Hordaland i tal. Fylkesstatistikk. Næring, innovasjon og kompetanse. Nr. 2-2008

Hordaland i tal Fylkesstatistikk Næring, innovasjon og kompetanse Nr. 2-2008

Forord Innovasjon og kompetanse er viktige føresetnader for regional næringsutvikling. FoU-statistikken blir oppdatert annakvart år. Det ligg difor ikkje føre nye tal for forsking og utvikling i Hordaland. Når det gjeld kompetanse viser tilgjengeleg statistikk at utdanningsnivået i befolkninga held fram med å auke og det er ein stadig større andel som har høgare utdanning. Tal ferdige kandidatar ved Universitetet i Bergen har auka med over 50 % dei siste fire åra. Også ved Norges Handelshøgskole og Høgskolen i Bergen har det vore ein monaleg auke i talet på ferdige kandidatar. Tal doktorgradar ved Universitetet held også fram med å auke. Det betyr at det er ein aukande kompetansebase tilgjengeleg for bedriftene i Hordaland, dersom, vel og merke, vi klarer å halde på dei nyutdanna kandidatane. Utviklinga i tal bedrifter har vore positiv over fleire år, men frå 2007 til 2008 har det vore ein reduksjon i alle næringar med unnatak av bygg og anlegg og offentleg administrasjon. Bank, finans og forretningsmessig tenesteyting er den næringa som saman med bygg og anlegg har vakse mest dei siste åra, men som no opplever nedgong. Spesielt i Osterfjorden og Hardanger er talet på bedrifter redusert når ein ser alle næringane under eitt. Dei nyaste sysselsettingstala er frå 2007 og viser framleis ei positiv utvikling. Dette kan skuldast at det har vore ein konsentrasjon av bedrifter i næringane, men det kan og vere eit varsel om lågare vekst i sysselsettinga. Offentleg sektor er den største næringsgruppa i mange distriktskommunar. Færrast kommunar har industri, bygg og anlegg som største næringsgruppe. I 2007 var det likevel to fleire kommunar som kan definerast som industrikommunar, Odda og Fitjar, medan Vaksdal ikkje lenger er å sjå på som ei industrikommune i denne tydinga. I Hordaland har det vore ei spesiell satsing på næringar med særlege føremoner over fleire år. Innan maritim sektor var det også i 2007 høg aktivitet. Spesielt i Fjell og Kvinnherad har det vore stor auke i sysselsettinga innan bygging av farty og oljeplattformar. Innan marin sektor er det stor og stabil produksjon av laks og aure i Hordaland. Oppdrett av nye artar er derimot prega av store svingingar, spesielt oppdrett av torsk og blåskjel, der produksjonstala for 2007 var tilbake på om lag same nivå som i 2003. I arbeidet med å utvikle desse næringane er det lagt til grunn eit vestlandsperspektiv. Tal for produksjon av nye artar for alle vestlandsfylka under eitt, viser likevel også ein nedgong, men ikkje like markant som i Hordaland. I Hordaland er det blant anna satsa spesielt på produksjon av yngel. Desse tala er ikkje offentleg tilgjengelege og inngår difor ikkje i dei tala som her blir presentert. Utviklinga i reiseliv kan best målast i tal kommersielle overnattingar. Hittil i år har det vore ein nedgong i overnattingar til ferie og fritidsføremål ved hotella i Hordaland, men dette er langt på veg oppvege av auke i kurs- og konferanseovernattingar og yrkesovernattingar. Hotella har samstundes klart å ta ut ein høgare pris per selde rom. Utanlandske overnattingar har også gått tilbake hittil i år samanlikna med same periode i 2007. Hardanger og Osterfjorden/Bjørnefjorden er dei einaste regionane som har hatt vekst i utanlandske overnattingar. Totalt sett er Hardanger no tilbake på om lag same nivå som i toppåret 2004. Fylket sett under eitt er spesielt råka av svikt i overnattingar frå Spania, Italia og Storbritannia, som har vore blant dei nasjonane som har vakse mest dei siste åra. Tyskland som totalt sett står for flest overnattingar i Hordaland, har ei stabil utvikling. Når vi ser heile året under eitt, viser tal for perioden 2005-2007 at det er aller størst auke i tal overnattingar frå Polen og Russland. ESPON-kartet i denne utgåva av Hordaland i tal viser at Bergen, som einaste by i Noreg utanom Oslo, er klassifisert som ein europeisk MEGA (Metropolitan European Growth Areas) med høg industriell konkurranseevne, god tilgjenge og ein god kompetansebase. Dette betyr at Bergen har potensiale til å vere ei motvekt til Pentagon - det næringsmessige tyngdepunktet i vestlege og sentrale delar av Europa. Kva så med utslepp av klimagassar? Dei nyaste tala er for 2006 og fangar ikkje opp den siste utviklinga i næringslivet eller i arbeidet med å redusere utslepp. Lokalt påverkbare klimaglassutslepp held fram med å auke og aukar kraftigare enn elles i landet. Dette understrekar viktigheita av å ha fokus på dette området i tida framover. Bergen, oktober 2007 Kathrin Jakobsen Leiar, Analyse, utgreiing og dokumentasjon 3

Innhald Forord 3 Utdanning 5 Avlagte doktorgradar 7 Bedrifter 8 Sysselsetting og næringsstruktur 10 Maritime næringar 14 Marine næringar 15 Reiseliv 18 Eksport 24 Breibanddekning og -bruk i kommunane 25 Utslepp av klimagassar 26 Bystruktur i Europa 28 Kjelder og meir informasjon 30 4

Utdanning Utdanningsnivået i befolkninga blir stadig høgare Sunnhordland Hardanger Voss Bjørnefjorden Bergen Askøy Sotra og Øygarden Osterfjorden Nordhordland 1980 1990 2000 2006 2007 Endr 1980-2007 Grunnskolenivå 51,0 43,4 35,4 32,0 31,7-19,3 Vidaregåande skole-nivå 40,8 45,5 49,6 49,8 49,7 8,9 Universitets- og høgskolenivå kort 7,1 9,6 12,9 15,7 16,0 8,9 Universitets- og høgskolenivå lang 1,1 1,5 2,1 2,5 2,6 1,4 Grunnskolenivå 46,8 38,7 31,7 28,9 28,4-18,4 Vidaregåande skole-nivå 44,8 49,6 52,5 52,3 52,6 7,8 Universitets- og høgskolenivå kort 7,1 10,0 13,6 16,3 16,4 9,3 Universitets- og høgskolenivå lang 1,3 1,7 2,2 2,5 2,6 1,3 Grunnskolenivå 47,2 38,7 31,2 28,8 28,3-18,8 Vidaregåande skole-nivå 43,5 47,4 50,4 50,2 50,0 6,5 Universitets- og høgskolenivå kort 7,8 11,6 15,3 17,5 17,8 10,1 Universitets- og høgskolenivå lang 1,5 2,2 3,1 3,5 3,8 2,3 Grunnskolenivå 50,4 42,4 34,4 31,3 31,3-19,2 Vidaregåande skole-nivå 39,6 44,2 47,4 47,3 47,2 7,6 Universitets- og høgskolenivå kort 8,4 11,3 15,4 17,8 18,0 9,6 Universitets- og høgskolenivå lang 1,6 2,1 2,9 3,5 3,5 1,9 Grunnskolenivå 43,9 37,3 29,6 27,2 26,9-17,0 Vidaregåande skole-nivå 41,4 42,0 42,3 40,5 40,0-1,4 Universitets- og høgskolenivå kort 11,5 16,2 21,2 23,6 23,9 12,4 Universitets- og høgskolenivå lang 3,2 4,5 6,9 8,8 9,1 6,0 Grunnskolenivå 54,2 47,2 38,1 33,4 32,9-21,3 Vidaregåande skole-nivå 37,8 41,9 46,2 46,0 45,7 8,0 Universitets- og høgskolenivå kort 6,9 9,4 13,5 17,4 17,9 10,9 Universitets- og høgskolenivå lang 1,1 1,5 2,1 3,2 3,5 2,4 Grunnskolenivå 54,6 47,5 38,4 35,1 35,1-19,5 Vidaregåande skole-nivå 38,3 42,7 46,7 46,7 46,4 8,1 Universitets- og høgskolenivå kort 6,2 8,6 12,8 15,4 15,6 9,4 Universitets- og høgskolenivå lang 0,8 1,3 2,1 2,8 2,9 2,1 Grunnskolenivå 57,9 51,1 41,8 37,8 37,1-20,8 Vidaregåande skole-nivå 36,4 40,7 47,0 47,8 48,0 11,6 Universitets- og høgskolenivå kort 5,1 7,3 10,0 12,6 13,0 8,0 Universitets- og høgskolenivå lang 0,6 0,9 1,2 1,9 1,9 1,3 Grunnskolenivå 51,3 45,1 36,5 33,0 32,7-18,6 Vidaregåande skole-nivå 41,4 44,8 49,0 49,2 49,0 7,6 Universitets- og høgskolenivå kort 6,3 8,7 12,5 15,3 15,6 9,3 Universitets- og høgskolenivå lang 1,1 1,4 2,0 2,6 2,7 1,6 Andelen personar som har grunnskole som høgaste fullførte utdanning har gått ned i alle regionane etter 1980 og ligg no på 29 % i Hordaland mot 47 % i 1980. Andelen personar som har vidaregåande skole som høgaste fullførte utdanning har auka totalt sett i perioden 1980-2007 med om lag 3 %. Etter år 2000 har andelen med vidaregåande skole likevel gått noko tilbake. Størst tilbakegong har det vore i Bergen. Dei gruppene som aukar mest er dei med universitets- og høgskoleutdanning. Størst andel har kort universitets- og høgskoleutdanning. 9 % av befolkninga i Bergen har lang universitets- og høgskoleutdanning. I dei andre regionane er denne andelen lågare. Trenden er likevel at andelen som tek slik utdanning på høgare nivå aukar, medan det blir færre som tek kortare utdanning på universitets- og høgskolenivå. Tabellen viser andelen personar over 16 år etter høgast utførte utdanning og region i perioden 1980-2007. Vidaregåande skole inkluderer nivået Påbygging til vidaregåande utdanning som omfattar utdanningar som byggjar på vidaregåande skole, men som ikkje er godkjent som høgare utdanning. Universitets- og høgskolenivå kort omfattar alle som har fullført ei universitets- og høgskoleutdanning som varer inntil 4 år. Universitets- og høgskolenivå lang omfattar alle som har fullført ei universitets- og høgskoleutdanning som varer meir enn 4 år. Grunnskolenivå 47,1 40,3 32,4 29,5 29,2-17,9 Hordaland Vidaregåande skole-nivå 41,1 43,4 45,3 44,3 43,9 2,8 Universitets- og høgskolenivå kort 9,5 13,2 17,6 20,2 20,6 11,1 Universitets- og høgskolenivå lang 2,3 3,1 4,7 6,0 6,2 4,0 Kjelde: SSB statistikkbanken, hordaland.no/statistikk Personar med uoppgitt eller ingen fullført utdanning er ikkje med i prosenttala. Endringstala er oppgitt i prosentpoeng. 5

Utdanning Tal ferdige kandidatar innan høgare utdanning aukar Universitetet i Bergen, Norges handelshøgskole, Høgskolen i Bergen og Høgskolen Stord/Haugesund er dei fire største utdanningsinstitusjonane innan høgare utdanning i Hordaland. Med unnatak av Høgskolen Stord/Haugesund har det vore ein sterk auke ved alle desse institusjonane i perioden 2003-2007 målt i tal ferdige kandidatar. Aller størst har auken ved Universitetet i Bergen vore med 54,8 %. Den største delen av auken kom i 2004-2006. Ved Høgskolen Stord/ Haugesund var det ein klår auke i tal ferdige kandidatar frå 2003 til 2004. Dette talet var nokonlunde stabilt dei to neste åra, men i 2007 er talet nede på same nivå som i 2003. Ved Kunsthøgskolen i Bergen og dei private institusjonane er tal ferdige kandidatar lågare, men også her har det vore ein auke i perioden 2003-2007. NLA Lærerhøgskolen har hatt ein nedgang siste året, medan NLA Høgskolen, som tilbyr barchelor og masterutdanning, har auka i heile perioden. Endr. 2003-2007 2003 2004 2005 2006 2007 Tal % Universitetet i Bergen 1623 1481 1984 2434 2512 889 54,8 Norges handelshøgskole 667 728 600 782 781 114 17,1 Høgskolen i Bergen 1155 1173 1203 1282 1385 230 19,9 Høgskolen Stord/Haugesund 417 478 458 486 420 3 0,7 Kunsthøgskolen i Bergen 85 114 88 101 106 21 24,7 Bergen Arkitekt Skole 11 14 23 19 21 10 90,9 Betanien diakonale høgskole 53 69 68 63 68 15 28,3 Diakonissehjemmets høgskole, Bergen 71 68 70 64 65-6 -8,5 NLA Lærerhøgskolen 87 88 102 121 96 9 10,3 NLA Høgskolen 24 39 36 51 55 31 129,2 Totalt 4193 4252 4632 5403 5509 1316 31,4 Kjelde: NSD Database for høgare utdanning Tabellen viser tal ferdige kandidatar ved høgare utdanningsinstitusjonar i Hordaland i perioden 2003-2007. Tala omfattar både universitet, statlege høgskolar, vitenskapelege høgskolar og private høgskolar. Med ferdige kandidatar meinast personar som har gjennomført ei vitnemålsgjevande utdanning med utgangspunkt i godkjende kandidatnemningar. Avlagte doktorgradar er ikkje inkludert i desse tala. 6

Avlagte doktorgradar Under halvparten av doktorandane ved Universitetet i Bergen er kvinner Prosent 70 60 50 40 30 20 45 % av doktorandane i 2007 ved Universitetet i Bergen, var kvinner. Ved Universitetet i Tromsø, Universitetet i Oslo og Universitetet i Stavanger er over halvparten av doktorandane kvinner. Andelen kvinnelege doktorandar har auka ved alle desse universiteta. Norges teknisk-naturvitenskapelige universitetet har den lågaste andelen kvinner som har avlagt doktorgrad. Universitetet for miljø- og biovitenskap har hatt ein nedgong i andelen kvinnelege doktorandar og var i 2007 nede i 40 %. 10 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Norges teknisknaturvitenskapelige universitet Universitetet i Bergen Universitetet for miljø- og biovitenskap Universitetet i Oslo Universitetet i Stavanger Universitetet i Tromsø Figuren viser andelen kvinnelege doktorandar ved universiteta i Noreg i perioden 2002-2007. For dei nyoppretta universiteta Universitetet for miljø- og biovitenskap og Universitetet i Stavangar, er det berre tatt med tal frå og med det året desse institusjonane fekk universitetsstatus. Tal doktorandar totalt ved desse universiteta er lågt, slik at små endringar i tal doktorgradar derfor vil gje stort utslag på prosenttala. Kjelde: NSD Database for høgare utdanning Størst auke i tal doktorgradar i medisin 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Historisk-filosofiske fag 21 16 27 15 20 28 Matematisk-naturvitenskapelege fag 70 71 58 70 77 83 Medisin 33 29 36 36 34 51 Samfunnsvitenskap 16 22 10 15 22 12 Helsefag 1 1 11 2 2 3 Juridiske fag 1 3 3 3 3 2 Odontologi 3 2 2 7 5 6 Psykologi 11 9 11 8 16 16 Utøvande musikkutdanning 1 0 0 1-1 Totalt 157 153 158 157 179 202 Kjelde: Database for høgare utdanning, NSD Tal avlagte doktorgradar innafor dei ulike studia ved Universitetet i Bergen varierer noko frå år til år. Frå 2006 til 2007 har tal avlagte doktorgradar, med unnatak for Samfunnsvitenskap, auka ved alle studia og tala for 2007 er dei høgaste som er registrerte. Medisin er det studiet som har hatt størst auke siste året, men framleis er det Matematisknaturvitenskaplege fag som har flest avlagte doktorgradar. Tabellen viser tal avlagte doktorgradar etter studium ved Universitetet i Bergen i perioden 2002-2007 7

Bedrifter Fleire bedrifter innan bygg og anlegg, færre i primærnæringane % i næringsgruppe, Endr. 2002-08 Endr. 2007-08 Alle bedrifter 2002 2007 2008 2008 Tal % Tal % Jord- og skogbruk 4 226 3 990 3 743 9,2-483 -11,4-247 -6,2 Fiske og fiskeoppdrett 616 549 512 1,3-104 -16,9-37 -6,7 Industri, oljeutvinning 2 243 2 200 2 129 5,2-114 -5,1-71 -3,2 Bygg og anlegg, kraft- og vassfors., renovasjon m.v. 3 632 4 570 4 617 11,4 985 27,1 47 1,0 Hotell, restaurant, handel, transport 9 402 9 842 9 638 23,7 236 2,5-204 -2,1 Bank, finans, forr. messig og annan priv. t.y. 10 756 14 774 14 548 35,8 3 792 35,3-226 -1,5 Off. adm., undervisning, helse og sosial 4 493 5 247 5 393 13,3 900 20,0 146 2,8 Alle 35 530 41 208 40 610 100,0 5 080 14,3-598 -1,5 Med tilsette Jord- og skogbruk 419 368 289 0,7-130 -31,0-79 -21,5 Fiske og fiskeoppdrett 153 143 132 0,3-21 -13,7-11 -7,7 Industri, oljeutvinning 1 124 1 125 1 076 2,6-48 -4,3-49 -4,4 Bygg og anlegg, kraft- og vassfors., renovasjon m.v. 1 421 1 776 1 792 4,4 371 26,1 16 0,9 Hotell, restaurant, handel, transport 5 327 5 506 5 388 13,3 61 1,1-118 -2,1 Bank, finans, forr. messig og annan priv. t.y. 3 226 3 898 3 797 9,3 571 17,7-101 -2,6 Off. adm., undervisning, helse og sosial 2 685 3 014 3 004 7,4 319 11,9-10 -0,3 Alle 14 390 15 839 15 483 38,1 1 093 7,6-356 -2,2 Kjelde: SSB Statistikkbanken, hordaland.no/statistikk Tabellane og figurane viser talet på bedrifter i ulike næringsgrupper 3. kvartal kvart år (2. kvartal 2002). Enkeltmannsforetak reknast som bedrifter utan tilsette. Etter ein periode med sterk vekst i talet på bedrifter var det frå 2007 til 2008 ein nedgang i dei fleste næringsgruppene. Nedgangen var sterkast innan jord- og skogbruk. Talet på jord- og skogbruksbedrifter vart redusert med 130 eller heile 21,5 % på eitt år. Det var også ein betydeleg reduksjon innan fiske og fiskeoppdrett. Berre innan bygg og anlegg og off. adm., undervisning, helse og sosial (alle bedrifter) har det vore ein auke i bedriftstalet det siste året. Relativ utvikling i talet på bedrifter med tilsette 2002-2007 2002=100 130 120 110 100 90 Innan jord- og skogbruk har det vore ein markert nedgang Jord- og skogbruk i talet på bedrifter i perioden, med ein særleg kraftig nedgang det siste Fiske året. og Også fiskeoppdrett innanfor fiske og fiskeoppdrett har talet på bedrifter Industri, oljeutvinning gått ned. Bygg og anlegg, kraft- og I bygg og anlegg vassfors., m.v. har renovasjon talet på m.v. bedrifter auka gjennom heile perioden. Også bank, finans, forretningsmessig og annan privat tenesteyting Hotell, restaurant, og off. handel, administrasjon, transport undervisning, helse og Bank, sosial finans, har totalt forr. messig sett hatt og annan ein kraftig priv. t.y. auke. 130 80 Jord- og skogbruk 8 2002=100 120 70 110 60 100 2002 2003 2004 2005 Kjelde: SSB Statistikkbanken, hordaland.no/statistikk 90 2006 2007 2008 Fiske og fiskeoppdrett Industri, oljeutvinning Bygg og anlegg, kraft- og vassfors., renovasjon m.v. Hotell, restaurant, handel, transport Bank, finans, forr. messig og annan priv. t.y. 80

Bedrifter Færre bedrifter i Osterfjorden og Hardanger Prosentvis endring i høve til året før i talet på bedrifter i regionane 10 2004 2005 2006 2007 2008 8 6 % vekst frå året før 4 2 0-2 -4-6 -8 Sunnhordland Hardanger Voss Bjørnefjorden Bergen og Askøy Øygarden og Sotra Osterfjorden Nordhordland Etter ein periode med årleg vekst i talet på bedrifter i dei fleste regionane, gjekk talet ned i alle regionar frå 2007 til 2008. I 2003 var det nedgang i bedriftstalet i alle regionane. Osterfjorden hadde den prosentvis største reduksjonen i 2008 samstundes som det er den einaste regionen som har hatt nedgang i bedriftstalet tidlegare i perioden, og den einaste regionen saman med Hardanger som totalt sett har hatt nedgang i bedriftstalet. Figuren viser endring i tal bedrifter med tilsette. Kolonnene i figuren viser prosentvis auke i talet på bedrifter i kvar region frå 3. kv. året før til 3. kv det aktuelle året. Bjørnefjorden og Øygarden og Sotra har samla sett hatt den beste utviklinga i bedriftstalet. 9

Sysselsetting og næringsstruktur Fleire arbeidsplassar også i 2007 Endr. 2004-07 Endr. 2006-07 2004 2005 2006 2007 Tal % Tal % Jord- og skogbruk 3 457 3 357 3 400 3 390-67 -1,9-10 -0,3 Fiske og fangst 982 985 988 904-78 -7,9-84 -8,5 Fiskeoppdrett 811 797 831 925 114 14,1 94 11,3 Bygging av farty og oljeplattformer 6 319 6 685 7 833 8 341 2 022 32,0 508 6,5 Annan industri 24 476 23 956 25 036 25 305 829 3,4 269 1,1 Bygg og anlegg, kraft og vassfors. 16 991 18 072 19 319 20 560 3 569 21,0 1 241 6,4 Hotell, rest., transport, post 24 923 25 065 25 361 26 546 1 623 6,5 1 185 4,7 Varehandel 27 854 28 261 28 969 30 760 2 906 10,4 1 791 6,2 Forr. messig og annan priv. t.y. 44 970 46 492 50 493 54 051 9 081 20,2 3 558 7,0 Kommunal tenesteyting 41 788 42 609 43 682 44 557 2 769 6,6 875 2,0 Statleg tenesteyting 23 946 24 006 24 546 24 537 591 2,5-9 -0,0 I alt 216 517 220 285 230 458 239 876 23 359 10,8 9 418 4,1 Tabellen viser endring i sysselsettinga etter arbeidsstad (arbeidsplassar) i hovudnæringsgruppene i fylket; absolutte tal og prosent. Kjelde: PANDA/ SSB, hordaland.no/statistikk Næringsbarometeret stemmer prognosane? Næringsbarometeret for Hordaland og Sogn og Fjordane kjem ut to gongar i året, der ein beskriv status og framtidsutsikter for næringslivet i dei to fylka, m.a. på grunnlag av spørsmål til bedriftsleiarar. I Næringsbarometeret for januar 2007 heitte det at Næringslivet treng 12 000 nye medarbeidarar 10 000 i Hordaland og 2 100 i Sogn og Fjordane. I mai- utgåva vart prognosane justert til ca 10 000 8 200 i Hordaland og 1 500 i Sogn og Fjordane. I januar 2008 sto det i barometeret at det vart 10.000 fleire sysselsette i 2007 9000 i Hordaland og 1200 i Sogn og Fjordane. Fasiten sysselsettingsstatistikken frå Statistisk sentralbyrå som var offentleggjort i juni 2008 viser altså at det vart 9418 fleire arbeidsplassar i Hordaland i 2007, og 1362 fleire i Sogn og Fjordane. Når det gjeld veksten innanfor enkeltnæringar har anslaga i Næringsbarometeret vore gode for å peike ut kva næringar veksten vil kome innanfor, men av meir varierande kvalitet når det gjeld nøyaktig storleik på veksten. Frå 2006 til 2007 auka sysselsettinga i alle næringsgruppene i fylket med unnatak av jordbruk og fiske. Prosentvis var arbeidsplassveksten størst i fiskeoppdrett, medan i totale tal var veksten størst i forretningsmessig tenesteyting. Aukande arbeidsplassdekning i Fjell, få arbeidsplassar i Askøy 10 Bergen, Stord og Odda har overskot på arbeidsplassar og også Austevoll og Fusa har god arbeidsplassdekning. Sveio og Samnanger har ei arbeidsplassdekning på under 50. Også Askøy har låg arbeidsplassdekning, medan Fjell har fått mange nye arbeidsplassar dei siste åra og er no oppe i ei arbeidsplassdekning på 85. Forskjellane i arbeidsplassdekning mellom kommunar uttrykker i mange tilfelle ein senterstruktur der den sentrale kommunen har overskot på arbeidsplassar (høg arbeidsplassdekning), medan nabokommunane har låg arbeidsplassdekning og netto utpendling til senterkommunen. I nokre tilfelle, som Modalen, kan einskildkommunar av ulike grunnar ha høg arbeidsplassdekning utan å vere senterkommune. Tabellen viser sysselsettinga i kommunane i absolutte tal, og arbeidsplassdekninga. Arbeidsplassdekning: Talet på arbeidsplassar (sysselsette etter arbeidsstad) i % av talet på arbeidstakarar (sysselsette etter bustad). Arbeidsplassdekning på meir enn 100 inneber at talet på arbeidstakarar som arbeider i kommunen er større enn talet på arbeidstakarar som er busett i kommunen (og arbeider i eigen kommune eller andre stader). Forskjellane i arbeidsplassdekning mellom kommunar uttrykker i mange tilfelle ein senterstruktur der den sentrale kommunen har overskot på arbeidsplassar (høg arbeidsplassdekning), medan nabokommunane har låg arbeidsplassdekning og netto utpendling til senterkommunen. I nokre tilfelle, som Modalen, kan einskildkommunar av ulike grunnar ha høg arbeidsplassdekning utan å vere senterkommune.

Sysselsetting og næringsstruktur Bergen Etne Sveio Bømlo Stord Fitjar Tysnes Jondal Odda Jord- og skogbruk 449 188 147 63 40 51 65 330 32 32 198 Fiske og fangst 114 4 6 153 8 9 1 41 1 1 Fiskeoppdrett 91 5 31 110 36 19 60 27 15 14 Bygging av farty og oljeplattformer 3 049 1 37 2 616 69 10 435 Annan industri 13 505 181 61 1 180 237 68 106 885 39 934 85 Bygg og anlegg, kraft og vassfors. 11 807 252 212 422 623 226 98 487 48 372 209 Hotell, rest., transport, post 17 591 134 117 683 909 75 106 468 25 309 178 Varehandel 20 857 209 76 423 1 045 95 92 546 47 384 111 Forr. messig og annan priv. t.y. 42 786 214 118 561 1 230 183 58 559 46 406 198 Kommunal tenesteyting 21 081 392 508 1 013 1 857 341 375 1 634 171 987 388 Statleg tenesteyting 20 922 17 23 39 935 6 26 444 27 276 30 I alt 152 252 1 596 1 300 4 684 9 536 1 142 997 5 856 451 3 715 1 397 Arbeidsplassdekning i % 116 77 51 84 106 75 72 88 89 104 75 Ulvik Voss Kvam Fusa Jord- og skogbruk 13 82 36 444 339 74 10 68 33 14 38 Os Fiske og fangst 1 11 5 63 257 57 74 Fiskeoppdrett 1 2 35 100 5 15 160 3 20 Bygging av farty og oljeplattformer 164 6 168 9 2 995 Annan industri 4 21 59 424 517 734 100 759 333 122 1 040 Bygg og anlegg, kraft og vassfors. 80 62 65 683 318 196 55 620 132 175 900 Hotell, rest., transport, post 83 95 44 901 478 126 54 673 360 209 788 Varehandel 46 29 27 924 455 95 64 889 177 183 1 459 Forr. messig og annan priv. t.y. 22 33 15 870 584 69 44 828 276 169 1 967 Kommunal tenesteyting 177 191 125 1 627 1 055 524 255 1 303 555 557 1 859 Statleg tenesteyting 10 11 3 521 55 17 12 166 26 48 285 I alt 435 525 375 6 396 4 011 1 946 599 5 552 2 318 1 539 9 425 Arbeidsplassdekning i % 81 92 71 90 92 98 47 64 98 51 85 Sund Fjell Askøy Meland Radøy Lindås Fedje Kvinnherad Ullensvang Eidfjord Granvin Samnanger Austevoll Vaksdal Modalen Osterøy Øygarden Austrheim Masfjorden Jord- og skogbruk 50 73 13 84 69 12 117 162 17 2 45 Fiske og fangst 22 3 4 27 4 14 11 9 4 Fiskeoppdrett 37 30 10 44 19 17 19 Bygging av farty og oljeplattformer 255 403 103 19 Annan industri 484 390 2 661 279 24 206 1 639 180 29 17 Bygg og anlegg, kraft og vassfors. 804 156 41 324 190 241 129 453 110 13 57 Hotell, rest., transport, post 455 107 9 245 91 124 91 764 123 92 39 Varehandel 912 114 8 171 89 97 149 813 104 13 57 Forr. messig og annan priv. t.y. 1 052 71 46 208 286 102 177 718 81 14 60 Kommunal tenesteyting 2 025 590 85 754 596 559 582 1 631 402 107 251 Statleg tenesteyting 264 20 62 25 30 69 140 14 5 9 I alt 6 360 1 521 204 2 542 2 042 1 260 1 646 6 351 1 061 284 558 Arbeidsplassdekning i % 52 79 111 67 61 62 66 86 78 92 65 Kjelde: PANDA/ SSB, hordaland.no/statistikk 11

Sysselsetting og næringsstruktur Statlege arbeidsplassar konsentrert til Bergen og Stord Sysselsetting i kommunane fordelt på næringsgrupper Etne Sveio Bømlo Stord Fitjar Tysnes Kvinnherad Austevoll Jondal Odda Ullensvang Eidfjord Ulvik Granvin Kvam Voss Fusa Samnanger Os Bergen Askøy Sund Fjell Øygarden Vaksdal Modalen Osterøy Primærnæringane er viktigast i fiskerikommunen Austevoll og i jordbrukskommunane Ulvik og Ullensvang. Også i Sveio og Masfjorden utgjer jordbruk og fiske ein relativt stor del av arbeidsplassane. I dei to sistnemnde kommunane pluss Modalen, Øygarden, Samnanger, Eidfjord og Jondal er meir enn 40 % av arbeidsplassane i offentleg sektor. Statlege arbeidsplassar betyr mest i Bergen, med nærare 15 % og Stord med ca 10 %, men i desse kommunane har likevel offentlege arbeidsplassar totalt sett mindre betydning enn i mange andre kommunar, og dei har svært få arbeidsplassar innan primærnæringane. Forretningsmessig og annan privat tenesteyting betyr mest i Bergen. Varehandel gjer mest av seg i Fjell og Os, medan i Fedje er mange av dei tilsette knytt til transportverksemd. Også Ulvik og Eidfjord har mange arbeidsplassar innan hotell, restaurant, transport, post ; her er det hotella som gjer utslaget. Bygg og anlegg, kraft- og vassforsyning er framtredande i mange spreiddbygde kommunar med relativt få arbeidsplassar i andre private næringar. Industri sysselset mange i kommunar som har ei eller nokre få store industribedrifter, mellom dei Fusa, Meland, Stord og Kvinnherad, men også Osterøy som har mange små industribedrifter. Meland Radøy Lindås Austrheim Fedje Masfjorden % 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Jord- og skogbruk Fiske og fiskeoppdrett Industri Bygg og anlegg, kraft og vassfors. Hotell, rest., transport, post Varehandel Forr. messig og annan priv. t.y. Kommunal tenesteyting Statleg tenesteyting 12 Kjelde: PANDA/ SSB, hordaland.no/statistikk

Sysselsetting og næringsstruktur Fleire industrikommunar Talet på kommunar som kan reknast som industrikommunar ifølgje den definisjonen vi nyttar her, aukar. Dette skuldast hovudsakleg aukande sysselsetting i bygg og anlegg. Odda er igjen rekna som industrikommune medan Fitjar for første gang kjem i denne kategorien. Vaksdal har derimot tapt industriarbeidsplassar samstundes som talet på offentlege arbeidsplassar har auka, og har no meir enn 40 % offentlege arbeidsplassar. Offentleg sektor : Statleg og (fylkes-) kommunal tenesteyting. Privat tenesteyting: Handel, transport, hotell, restaurant, forretningsmessig tenesteyting og annan privat tenesteyting. Gruppa Offentleg sektor 40 + er kommunar der ein særleg stor del av arbeidsplassane (over 40 %) er i offentleg sektor. FEDJE AUSTRHEIM MASFJORDEN MODALEN RADØY LINDÅS VOSS ØYGARDEN MELAND ASKØY OSTERØY VAKSDAL GRANVIN ULVIK FJELL BERGEN SAMNANGER KVAM EIDFJORD SUND OS FUSA JONDAL ULLENSVANG Industri, bygg AUSTEVOLL TYSNES ODDA Privat teneste FITJAR KVINNHERAD STORD Offentleg sekt BØMLO ETNE Offentleg sek SVEIO Industri, bygg og anlegg Privat tenesteyting Offentleg sektor Offentleg sektor, 40+% Kjelde: SSB Statistikkbanken, hordaland.no/statistikk 13

Maritime næringar Framleis aukande aktivitet i maritim sektor Endr. 2004-07 Endr. 2006-07 2004 2005 2006 2007 Tal % Tal % Bygging av farty og oljeplattformer 6 319 6 685 7 833 8 341 2 022 32,0 508 6,5 Sjøtransport 4 163 4 370 4 318 4 521 358 8,6 203 4,7 Maritim sektor i alt 10 482 11 055 12 151 12 862 2 380 22,7 711 5,9 Bygging av farty og oljeplattformer Endr. 2006-07 2006 2007 Tal % Bergen 3 041 3 049 8 0,3 Stord 2 470 2 616 146 5,9 Fjell 804 995 191 23,8 Kvinnherad 356 435 79 22,2 Meland 386 403 17 4,4 Sjøtransport Endr. 2006-07 2006 2007 Tal % Bergen 2 031 2 097 66 3,2 Bømlo 469 464-5 -1,1 Austevoll 222 288 66 29,7 Askøy 168 178 10 6,0 Kvinnherad 153 164 11 7,2 Kjelde: PANDA/ SSB Tabellane viser talet på sysselsette i maritime næringar i Hordaland i alt og i kommunane med flest tilsette i dei aktuelle næringane. Statistikken fangar ikkje opp reine administrative arbeidsplassar som shippingkontor og skipsmekling (som høyrer inn under forretningmessig tenesteyting). Sysselsettinga i bygging av farty og oljeplattformer heldt fram med å stige i 2007, og dette året var det også auke i sysselsettinga i sjøtransport. Bergen og Stord har framleis mesteparten av fylket sine arbeidsplassar innan bygging av farty og oljeplattformer, men Fjell og Kvinnherad hadde sterkare vekst i 2007. Austevoll hadde særleg sterk sysselsettingsvekst innan sjøtransport. 14

Marine næringar Hordaland framleis størst på aure-, østers- og kamskjeloppdrett Møre og Romsdal Sogn og Fjordane Hordaland Rogaland Heile landet Vestlandet Vestlandet i % av landet Hordaland i % av landet Laks 2 035 490 1 495 309 2 193 546 1 148 270 15 440 280 6 872 615 44,5 14,2 Aure 424 455 280 165 588 897 2 637 1 563 245 1 296 154 82,9 37,7 Torsk 67 271 63 002 1 599 7 641 222 080 139 513 62,8 0,7 Kveite 12 926 0 0 0 23 945 12 926 54,0 0,0 Kamskjell 0 0 115 50 165 165 100,0 69,7 Østers 62 6 326 0 454 394 86,8 71,8 Blåskjell 1 358 634 103 338 18 591 2 433 13,1 0,6 Andre artar 2 145 0 0 0 5 464 2 145 39,3 0,0 Kjelde: Fiskeridirektoratet, hordaland.no/statistikk Tabellen viser sal av oppdretta fisk og skaldyr etter salsverdi i 2007 i tusen kr. Tala inneheld ikkje produksjon av yngel. I år som i fjor er Hordaland den største produsenten av aure i landet og den nest største produsenten av laks. Nordland er det enkeltfylket som produserer mest laks. Vestlandsfylka står samla for 45 % av lakseproduksjonen og heile 83 % av aureproduksjonen. 72 % av østers- og 70 % av kamskjelproduksjonen i Noreg skjer i Hordaland. Verdien på laks går ned, produksjonen aukar Verdi (i 1000 kr) 2500000 2000000 1500000 1000000 500000 0 Oppdretta aure 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Vekt (i tonn) 120000 100000 Oppdretta laks Oppdretta laks Det har aldri vore selt meir laks i Noreg og i Hordaland enn i 2007, men på grunn av lågare prisar har verdien av oppdretta laks og aure likevel gått ned samanlikna med i fjor. I 2007 blei det produsert over 108 000 tonn laks i Hordaland, mot 88 000 tonn i 2006, altså ein oppgang på 22 %. Produksjonen av aure auka også i 2007. Totalt vart det selt 30 000 tonn aure frå Hordaland, dette er opp 30 % frå i fjor. Figurane viser sal av oppdretta laks og aure i verdi (kroner) og vekt (tonn). 80000 60000 40000 20000 0 Oppdretta aure 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Kjelde: SSB 15

Marine næringar Store svingingar i oppdrett av nye artar Oppdrett av nye artar i Hordaland etter vekt i tonn 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Torsk Kveite Kamskjell Østers Blåskjell Andre artar Kjelde: Fiskeridirektoratet, hordaland.no/statistikk Oppdrett av nye artar på Vestlandet etter vekt i tonn 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 Det har vore ein nedgong i oppdrett av nye artar frå 2006 til 2007 både på Vestlandet under eitt og i Hordaland. Oppdrett av nye artar er ei relativ ny satsing og som figurane viser har det vore store svingningar i produksjonen. Nokre av svingningane kan skuldast omstruktureringar i bransjen. Samla sett er det torskeproduksjonen ein har lukkast med i størst grad på Vestlandet. I Hordaland har det i tillegg til torsk og vore stor produksjon av blåskjel, men produksjonen av begge desse artane går kraftig ned i 2007. Andre fiskeartar: Røye, piggvar m fl. For andre fiskeartar finst det for 2007 ikkje eigne tal for Hordaland, Sogn og Fjordane og Rogaland. Produksjonen av andre fiskeartar i Hordaland har vore låg i heile perioden og er derfor tatt ut av figuren for Hordaland. I dei andre vestlandsfylka har produksjonen av andre fiskeartar vore større og tilgjengelege tal, dvs. fram til og med 2006, er difor teke med i denne figuren. 1000 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Torsk Kveite Andre fiskeartar Kamskjell Østers Blåskjell Andre artar Kjelde: Fiskeridirektoratet, hordaland.no/statistikk Hordaland har flest konsesjonar på Vestlandet Møre og Romsdal Sogn og Fjordane Hordaland Rogaland Landet Hordaland % av landet Laks/aure 157 113 226 99 1299 17,4 Andre fiskeartar 115 68 130 78 753 17,3 Skalldyr 40 66 111 47 674 16,5 Havbeite 2 2 5 4 19 26,3 Kjelde: Fiskeridirektoratet, hordaland.no/statistikk Tabellen viser talet på konsesjonar for fiskeoppdrett og havbeite fordelt på fylke. 16 Hordaland er det fylket på Vestlandet som for 2007 har flest konsesjonar for oppdrett og havbeite av fisk og skaldyr. Dette gjeld for alle dei fire hovudgruppene. Andre fiskeartar dekker mellom anna torsk og kveite. På landsbasis har Nordland fleire konsesjonar enn Hordaland på andre fiskeartar og skaldyr, mens det er flest konsesjonar i Hordaland på laks/aure og havbeite. Hordaland har mellom 17 og 26 % av alle konsesjonane i landet innan dei fire kategoriane.

Marine næringar Hordalandsbåtane fiskar meir Fangstmengde levert frå hordalandsbåtar etter ilandføringsfylke Tonn fisk ilandført 260 000 250 000 240 000 230 000 220 000 210 000 200 000 190 000 180 000 170 000 160 000 150 000 140 000 130 000 120 000 110 000 100 000 90 000 80 000 70 000 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 2006 Rogaland 2007 2006 2007 Hordaland Kjelde: Fiskeridirektoratet, hordaland.no/statistikk Sild, brisling Makrell, lodde, m.v. Torsk, mv. Skaldyr, anna 2006 Sogn og Fjordane 2007 2006 Møre og Romsdal 2007 2006 2007 Andre fylke Det vert ilandført relativt lite fisk til Hordaland; langt lågare kvantum enn til dei andre fylka på Vestlandet. Ilandført kvantum fisk til Hordaland i 2007 var på ca. 57 000 tonn. Hordalandsbåtane fiska ca. 670 000 tonn fisk i 2007, ein oppgang i høve til 2006, men mindre enn åra før. Størstedelen av kvantumet er makrell, lodde m.v. (53 %) og sild og brisling (45 %). Torskefisket utgjer berre vel 15 % av oppfiska kvantum for båtar frå Hordaland, men betyr meir i verdi, sidan kiloprisen er høgare. Torsken blir levert i noko større grad i Hordaland enn kva som er tilfelle for dei andre fiskeslaga. Fangsten av sild og brisling auka med 28 %, fangsten av torsk m.v. auka med 17 % medan fangsten av det tradisjonelt viktigaste fiskeslaget for hordalandsflåten, makrell, lodde, m.v. gjekk ned. Hordalandsbåtane leverer lite fisk i eige fylke. I 2007 leverte dei 38,5 % av fangsten målt i tonn i Rogaland, og 16 % i Sogn og Fjordane. Båtar frå Hordaland leverer også mykje i utanlandske hamner; 18 % av fangsten i 2007. Flest fiskebåtar i Bømlo Båtar Fiskarar Bømlo 113 193 Austevoll 109 250 Kvinnherad 36 44 Sund 35 68 Fjell 33 80 Os 27 76 Bergen 14 107 Kjelde: hordaland.no/statistikk, Fiskeridirektoratet Fiskerinæringa i Hordaland er dominert av Bømlo og Austevoll, som har ein stor del av både båtar og fiskarar heimehøyrande i fylket. Bømlo har fleire fiskebåtar enn Austevoll, men båtane registrert i Austevoll er jamt over større, noko som gjenspeglast i talet på fiskarar. Med fiskarar meinast i denne statistikken personar som er registrerte som fiskarar. Ikkje alle tilsette på fiskebåtar er nødvendigvis registrerte fiskarar. Mange fiskebåtar, særleg dei største, kan ha tilsette som er busett i andre kommunar enn der båten høyerer heime. Tabellen viser talet på fiskebåtar og registrerte fiskarar (hovudyrke og biyrke) busett i dei kommunane som har flest båtar/fiskarar 2007. 17

Reiseliv Utflating av veksten i hotellovernattingar Bergen Hardanger Nordhordland Osterfj/Bjørnefj Sotra/Øygarden Sunnhordland Voss Hordaland 2007 2008 Endring 2007-2008 Jan - aug Jan - aug Tal % Kurs/konferanse 67 284 74 727 7 443 11,1 Yrke 437 212 451 516 14 304 3,3 Ferie/fritid 480 826 450 218-30 608-6,4 Totalt 985 322 976 461-8 861-0,9 Kurs/konf 12 109 15 141 3 032 25,0 Yrke 17 873 20 411 2 538 14,2 Ferie/fritid 139 125 160 025 20 900 15,0 Totalt 169 107 195 577 26 470 15,7 Kurs/konf 1 805 2 294 489 27,1 Yrke 6 853 9 124 2 271 33,1 Ferie/fritid 7 480 6 377-1 103-14,7 Totalt 16 138 17 795 1 657 10,3 Kurs/konf 16 852 18 036 1 184 7,0 Yrke 10 141 7 345-2 796-27,6 Ferie/fritid 22 478 25 117 2 639 11,7 Totalt 49 471 50 498 1 027 2,1 Kurs/konf 2 258 3 859 1 601 70,9 Yrke 8 193 9 662 1 469 17,9 Ferie/fritid 9 923 8 127-1 796-18,1 Totalt 20 374 21 648 1 274 6,3 Kurs/konf 8 557 7 261-1 296-15,1 Yrke 37 135 34 610-2 525-6,8 Ferie/fritid 22 385 26 496 4 111 18,4 Totalt 68 077 68 367 290 0,4 Kurs/konf 11 984 11 030-954 -8,0 Yrke 15 740 11 536-4 204-26,7 Ferie/fritid 105 378 95 731-9 647-9,2 Totalt 133 102 118 297-14 805-11,1 Kurs/konf 120 849 132 348 11 499 9,5 Yrke 533 147 544 204 11 057 2,1 Ferie/fritid 787 595 772 091-15 504-2,0 Totalt 1 441 591 1 448 643 7 052 0,5 Etter fleire år med auke i tal hotellovernattingar, er hovudtrenden hittil i 2008 samanlikna med same periode i 2007, at tal hotellovernattingar har stabilisert seg eller gått noko tilbake og at dette skuldast nedgong i ferie/ fritidsovernattingar. Samstundes har det vore ein auke spesielt i kurs/konferanse-overnattingar i Hordaland, men også yrkesovernattingar, som tilsvarer om lag tilbakegangen i overnattingar for ferie- og fritidsføremål. I Hordaland har tilbakegongen i ferie- og fritidsovernattingar vore mindre enn både i Fjord-Norge og på landsbasis. På reigonsnivå er det Bergen som i størst grad følgjer hovudtrenden. Her har det vore ein auke i tal yrkesovernattingar på 11 %. I dei to andre store reiselivsregionane, Hardanger og Voss, er utviklinga annleis. Hardanger har hatt auke i tal hotellovernattingar for alle føremål, medan Voss har hatt nedgong i alle dei tre kategoriane. Med unnatak av Bergen og Voss, har det vore ein auke i tal hotellovernattingar totalt i alle reiselivsregionane. Nordhordland og Sotra/Øygarden har riktignok hatt nedgong i overnattingar til ferie og fritid, men auken i yrkes- og kurs/konferanseovernattingar har vore større. Sunnhordland og Osterfjorden/Bjørnefjorden skil seg ut ved at dei har hatt ein monaleg auke i overnattingar til ferie og fritidsføremål, samstundes som tal yrkesovernattingar og/eller kurs/konferanseovernattingar har gått ned. Fjord-Norge Landet Kurs/konf 305 406 351 420 46 014 15,1 Yrke 1 470 721 1 484 139 13 418 0,9 Ferie/fritid 1 695 664 1 615 395-80 269-4,7 Totalt 3 471 791 3 450 954-20 837-0,6 Kurs/konf 1 565 269 1 635 619 70 350 4,5 Yrke 4 766 707 4 845 858 79 151 1,7 Ferie/fritid 6 958 542 6 645 849-312 693-4,5 Totalt 13 290 518 13 127 326-163 192-1,2 Tabellen viser tal hotellovernattingar etter føremål for perioden januar - august i 2007 og 2008. Tala er presenterte per reiselivsregion, Fjord-Norge og for landet som heile. Fjord-Norge omfattar fylka Rogland, Hordaland, Sogn og Fjordane og Møre og Romsdal. Kjelde: SSB, statistikknett.com/hordaland 18

Reiseliv Auka inntekter ved hotella i store delar av fylket Inntekt per solgte rom - Januar-august Kroner 1400 1200 1400 1000 1200 800 1000 600 800 400 600 200 400 0 200 0 Kapasitetsutnytting 80 rom - Januar-august Prosent 70 60 80 70 50 60 40 50 30 40 20 30 10 20 0 10 0 Bergen Bergen Bergen Bergen Hardanger Hardanger Hardanger Hardanger Voss Voss Voss Voss Osterfj/Bjørnefjord Osterfj/Bjørnefjord Osterfj/Bjørnefjord Osterfj/Bjørnefjord Sunnhordland Sunnhordland Sunnhordland Sunnhordland 2007 2008 2007 2008 Sotra/Øygarden Sotra/Øygarden 2007 2008 2007 2008 Sotra/Øygarden Sotra/Øygarden Nordhordland Nordhordland Nordhordland Nordhordland Tross utflating av veksten i hotellovernattingar i Hordaland, aukar inntektane til hotella i store delar av fylket. I Hardanger, Osterfjorden/Bjørnefjorden og Nordhordland har hotella ein auke både i inntekt per solgte rom og kapasitetsutnyttinga av romma. Nordhordland auka mest av alle relativt sett på begge områda. Kapasitetsutnyttinga ved hotella i Nordhordland er likevel lågast av alle reiselivsregionane (vel 40 %). Bergen har den klårt høgaste kapasitetsutnyttinga med om lag 70 %. I Bergen og Voss har inntekter per solgte rom auka, men kapasitetsutnyttinga gått ned. Totalt sett har Bergen likevel ein auke i losjiinntektene totalt, medan Voss har ein nedgang. Osterfjorden/Bjørnefjorden har den høgaste inntekta per solgte rom med vel 1200 kroner, medan Sotra/Øygarden har den lågaste inntekten per solgte rom av alle reiselivsregionane, med i underkant av 600 kroner. Figurane viser inntekt per solgte rom (kroner) og kapasitetsutnytting (%) i perioden januar - august 2007 og 2008 ved hotella i reiselivsregionane i Hordaland. Kjelde: SSB, statistikknett.com/hordaland 19

Reiseliv Fleire utanlandske overnattingar i Hardanger og Osterfjorden/Bjørnefjorden, tilbakegong elles i fylket Bergen Hardanger Nordhordland Osterfj/Bjørnefjorden Sunnhordland Voss Hordaland Fjord-Norge Landet Kjelde: SSB, statistikknett.com/hordaland, hordaland.no/statistikk 2007 (jan-aug) 2008 (jan-aug) Endring 2007-2008 Tal % Tal % Tal % Noreg 621 730 55,1 639 386 57,5 17 656 2,8 Utlandet 507 501 44,9 472 870 42,5-34 631-6,8 Noreg 153 266 50,9 178 387 52,0 25 121 16,4 Utlandet 148 007 49,1 164 412 48,0 16 405 11,1 Noreg 24 041 76,1 27 227 79,1 3 186 13,3 Utlandet 7 566 23,9 7 215 20,9-351 -4,6 Noreg 70 946 74,8 74 810 74,1 3 864 5,4 Utlandet 23 912 25,2 26 114 25,9 2 202 9,2 Noreg 99 421 69,6 104 191 76,3 4 770 4,8 Utlandet 43 435 30,4 32 299 23,7-11 136-25,6 Noreg 92 722 50,8 99 104 58,2 6 382 6,9 Utlandet 89 701 49,2 71 072 41,8-18 629-20,8 Noreg 1 078 503 55,5 1 140 002 58,5 61 499 5,7 Utlandet 863 394 44,5 807 707 41,5-55 687-6,4 Noreg 3 226 276 58,2 3 344 795 59,6 118 519 3,7 Utlandet 2 321 785 41,8 2 265 832 40,4-55 953-2,4 Noreg 15004850 68,0 15 156 132 68,6 151 282 1,0 Utlandet 7062223 32,0 6 933 460 31,4-128 763-1,8 Tabellen viser tal norske og utanlandske overnattingar (hotell, camping og hyttegrender) for perioden januar - august i 2007 og 2008. Tala er presenterte per reiselivsregion. Det er ikkje offentleggjort tal for Sotra/Øygarden. Tala for Hordaland, Fjord-Norge og Landet omfattar også overnattingar ved vandrarheimar. Hardanger, Voss og Bergen er dei reiselivsregionane som har størst andel utanlandske overnattingar totalt sett. Voss har hatt ein tilbakegong i utanlandske overnattingar på 20,8 % og Bergen har hatt ein tilbakegong på 6,8 %. I Hardanger har derimot tal utanlandske overnattingar auka med 11,1 %. Sunnhordland er den reiselivsregionen som har hatt størst tilbakegong i tal utanlandske overnattingar med 25,6 %. Også på Vestlandet og på landsbasis har det vore ein tilbakegong i tal utanlandske overnattingar i denne perioden, men Hordaland har med - 6,4 % ein større tilbakegong enn både Fjord- Norge (- 2,4 %) og landet under eitt (-1,8 %). Tilbakegongen i Hordaland skuldast først og fremst svikt frå Storbritania, Spania og Italia. Nedgongen i desse marknadene står for over 70% av nedgongen i utanlandske overnattingar. 20

Reiseliv Flest tyske og britiske overnattingsgjestar i Hordaland 2007 Hotell Camping Hyttegrend Tal % Tal % Tal % Totalt Norge 1 286 761 82,6 254 150 16,3 16 514 1,1 1 557 425 Tyskland 104 959 53,7 75 563 38,7 14 772 7,6 195 294 Storbritannia 119 727 88,1 15 507 11,4 681 0,5 135 915 Nederland 33 810 39,4 49 956 58,2 2 120 2,5 85 886 Spania 60 393 94,8 3 149 4,9 190 0,3 63 732 Frankrike 30 916 78,8 8 172 20,8 136 0,3 39 224 Danmark 27 992 74,8 9 040 24,1 401 1,1 37 433 Italia 28 902 85,6 4 704 13,9 166 0,5 33 772 Sverige 24 696 74,6 8 105 24,5 288 0,9 33 089 Polen 15 248 56,1 11 412 42,0 511 1,9 27 171 Russland 22 424 94,9 1 134 4,8 81 0,3 23 639 Sveits 8 014 61,8 4 818 37,1 144 1,1 12 976 Finland 4 767 69,8 1 979 29,0 85 1,2 6 831 Belgia 4 145 64,6 2 167 33,8 102 1,6 6 414 Estland 1 130 18,0 4 981 79,4 165 2,6 6 276 Litauen 1 948 33,9 3 659 63,6 142 2,5 5 749 Latvia 1 637 30,5 3 679 68,6 48 0,9 5 364 Østerrike 2 156 43,5 2 492 50,2 314 6,3 4 962 Tsjekkia 1 603 34,5 2 807 60,3 243 5,2 4 653 Hellas 4 554 99,0 48 1,0 0 0,0 4 602 Irland 2 087 50,5 1 982 47,9 66 1,6 4 135 Slovakia 2 683 81,0 616 18,6 13 0,4 3 312 Island 2 547 83,7 492 16,2 4 0,1 3 043 Portugal 2 450 94,4 144 5,5 2 0,1 2 596 Ungarn 1 789 71,7 697 27,9 8 0,3 2 494 Ukraina 2 286 97,9 49 2,1 0 0,0 2 335 Tyrkia 1 664 97,8 37 2,2 0 0,0 1 701 Slovenia 304 48,5 319 50,9 4 0,6 627 Luxembourg 264 45,8 148 25,7 164 28,5 576 Liechtenstein 433 89,6 50 10,4 0 0,0 483 Kypros 318 100,0 0 0,0 0 0,0 318 Malta 120 90,2 13 9,8 0 0,0 133 Resten av Europa 36 452 93,0 2 683 6,8 72 0,2 39 207 USA 63 212 98,8 704 1,1 36 0,1 63 952 Canada 2 607 91,2 251 8,8 2 0,1 2 860 Brasil 3 527 98,7 46 1,3 0 0,0 3 573 Mexico 611 96,7 21 3,3 0 0,0 632 Resten av Sør-Amerika 1 927 87,6 272 12,4 2 0,1 2 201 Australia 7 680 93,3 547 6,6 7 0,1 8 234 Resten av Oseania 2 509 95,9 105 4,0 1 0,0 2 615 Japan 40 771 99,9 31 0,1 0 0,0 40 802 Kina 9 818 99,2 77 0,8 1 0,0 9 896 Sør-Korea 6 417 98,2 119 1,8 0 0,0 6 536 Resten av Asia 27 310 97,8 614 2,2 7 0,0 27 931 Sør-Afrika 580 98,0 12 2,0 0 0,0 592 Resten av Afrika 1 806 97,9 39 2,1 0 0,0 1 845 Totalt utlandet 721 193 74,7 223 440 23,1 20 978 2,2 965 611 Totalt 2 007 954 79,6 477 590 18,9 37 492 1,5 2 523 036 Kjelde: SSB Statistikkbanken 21

Reiseliv Tabellen på forrige side viser tal kommersielle overnattingar i Hordaland i 2007 etter nasjonalitet fordelt på hotellovernattingar, campingplassar og hyttegrender. Hotellstatistikken omfattar alle hotella og liknande overnattingsbedrifter med 20 senger eller meir. Campingstatistikken omfattar alle plassane med ein kapasitet på anten minst åtte hytter eller ein totalkapasitet på minst 50 einingar. Hyttegrendstatistikken omfattar alle hyttegrendene med ein kapasitet på tre hytter eller meir. Tal for privat hytteutleige er ikkje med i statistikken. Kommersielle overnattingar i Hordaland har auka frå 2,4 millionar i 2006 til 2,5 millionar i 2007. Nordmenn sto for 61,7 % av overnattingane i 2007, mot 62,9 % i 2006. Tyskarane er dei som overnattar mest i Noreg med om lag 200 000 gjestedøgn. 39 % av desse overnattingane er på campingplassar. Britane står for flest hotellovernattingar. Polen og Russland er blant dei ti største europeiske nasjonane i Noreg målt i tal gjestedøgn. Berre USA og Japan er oppe på same nivå av landa utanfor Europa. Medan amerikanarane, russarane og japanarane i all hovudsak overnattar på hotell, overnatta 42 % av polakkane på campingplassar. Dette skuldast truleg den store yrkestraffikken frå Polen til Noreg, som gjer at billeg innkvartering blir nytta. Det same mønsteret ser vi når det gjeld overnattingar frå dei baltiske landa. Andre typiske campingnasjonar er Nederland, Østerrike og Tsjekkia. Russland og Polen aukar mest Relativ utvikling i kommersielle overnattingar 2005-2007 etter nasjonalitet 2005 = 100 200 190 180 170 160 150 140 130 120 110 100 90 2005 2006 2007 Storbritannia Nederland Tyskland Frankrike Spania Italia USA Japan Sv/Da/Fin Polen Russland Figuren viser den relative utviklinga i kommersielle overnattingar i perioden 2005-2007 blant dei nasjonane som hadde flest gjestedøgn i Noreg i 2007. Sverige, Danmark og Finland er her slått saman til ei eining. For å kunne samanlikne utviklinga for dei 11 landa, er det nytta indeksverdiar. Istadenfor absolutte verdiar er verdien for 2005 sett til 100 og verdiane for påfølgande år er for kvart datasett uttrykt i prosent av verdien for 2005. Kjelde: SSB, hordaland.no/statistikk 22 Russland og Polen er dei landa som hadde den største auken i kommersielle overnattingar frå 2005 til 2007. Russland har hatt ein auke på nesten 200 % og Polen på om lag 180 %. Samstundes er det desse to landa som har færrast overnattingar totalt målt i absolutte tal. Ein auke i tal overnattingar vil difor slå kraftigare ut i prosentvis vekst enn for dei største nasjonane, som til dømes Tyskland og Storbritannia. Spania er deretter det landet som har hatt størst auke i kommersielle overnattingar i perioden og stadfestar med dette tendensen frå tidlegare år. Italia er det landet som, etter Russland og Polen, står for den største veksten i overnattingar frå 2006 til 2007. Sverige, Danmark og Finland under eitt har hatt ein nedgong frå året før, men er likevel blant dei landa som har hatt størst vekst i perioden 2005-2007. Storbrittannia har hatt ein jamn vekst desse åra. Nederland har hatt ein auke siste året, etter ein nedgong frå 2005 til 2006. Tyskland, Frankrike og USA ligg på om lag same nivå i heile perioden.

Reiseliv Sterk auke i utanlandske overnattingar i Hordaland, men lågare enn Rogaland og Møre og Romsdal Figuren viser den relative utviklinga i kommersielle, utanlandske overnattingar mellom vestlandsfylka i perioden 2001-2007. Verdien for 2001 er sett til 100 og verdiane for påfølgande år er for kvart datasett uttrykt i prosent av verdien for 2001. Relativ utvikling i utanlandske overnattingar 2001-2007 på Vestlandet 170 160 150 Hordaland er det største reiselivsfylket på Vestlandet med nesten 1 million utanlandske overnattingar i 2007. Alle dei fire vestlandsfylka har hatt ein monaleg auke i utanlandske overnattingar etter 2004, med unnatak av Sogn og Fjordane som hadde ein liten nedgong frå 2004 til 2005. Fram til 2004 var utviklinga nokonlunde stabil. Den største relative auken har vore i Rogaland og Møre og Romsdal, men også Hordaland og Sogn og Fjordane har hatt ein vesentleg auke i utanlandske overnattingar. Målt i absolutte tal har Rogaland hatt ein litt større auke i perioden 2004-2007 enn Hordaland. 2001 = 100 140 130 120 110 100 90 80 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rogaland Hordaland Sogn og Fjordane Møre og Romsdal Kjelde: SSB, hordaland.no/statistikk 23

Eksport Hordaland eksporterer raffineriprodukt og industrivarer Eksport frå vestlandsfylka fordelt på varegrupper Verdi mill. kr. 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 2006 2007 2006 2007 2006 2007 Rogaland Hordaland Sogn og Fjordane 2006 2007 Møre og Romsdal Også i 2007 hadde Hordaland den største eksportverdien av tradisjonelle varer (eks. råolje, skip og tenester), følgd av Vest- Agder og Rogaland. Brenselstoff, som hovudsakeleg er produkt frå raffineriet på Mongstad, utgjer meir enn halvparten av hordalandseksporten. Eksporten av bearbeidde varer (industriproduserte varer) betyr også mykje i både Hordaland og dei andre vestlandsfylka. Alle vestlandsfylka har ein betydeleg fiskeeksport, medan eksport av råvarer og andre matvarer betyr lite. Andre matvarer Fisk Råvarer Brenselsstoff Bearbeidde varer Kjelde: hordaland.no/statistikk, SSB. 24

Breibanddekning og -bruk i kommunane Breibandseksplosjon i Ulvik Sunnhordland Hardanger Kjelde: Høykom, SSB Breibandsdekning fast aksess (%) 1. Kv. 2008 Tabellen viser breibandsdekning og andel husstandar og bedrifter med breibandsabonnement i kommunane, og endring frå året før. Endringstala er i prosentpoeng. Private abonnement i % av husstandar 1. Kv. 2008 Endr frå 1. Kv. 2007 Bedriftsabonnement i % av bedrifter 1. Kv. 2008 Endr. frå 1. Kv. 2007 Etne 90,0 53,7 12,6 55,8 16,9 Sveio 88,0 59,6 7,7 63,2 20,8 Bømlo 98,0 70,0 10,2 59,3 9,3 Stord <100 76,8 4,8 61,2 5,0 Fitjar 92,0 72,1 9,7 44,2 10,9 Tysnes 66,0 63,2 14,4 75,2 13,5 Kvinnherad 96,0 63,5 5,0 86,3 5,3 Austevoll 94,0 70,7 5,4 76,8 16,7 Jondal 95,0 46,6 6,5 34,0 9,4 Odda 97,0 51,3 5,1 59,8 6,7 Ullensvang 97,0 52,5 8,0 40,6-4,2 Eidfjord 99,0 71,7 5,2 59,9 18,4 Ulvik 88,0 59,7 33,6 67,2 47,2 Granvin 99,0 55,3 7,2 34,1-3,7 Kvam 99,0 65,8 5,8 71,0 1,8 Voss Voss 99,0 56,7 10,0 68,2 5,9 Bjørnefjorden Bergen og Askøy Sotra og Øygarden Osterfjorden Fusa 76,0 56,5 11,6 58,6 18,6 Samnanger 99,0 60,2 15,3 37,3 15,6 Os 95,0 63,4 2,7 72,2 8,1 Bergen <100 69,1 5,1 90,7 7,6 Askøy 96,0 65,7 4,1 66,0 7,1 Sund 96,0 69,8 5,2 56,7 12,8 Fjell 93,0 69,8 3,1 93,3-8,8 Øygarden 96,0 63,6 6,3 49,1 6,0 Vaksdal 92,0 53,1 11,6 67,2 24,3 Modalen 99,0 91,5-3,7 66,7 9,9 Osterøy 90,0 53,5 5,9 55,8 10,6 Meland 82,0 61,0 5,0 59,9-0,5 Radøy 99,0 58,2 0,3 44,3 3,9 Lindås 86,0 57,1 5,6 67,6 14,7 Austerheim 99,0 67,9 5,0 41,6 7,9 Fedje 99,0 56,6 7,6 Også andelen bedrifter med breibandsabonnement har auka kraftig frå 2007 til 2008. Nokre kommunar som Fjell, Bergen og Kvinnherad har ein relativt høg andel, medan fleire kommunar framleis ligg langt under 50 %. I alle kommunane gjeld det at nokre av dei minste bedriftene kan ha internettilgang via private abonnement. Nordhordland Masfjorden 53,0 43,1 8,1 35,7 7,5 Totalt Hordaland 66,7 5,8 79,7 11,5 I Ulvik har det vore nær ei fordobling i andelen breibandsabonnement hos private og meir enn ei tredobling hos bedriftene. Ulvik har lenge hengt etter dei andre kommunane i breibandsutviklinga, men er no på høgde med dei fleste. Det er no god dekning i dei fleste kommunane i Hordaland, og 12 kommunar har meir enn 98 % dekning med fast aksess. Framleis har nokre kommunar, som Masfjorden, Fusa og Tysnes, svært låg dekning og fleire kommunar har framleis ei dekning på under 90 %. Ein prognose som tek omsyn til pågåande utbyggingsprosjekt og mobilt breiband antyder at 23 kommunar i Hordaland vil ha 99 % dekning ved komande årsskifte. Framleis vil likevel nokre kommunar som Masfjorden (63%), Ulvik (88 %), Fusa (95 %) og Vaksdal (95 %) ikkje ha full dekning. Det har vore ein kraftig auke i andelen husstandar i Hordaland med breiband frå 2007 til 2008, og store delar av befolkninga er i ferd med å bli breibandbrukarar. Modalen kjem på 2. plass på lista over kommunar i landet med størst andel private abonnement, men også Stord og Fitjar er inne mellom dei 20 på topp. I dei aller fleste kommunane har no meir enn 50 % av husstandane breiband. 25