, i mørket, når vinden brøler som en bjørn i skorsteinen? Når lynet kaster skygger på soveromsdøren og regnet trommer på rutene med sine lange fingernegler? Nei, når du ligger som en statue i sengen, stiv av skrekk og kulde, tro ikke at den beinharde og hudløse sannheten vil komme deg til unnsetning. Det du trenger, er en fortellings lune trøst. En løgns beroligende, byssende trygghet. Bearbeidet av Utdanningsdirektoratet. Utdrag fra Diane Setterfield, Den trettende fortellingen, Gyldendal, 2007 PEER GYNT: FØRSTE AKT En lid med løvtrær nær ved s gård. En elv fosser nedover. Et gammelt kværnehus på den anden side. Hed sommerdag.) (Peer Gynt, en stærkbygget tyveårs gut, kommer nedover gangstien., moderen, liden og fin, følger efter. Hun er vred og skælder.) Peer, du lyver! Peer Gynt (uden at standse). Nej, jeg gør ej! Nå, så band på, det er sandt! Peer Gynt. Hvorfor bande? Tvi; du tør ej! Alt ihob er tøv og tant! Peer Gynt (står). Det er sandt hvert evigt ord! 25

2 (foran ham). Og du skæms ej for din moer? Først så render du tilfjelds månedsvis i travle ånnen, for at vejde ren på fånnen, kommer hjem med reven pels, uden byrse, uden vildt; og til slut med åbne øjne mener du at få mig bildt ind de værste skytterløgne! Nå, hvor traf du så den bukken? Peer Gynt. Vest ved Gendin. (ler spotsk). Rigtig, ja! Peer Gynt. Hvasse vinden bar ifra; bag et oreholdt forstukken han i skaresneen grov efter lav (som før). Ja rigtig, ja! Peer Gynt. Pusten holdt jeg, stod og lytted, hørte knirken af hans hov, så af ene hornet grenene. Derpå varsomt mellem stenene frem på bugen jeg mig flytted. Gemt i røsen op jeg glytted; slig en buk, så blank og fed, skulde du vel aldrig set! Nej, bevares vel! Peer Gynt. Det smaldt! Bukken stupte bums i bakken. Men i samme stund, han faldt, sad jeg skrævs på bukkeryggen, greb ham i det venstre øre, 26

3 vilde netop kniven køre bagom skolten ind i nakken; hej! da skreg han vildt, den styggen, stod med et på alle fire, slog mig med et agterkast ud af næven kniv og slire, skrued mig om lænden fast, stemte hornene mod læggen, klemte mig som i en tang; dermed satte han på sprang bent fremover Gendin-eggen! (uvilkårligt). Jesu navn da! Bearbeidet av Utdanningsdirektoratet. Utdrag fra Peer Gynt, Henrik Ibsens skrifter, Universitetet i Oslo (2005), AKT.html Æsops fablar ULV! ULV! Det var ein gong ein gut som gjette saueflokken innunder berget like ved ein mørk skog. Han vart lei av å gå der åleine, og så fann han på noko så han skulle få selskap og moro. Han sprang nedover mot bygda og ropte av full hals: -Ulven kjem! Ulv! Ulv! Straks kom folk springande det fortaste dei kunne for å slå i hel ulven og berga sauene. Men så fann dei ingen ulv, berre guten som lo dei ut. Guten syntest dette var så morosamt at han gjorde det same nokre dagar etter, folk frå bygda kom setjande, og han lo dei ut. Men så hende det ein dag at ulven verkeleg kom. Og guten tok til å ropa: -Ulven kjem! Ulv! Ulv!, endå høgare enn før. Men no tenkte folk i bygda: -Å nei, denne gongen skal han ikkje lura oss, han kan stå der og ropa. Dei vart verande der dei var, og guten måtte stå og sjå på at ulven gjekk laus på heile saueflokken hans. Då guten klaga si naud, sa ein klok gammal mann: -Den som lyg i noko, vert mistrudd i alt. Omsett av Utdanningsdirektoratet. Henrik Roldam, ULV!ULV!, Æsops fablar, 27

4 DRAGELØPEREN Når du forteller en løgn, stjeler du retten til sannhet fra noen. Når du fusker, stjeler du retten til rettferdighet. Khaled Hosseini Bearbeidet av Utdanningsdirektoratet. Khaled Hosseini, Drageløperen, Schibsted forlagene, 2006 FANTOMTEIKNING Den stolne bilen held jamn fart, flyt gjennom landskapet med ein monoton song. Frontlyktene kuttar inn i natta og skyv mørket ut på markene. Sjåføren held begge hendene på rattet. Han kjenner kor tunge augnelokka er. Med jamne mellomrom rullar han ned sidevindauget for å sleppe inn skarp haustluft. Ein og annan møtande bil gir han sting av lys på netthinna. I hanskerommet ligg avisa med fantomteikninga. Han skvatt til då han såg framsida inne på bensinstasjonen. Han plukka opp avisa og nølte. Han nølte akkurat så lenge at det må ha verka mistenkelig. Han såg at fyren bak disken reagerte. Han vurderte å setje avisa tilbake i stativet, men det ville ha verka endå meir mistenkelig. Han kjøpte avisa, tok henne med seg og studerte oppslaget ute i bilen. Det var kona som først gjorde han merksam på fantomteikninga. No er det eitt år sidan. Det er bilde av deg i avisa i dag, sa ho den morgonen og smilte. Ei fantomteikning i fargar viste ranaren som fikk med seg eksklusive klokker frå urmakaren i sentrum i dusør for rans-info, var tittelen under teikninga. Har du alibi? Hadde kona erta han. Akkurat det irriterte han. Den ertinga. Måten ho terga han på. Han såg at fyren verkeleg likna han sjølv. Bare frisyren og blikket var annleis. Dessutan minte mannen om ein kroppsbyggar, han hadde svær overkropp og kraftige armar. Sjølv var han slank og normalt bygd. 28

5 Han hadde rive ut avissida og lagt henne til side. Han tenkte å ta teikninga med på jobben, lage litt moro ut av det. Han skulle spandere kake og seie til karane på jobben at dei måtte bare ete, han hadde komme til pengar. Så skulle han peike bort på oppslagstavla der han hadde hengt opp fantomteikninga. Lenge låg avisa i nattbordsskuffa. Om kveldane hendte det at han tok opp teikninga og stira på ransmannen. Han tenkte at fyren var nesten lik han sjølv, likevel var han ein heilt annan. Ein plass hadde han ein dobbeltgjengar, ein fyr som var prikk lik han sjølv, men som levde eit anna liv enn han. Kupeen er ei lydlaus boble. Bare motorsumminga fyller rommet. Det får han til å tenke at noko manglar. Som om ingenting av alt dette hender. Han assosierer kriminelle handlingar med lyd. Med politisirener. Med folk som skrik og roper. Med musikk som jagar personane vidare. Han rullar ned vindauget for å høre om han kan fange lydar utanfrå. Men det er stille. Natt og stille. Han har lurt på om han har ein tvillingbror. Mora fortalte ein gong at han eigentleg skulle ha vore tvilling, men at ho aborterte etter seks-sju veker. Det er noko som ofte skjer, at den eine i eit tvillingpar tar kontrollen og støyter ut den andre. Kanskje hadde ikkje mora fortalt heile sanninga? Kanskje hadde ho bore fram begge og så adoptert bort broren ved fødselen, kanskje hadde ho følt at ho ikkje kunne ta vare på dei begge? Dei gongane han henta fram fantomteikninga, tenkte han på kva som rasa gjennom hovudet til forbrytaren i gjerningsaugneblinken. Korleis er det å vere i ein så ladd situasjon? Korleis er det å gjøre noko så overskridande, å handle slik at alle rundt deg plutselig er avhengige av kvart steg du tar. Han har lurt på om det er ein del av drivkrafta. Å kjenne spenninga i minutta før, under og etter eit ran, å oppleve nokre minutt då du føler at du verkeleg lever. I vinter tok han til å lese bøker om kriminologi. Han ville finne ut kva det er som gjør folk til kriminelle. Kva får nokon til å gå over den tynne blå linja? Har ein kriminell makt til å handle annleis enn han gjør? Kvifor seier kvar einaste tjuv at han skal slutte, likevel held alle fram som før? Har forbrytaren det i seg, eller er han driven av utanforliggande årsaker? Dersom eit tvillingpar blir skilt frå kvarandre ved fødselen, og dei veks opp under ulike vilkår, har då den eine større sjansar til å bli kriminell enn den andre? Sonen til ein av naboane blei tatt for ein serie bankran for eit par år sidan. Alle hadde tenkt på han som ein hyggeleg fyr. Han besøkte foreldra sine ofte, han hjelpte dei med å handle og halde orden i hagen. Så blei han tatt og sikta for fem-seks ran som alle hadde vore svært valdelege. I fleire år hadde han levd eit dobbeltliv. HAN STOD DER OG VISSTE AT HAN IKKJE LENGER VAR SEG SJØLV. DEN HAN EIN GONG HADDE VORE, HADDE HAN LAGT BAK SEG. Fyren hadde ein spesiell måte å rane bankar på. Kvar gong tok han pengane under armen og sprang vekk frå åstaden i stort tempo. Det gjorde at avisene kalla han for Sprintaren. Det var også det som til slutt felte mannen. Han blei observert av eit augevitne som meinte å kjenne igjen den karakteristiske løpestilen frå den gongen dei dreiv friidrett saman. Sjølv kjøpte han seg racersykkel. Han måtte komme i form. Han måtte gjøre noko. Han måtte ta seg saman. Han tok til å gå på helsestudio. Han boksa, jogga og pumpa jern. 29

6 Først tenkte han på det som rastløyse. Han var uroleg, han måtte finne på eit eller anna. Men seinare kom han til at det måtte vere noko meir, noko han ikkje kunne setje ord på. På jobben fekk han forstørra opp fantomteikninga. Han studerte ansiktet nærmare. Han såg at augnebryna til ranaren var mindre og ikkje stod så tett som hans eigne. Han tok til å nappe augnebryna med pinsetten til kona. Kona merka ingenting. Sjølv ikkje då han endra frisyre, merka ho noko. Har du klipt deg? Spurte ho ei veke seinare. Han tenkte at han kunne bli ein annan person, og ho ville ikkje merke det. Han tenkte at han var i ferd med å miste henne. Nokre dagar seinare skulka han jobben og gikk ned til urmakaren i sentrum. Han stod utanfor butikken og lurte på korleis han sjølv ville ha oppført seg om han var ranar. Kva ville han sagt og gjort? Han rettar på sladrespegelen. Han trur han kan sjå ein bil bak seg, ein bil som følger etter han. Dei er på sporet no. Dei er etter han. Men det er ingen, bare svarte natta. Han må ha sett lys frå eit av husa langs vegen. Han slår på bilradioen, skrur seg fram til ein Springsteen-song. And I m telling myself I m gonna be alright, but I ride by night and I travel in fear. Ein dag gikk han inn i forretninga for å studere klokkene i montrane. Han såg på damene bak disken og var sikker på at det var dei same som stod der under ranet. Han hadde lese i avisa at dei tilsette var blitt trua ut på bakrommet og låste inne mens ranaren tømte montrane for dei dyraste klokkene. Det siste året har han følgt med i avisene, men han har ikkje registrert at politiet har skaffa nye spor i saka. Ingen er hekta for ranet. Ranaren måtte imidlertid ha fått med seg klokker for store verdiar, for politiet ville ikkje gå ut med konkrete tal. Og det var urmakaren sjølv som lovde kroner i dusør. Ein kveld i vår nemnte kona for første gong at ho tenkte på å flytte frå han. Dei krangla. Det begynte med ein bagatell, men enda opp med skriking. Du har forandra deg, sa ho etter at dei hadde skværa opp. Av og til kjenner eg deg ikkje igjen. Første veka i ferien kjørte han gjennom ransruta slik ho var skildra i avisene. Han gjorde alt slik han innbilte seg ransmannen hadde gjort det. Han parkerte nede i byen, spaserte målretta ned gata, gikk inn i butikken og kjøpte ei klokkereim. Ute sprang han mot bilen i eit mildt sommarregn. Så kjørte han gjennom byen så fort det lét seg gjøre utan å bryte fartsgrensa. Han stansa ikkje før han kom ut til skogholtet på den gamle postvegen. Der hadde politiet funne revolveren og kleda som var brukt under ranet. Oftare og oftare prøvde han ut ruta. Han gjorde det for å få alt til å gli betre, for å perfeksjonere seg, for å vite kva hindringar som kunne oppstå. Han ville setje seg inn i dobbeltgjengaren sin tenkemåte. Han ville bli den andre. Kvar er du eigentlig om kveldane? spurte kona. Han svarte ikkje. Du seier du skal ut, og så er du borte i timevis, sa ho. Det har du ingenting med, svarte han. Det har du faen meg ingenting med. Dette orkar eg ikkje lenger, sa ho. 30

7 Fredag for ei veke sidan stal han ein Audi S6. Han valde bilen fordi det stod i avisa at dei proffe forbrytarane liker Audi S6. Det er ein bil som er både rask og anonym. Kvar kveld siste veka har han kjørt ransruta i den stolne bilen. Kvar kveld har han sete bak rattet, kvar kveld har han venta å bli tatt. Han geispar og gnir auga. For tolv timar sidan stod han utanfor urmakaren. Nøyaktig eitt år etter at mannen på fantomteikninga utførte ranet. I vindauget stira han på ein mørk skugge. Han såg ein fyr med joggesko, treningsbukse og raud Adidas-genser med høg hals. Han stod der og visste at han ikkje lenger var seg sjølv. Den han ein gong hadde vore, hadde han lagt bak seg. Han tenkte på kundane som snudde seg sakte. Pusten hans som var aluminium. Alt som stansa opp. Han som skreik: Still! Hald den digre kjeften din! Sjølv om det var dønn stille i butikken. Han ville at det skulle vere lydar. Han held hendene hardt rundt rattet og tenker at han no er blitt ein mistenkelig person. Han flyt gjennom natta som ein mistenkelig person. Han er den mistenkelige personen alle jaktar på. Han veit at når ein først er blitt lovbrytar, kan ein ikkje gå tilbake. Når ein først tar fram revolveren, opphevar sikringa og går inn i ein butikk, er det ingen veg tilbake. GJORDE DET IGJEN, står det på framsida av avisa som ligg i hanskerommet. Ved sida av overskrifta har dei trykt den gamle fantomteikninga på nytt. No må han andre fyren ha eit godt alibi, tenker han. No må han komme opp med eit helvetes godt alibi. Han fyren kjem garantert til å lese om dette i avisene og lure på kva som har skjedd. Landskapet er digert og flatt. Så annleis enn heime. Det verkar som om han ikkje kjem vidare. Om han hadde stått på ein utkikkspost langs vegen, kunne han garantert ha følgt billysa i fleire minutt, lik stjerner som fell gjennom natta. Han las ein gong om ein amerikanar som heile livet klaga på magesmerter. Til slutt opna legane han opp og fann restar av eit tvillingfoster. Fosteret var over sytten centimeter langt og vog meir enn to kilo. Ut av mannen plukka legane både hovud, arm, tunge og fullt utvikla tenner. Han ser fosteret for seg, undrar på om du kan leve med ein annan person inni deg, ein som finst der og som du kan gi plass til når noko går gale, som for eksempel når du mistar den du elskar. Når du mistar den du elskar, mistar du då ikkje deg sjølv også? Han veit ikkje kvar han skal kjøre. Han har ingen plass å kjøre. Han held bare fram. Han er på veg ein stad. Han er på veg. Det får vere nok. Han veit at om han kjører og kjører, om han berre held fram, om han kjører til han ikkje veit meir, så vil han til slutt ikkje sjå noko anna enn natta. Bearbeidet av Utdanningsdirektoratet. Frode Grytten, Popsongar, Samlaget,

8 MEDIAS MAKT 32

9 SI DET SOM DET ER Det er så lett å dra en hvit løgn, fortelle halve sannheter, og folk som snakker rett ut, skal du lete langt etter. Det er sånn, noen ting er ingen keen på å ta i. Noen saker er bedre å ljuge om til daglig. En lørdagskveld du sitter der og drikker med gutta dine. Dama di ringer, hun skal ut å riste puppa sine. Greit nok, tenker du, så skal hun til å si no: "Har lyst å møte deg, ja i morra drar vi på kino". Selvfølgelig, vet hvordan det blir, fyll og krangling, tidlig hjem, flørting og sjalusi, ingen forandring. Skal si det som det er, jeg vet det blir et ramaskrik, men ingen gutter digger å dra på byen sammen med dama si. Ha, det føles bra å si og det er ikke vondt ment, men stort sett skal du se han elsker deg uansett. En annen ting, jeg sier jeg er på vei ut i bilen Kan du banne på at jeg er for sen, du skjønner dealen. Ref: Uærlighet og lignende, som det er, som det eeeerrrr! Uærlighet og lignende, som det er, som det er! Kriss: Jeg vet du tenker det, så si det, si det. Jeg vet du elsker det, så vis det, vis det. Slenger ut et godord, bak ryggen slenges dritt. Å si det rett i trynet har du ikke baller til. For du vil henge med på bølgene, tør ikke ta følgene, snakker bare rett ut når du heller ned på ølene. På tide at du følger med, tid å åpne øynene. Jævlig vanskelig å si det som det er. Var skoa litt for slitt, så sier du ditt. På tide å bli fit, så gir du et hint. Gjort noe shit, så lær dem litt skikk. Ser gjennom deg ved den minste glipp. Kan egentlig ikke si at jeg kjenner henne mer, så ikke kom hit og spør om vennetjenester Ble kastet, ja brukt, for ting ble diffust Glasshuset ditt er knust. 33

10 Ref: Uærlighet og lignende, som det er, som det eeeerrrr! Uærlighet og lignende, som det er, som det er! Erik: Han smører tjukt på når du spør om antall sexpartnere. Hun trekker fra på sine blomsterbeds gartnere. Bartendere vet godt hvor lite du tipser dem. Hvor hissig du blir og hvor høylydt du disser dem. Under middagen nekter du for hvor full du ble, tryna på fortauet og spøy på folk du tulla med. En annen ting du klager over stjålet øl på fest, men ser deg i speilet og sier du ikke stjeler mest. En av dine er borte, så du må ta en annen, noe alle gjør, så kom ikke her og prøv deg for faen. Og hvem var han drita karen som pissa i vasken min, hadde seg i senga mi og dreit utenfor dassen min. Tømte kjøleskapet og hadde tannbørsten i rassen sin, drakk opp tre vin og spilte i stykker bassen min. Du drar en hvit løgn og legger skylda på han du hadde med. Påstår uskyldig at du aldri mer skal snakke men. Ref: Uærlighet og lignende, som det er, som det eeeerrrr! Uærlighet og lignende, som det er, som det er! Ja, ja, ja den nye skjorta di er, er dødsfin dritkul ja, ja. Nei, jeg har aldri sett de bildene her før jeg har ikke vært på noe sånn porno-internett, jeg...nei, det har jeg ikke. Ja, men selvfølgelig kan vi sove sammen selv om du har mensen, det er jo like hyggelig for det Bearbeidet av Utdanningsdirektoratet. Erik og Kriss, Si det som det er 34