Mekanisk og kjemisk bekjemping av frøugras i vårkorn. Resultat av eit femårig feltforsøk

32 H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 Mekanisk og kjemisk bekjemping av frøugras i vårkorn. Resultat av eit femårig feltforsøk Mechanical and Chemical Control of Seed Propagated Weeds in Spring Cereals Results of a five-year field experiment Haldor Fykse 1) / haldor.fykse@ipf.nlh.no Kjell Wærnhus 2) / kjell.waernhus.@planteforsk.no 1) Noregs landbrukshøgskole, Institutt for Plantefag/Planteforsk Plantevernet 2) Planteforsk Plantevernet Nøkkelord: Avlingsutslag, bekjempingseffekt, frøbank, ugrasharving Key words: Seed bank, treatment effect, weed harrowing, yield effect Samandrag Formålet med forsøksfeltet var å studera effekten av harving og sprøyting på ugras og avling over ein lengre periode. Harvinga vart utført anten 1 gong a)i tidsromet frå kornet spirte til det hadde eitt, b)då kornet hadde utvikla 3 4, eller 2 gonger, d.v.s ved begge desse tidspunkta. Til sprøytinga vart nytta Ariane S i 1/3, 2/3 og 3/3 dose samtidig med siste harving. I feltet vart det registrert 14 ugrasartar totalt. Gjetartaske, jordrøyk, meldestokk og åkerstemorsblom utgjorde i sum 83 % første året og 92 % siste året. Ugrasmengda før behandling varierte mykje mellom åra, men viste ut gjennom forsøksperioden generell nedgang på behandla ledd, mest for 2 gongers harving og sprøyting. Ein gongs harving tidleg hadde sva kast behandlingseffekt og største herbiciddose sterkast. Det var liten skilnad mellom sprøyting og to gongers harving. Behandlingseffekten varierte

H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 33 mellom åra, mest for harving. Jordrøyk og åkerstemorsblom var sterkare enn meldestokk mot harving. Frømengda i jorda minka med åra, tydelegast etter sprøyting og 2 gongers harving. Det var svak, positiv korrelasjon mellom frømengda i jorda og talet på oppspirt ugras, men stor variasjon mellom åra. Harving seinka utvikling av kornet. Avlingsutslaget varierte mykje frå år til år i gjennomsnitt gav sprøyting avlingsauke og harving avlingsnedgang. Hektolitervekta vart lite påverka av behandlingane, medan vassprosent og avrensprosent gjennomgåande vart lågast etter sprøyting. Tromling av åkeren på 3 4 stadiet for kornet, reduserte avlinga. Summary The purpose of the experiment was to study the effect of harrowing and chemical treatment on weeds and yield during several years. The harrowing was performed either once a)between emergence and the 1 leaf-stage of the crop, b)when the crop had leaves, or twice, i.e. at both crop stages. The chemical, Ariane S, was sprayed in dosages of 1/3, 2/3 and 3/3 of the normal dose on the same day as the last harrowing. A total of 14 weed species were registered in the field, with Capsella bursa pastoris (L.) Med., Chenopodium album L., Fumaria officinalisl. and Viola arvensismurr. as the main species, making together 83% and 92% of the total in the first and last experimental year respectively. The number of weeds before treatment varied considerably between years, but showed a general decrease on treated plots during the experimental period, greatest on plots harrowed twice or sprayed. Early harrowing once showed the smallest and full herbicide dose the greatest effect. The difference between spraying and two harrowings was small. The treatment effects varied between years, especially that of harrowing. F. officinalis and V. arvensiswere more resistant to harrowing than C. album. The seed bank decreased over the years, most pronounced on plots treated chemically or harrowed twice. A slight, positive correlation between the size of the seed bank and the number of emerged weeds was revealed, but with great variations between years. Harrowing retarded the development of the crop. The yield effect varied considerably between years on average chemical treatments increased and harrowing reduced the yield. The grain weight per hectolitre was little influenced by the treatments, whereas moisture and cleaning wastes were generally lower on sprayed plots. Rolling at the -leaf stage of the crop reduced the yield.

34 H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 Innleiing Harving verkar gjennomgåande svakare mot ugraset enn kjemiske middel. Korsmo (1925) oppdaga også det, jamvel om midla som han hadde til disposisjon, t.d. svovelsyre, salpetersyre og trollmjøl, var av det enkle slaget, jamført med ugrasmidla som vi har i dag. Nyare studiar der både moderne harver og moderne middel er brukt (Fykse & Wærnhus 2, Brandsæter et al. 21), har gitt same konklusjon. I konvensjonell korndyrking blir åkrane sprøyta nærast rutinemessig kvart år. På den andre sida er det vist av fleire at å sprøyta all åker er unødvendig (Gerowitt et al. 1984, Fykse 1987). Eit viktig argument for likevel å sprøyta årleg har vore at dersom dette ikkje blir gjort, vil jorda bli tilført så mykje frø at det vil skapa store ugrasproblem seinare. For folk som aksepterer kjemiske middel mot ugras, er denne redsla sterkt overdriven (Fykse 1993). Med den tilgang vi i dag har på effektive herbicid er det ingen problem å reinsa opp i ein åker, om det skulle spira opp ekstra mykje ugras eit år. Situasjonen kan vera annleis dersom bruk av kjemiske middel ikkje er akseptabelt. Korleis vil ugraset utvikla seg då? Er det grunnleggjande forskjell på utviklinga i ein åker som blir harva kvart år jamført med utviklinga i ein åker som blir sprøyta? Korleis er det med stabiliteten i resultata for ugras og avling frå år til år? Korleis går det med frømengda i jorda, og kva har den å seia for talet på ugrasplanter i åkeren? For å få svar på desse spørsmåla vart det i 1997 lagt ut eit felt med både harving og sprøyting på Planteforsk Plantevernet sine forsøksareal i Ås. Feltet skulle liggja på same stad t.o.m. hausten 21, d.v.s. i 5 forsøksår. Det er resultata frå dette feltet som ligg til grunn for denne rapporten Materiale og metodar Feltet vart lagt på eit jorde med mellomleire, der det i mange år tidlegare hadde vore dyrka grønsaker. Ugrasfloraen bar preg av dette og inneheldt relativt mange arter, sjå Tabell 1. Feltet hadde desse forsøksledda: 1. 2. Ugrasharving 1 gong*), når kornet var mellom oppspiring og 1 3. ------- -------- 1, når kornet hadde 3 4 4. ------- -------- 2, samtidig med ledd 2 og ledd 3 5. med Ariane S**), 3/3 dose (5 g v. s./daa), når kornet hadde 3 4 6. -------------- -------------, 2/3 dose (34 g v. s./daa), --------------- ---------------- 7. -------------- -------------, 1/3 dose (17 g v. s./daa), --------------- ---------------- *) Harvetype: Rabe, 3 m breidde. Intensitet: Inntil 1 % av kornet dekka av jord/rive opp **)Inneheld 4 g fluroksypyr + 2 g klopyralid + 2 g MCPA pr. liter

H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 35 Feltet vart lagt opp som blokkforsøk med 4 gjentak. Mellom blokkene var det ein 5 m brei vendeteig. Kvar blokk vart delt på tvers i 4 storruter som låg med lengderetninga i såretninga. Ledd 2 4 vart plassert på kvar si storrute, medan ledd 1 og 5 7 vart lagt på 4 småruter innanfor ei storrute. Storrutene vart fordelt tilfeldig innafor blokka, og smårutene tilfeldig innanfor storrutene. Alle småruter låg på tvers av storrutene, slik at harvinga kunne føregå på tvers av smårutene og i såretninga. Til sprøytearbeidet vart nytta Nor-sprøyta med eit trykk på 2, bar og væskemengde tilsvarande 25 l/daa. Ugrasregistrering og avlingskontroll vart gjort på smårutene, også for ledd 2 4. Kvart ledd hadde same plassering gjennom alle forsøksåra. Dimensjonen på feltet og dei ulike rutetypane var slik: Feltstorleik: 36 m x 95 m = 342 m 2 Blokkstorleik: 2 m x 36 m = 72 m 2 Storrute: 9 m x 2 m = 18 m 2 Smårute: 5 m x 9 m = 45 m 2 Hausterute: 1,5 m x 7, m = 1,5 m 2 Planteval, gjødsling og sådato i dei fem forsøksåra går fram av oppstillinga nedanfor: År A rt/sort Kg N/daa Sådato 1997 Bygg/Tyra 11, 26/4 1998 Havre/Celsia 1,5 5/5 1999 Kveite/Brakar 1,5 3/4 2 Havre/Olram 1, 5/5 21 Bygg/Sunnita 1,5 7/5 Feltet vart pløgd kvar haust, og arbeidet vart gjort tidleg for å hindra at ugras som stod att etter hausting, skulle få produsera frø. Ugras Like før sprøyting/siste harving og fire veker seinare vart ugraset talt innanfor rammer á,5 m x,5 m på 4 stader tilfeldig fordelt i småruta. Etter hausting i 1997, 1999 og i 21 vart det tatt ut jordprøver til 2 cm djup, til saman ca 1 liter jord fordelt på 2 stikk, frå kvar rute. For å unngå at frø frå siste forsøksår skulle koma med i prøvene, vart ca 1 cm på toppen av jordlaget, skrapa bort før boret vart stukke i jorda. Dette var frø som etter pløying ville hamna nede ved plogsolen og følgjeleg ikkje kunne påverka talet på ugrasplanter neste år. Jordprøvene vart lagra på kjølelager i to

36 H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 månader fram til spireanalysen starta. Forsøksjorda vart då lagt i 1,5 cm tjukt sjikt på eit ugrasfritt vekstmedium i plastpotter og vatna nedanfrå. Analysen vart gjennomførd i veksthus ved ca 2 o C og varde i ca 1 år. Oppspirte planter vart talt med visse mellomrom, og deretter fjerna. For å stimulera nye frø til å spira vart det, når spiringa tok slutt, lagt inn periodar med opptørking og oppfukting, nedkjøling til +5 o C og ny oppvarming, sjå elles Fykse 1993. Etter første harving vart kornplantene i ledd 1, 2 og 4 talt på,25 m 2 ruter fire stader i forsøksruta, og etter siste harving skjedde det same både på ubehandla og på alle ruter som var harva (1 4). Fire veker etter sprøyting/siste harving vart talet på skot og talet på aks, eventuelt risler, registrert. Når kornet var moge, vart det treska, tørka, reinsa, og kornmengde, hektolitervekt, vassprosent og avrensprosent målt. Tromling/harving Sidan harving ofte dreg opp stein som kan vera til hinder under treskinga, vart det i to år gjennomført ein tilleggsstudie like utanfor sjølve feltet. Åkeren vart der anten harva som i ledd 3 og tromla straks etterpå, eller berre tromla. Det var 4 gjentak og avlinga var hausta som i feltet elles. Poenget var å finna ut korleis tromling på dette stadiet verka inn på kornavlinga. Statistiske testar Resultata er analysert ved hjelp at Proc Anova, Proc Glm og Proc Reg i SAS. Som signifikansnivå er nytta P=,5. Resultat og diskusjon Ugras Oppspirt ugras Artene og mengdene som vart påvist på ubehandla ledd i feltet første og siste forsøksåret, er vist i Tabell 1. Det vart funne 14 arter i alt. Av dei 13 artene som voks der første året, kom 4 bort i løpet av forsøksperioden. Mest påfallande i den samanhengen var at gjetartaske, som låg heilt oppe på fjerde plass første året, ikkje lenger fanst der siste året. Det var heller ikkje mange

H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 37 av den i dei mellomliggjande åra. På den andre sida dukka det opp 1 ny art, slik at det samla talet siste året vart 11 arter. Tabell 1. Arter og mengde ved start og slutt av forsøksperioden i ubehandla ledd Mengde, planter pr. m 2 Art 1997 21 Balderbrå 1 Då-arter 13 9 Gjetartaske 56 Hønsegras 4 Jordrøyk 152 237 Linbendel 12 9 Meldestokk 9 1 Raudtvitann 3 5 Tunbalderbrå 11 1 Tungras 8 2 Vassarve 3 3 Vindeslirekne 4 1 Åkerstemorsblom 82 76 Åkersvineblom 15 Dei fire artene som det var mest av ved start av forsøket (gjetartaske, jordrøyk, meldestokk og åkerstemorsblom), blir heretter omtala som Gruppe 1 og alle dei andre artene som Gruppe 2. Gruppe 1 utgjorde første året 83 % av det samla plantetalet, og heile 92 % siste året, og det trass i at gjetartaske, som nemnt, då ikkje lenger talde med. Bortfallet av denne arta vart altså meir enn oppvegen av dei tre andre, først og fremst av auken i jordrøyk. Korleis den samla ugrasmengda i Gruppe 1 og Gruppe 2 utvikla seg på dei ulike forsøksledda frå første til siste forsøksår, går fram av Figur 1 (A) og (B). Dei framstiller ugrasmengda like før sprøyting/siste harving. Ved lesing av figuren må ein hugsa på at ved det tidspunktet figuren gjeld, var ledda som blei harva 1 gong straks kornet spirte, alt behandla ein gong, noko dei andre ledda ikkje var. Dei førstnemnde ledda kan difor ikkje utan vidare samanliknast med dei siste.

38 H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 Planter pr. kv. m Planter pr. kv. m 5 4 3 2 1 5 4 3 2 (A) (B) 1 1 gg. inntil 1 1 gg. 2 gg. 1 & 3-4 1/3 dose 2/3 dose 3/3 dose 1997 21 Figur 1. Ugrasmengde i kvart ledd første og siste forsøksår før siste behandling (kornet: 3 4 ). (A) viser summen av dei 4 artene som det fanst mest av ved start av forsøket (gjetartaske, jordrøyk, meldestokk og åkerstemorsblom), og (B) gjeld summen av alle andre arter. For alle ledda sett under eitt viste begge gruppene tilbakegang mellom første og siste forsøksår. Denne utviklingstendensen var statistisk sikker for Gruppe 2. For Gruppe 1 var det heller ikkje mykje som mangla på signifikant utslag (P=,7), men særleg det ubehandla leddet og leddet med berre ein gongs harving omkring spiring, der ugrasmengda heller auka, gjorde at nedgangen for gruppa samla ikkje vart signifikant. Av Figur 1 (A) ser ein elles at utviklinga over år, varierte ein god del mellom ledda. Mest eintydig var nedgangen på ledda som var sprøyta, og på leddet som var harva to gonger. På den andre sida er det grunn til å merkja seg at ugrasmengda på det ubehandla leddet ikkje endra seg mykje på fem år. Fire veker etter siste behandling var det i 1997 signifikant færre ugras på alle behandla ledd enn på det ubehandla leddet. Mellom behandlingane var skilnadene heller små. Berre mellom største herbiciddose og harving ein gong tidleg, kunne signifikant forskjell påvisast for ugrasa i Gruppe 1, jf. Fig. 2 (A). I Gruppe 2 hadde alle dei sprøyta ledda signifikant mindre ugras enn det ubehandla leddet, medan ledda som var harva, ikkje viste signifikante skilnader, jf. Fig. 2 (B). Mellom dei sprøyta ledda, og mellom sprøyta ledd på den eine sida og harva ledd på den andre, var det heller ingen signifikante skilnader.

H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 39 Planter pr. kv. m Planter pr. kv. m 25 2 15 1 5 25 2 15 1 (A) (B) 5 1 gg. inntil 1 1 gg. 2 gg. 1 & 3-4 1/3 dose 2/3 dose 3/3 dose 1997 21 Figur 2. Ugrasmengde i kvart ledd første og siste forsøksår 4 veker etter sprøyting/siste harving. (A) viser summen av dei 4 artene som det fanst mest av ved start av forsøket (gjetartaske, jordrøyk, meldestokk og åkerstemorsblom), og (B) gjeld summen av alle andre arter. Jamfører ein ugrasmengda på det ubehandla leddet før siste behandling (Fig. 1 (A) og (B)) med ugrasmengda på det same leddet 4 veker seinare (Fig. 2 (A) og (B)), ser ein at ugrasmengda vart redusert til nær det halve utan andre former for tiltak enn dei naturen sjølv stod for. Denne sterke og raske tilbakegangen frå toppnivået på 3 4 stadiet, er i samsvar med resultat frå tidlegare undersøkingar (Fykse 1991). Ved same tidspunkt siste forsøksår vart det i Gruppe 1 også registrert signifikant mindre ugras på dei behandla ledda, unntatt leddet med ein gongs tidleg harving, enn på det ubehandla leddet, jf. Fig. 2 (A). I Gruppe 2 skilde ingen av dei harva ledda seg signifikant frå det ubehandla leddet. Derimot hadde alle ledd som var sprøyta, signifikant mindre ugras enn både det ubehandla leddet og alle harva ledd. På ledda som var sprøyta, fanst det talmessig mindre ugras di større herbiciddosen var, men tendensen var ikkje statistisk sikker, jf. Fig. 2 (B). Figur 2 (A) og (B) kan gi inntrykk av at behandlingseffekten var dårlegare i 21 enn i 1997. Går ein resultata nærare etter i saumane, finn ein at resultatet av ei behandling varierte mykje, ikkje berre mellom år, men også mellom

4 H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 arter, jf. Fig. 3. Den viser effekten på dei tre artene i Gruppe 1 som hadde planter i feltet gjennom heile forsøksperioden. Medan ein gongs tidleg harving reduserte meldestokken til ca 3 % i alle år, overlevde minst 6 % av jordrøyken og over 9 % av åkerstemorsblomen. I fleire av åra førde den tidlege harvinga til auka ugrasmengde, særleg av åkerstemorsblom. Ein gongs harving seint gav også svakt resultat, jamvel om det var litt betre enn tidleg harving mot jordrøyk og åkerstemorsblom. Mot meldestokk var det heller omvendt. To gongers harving verka derimot langt meir stabilt, og stod mot meldestokk ikkje mykje tilbake for den kjemiske behandlinga (ingen signifikant skilnad). Mot jordrøyk verka to gongers harving like bra som midtre herbiciddose, og talmessig men ikkje signifikant betre enn minste. Største herbiciddose hadde derimot signifikant betre effekt enn to gongers harving. Mot åkerstemorsblom verka alle ledda heller dårleg. To gongers harving og største herbiciddose verka best, og skilde seg ikkje signifikant frå kvarandre. % overlevande ugras 25 Meldestokk 2 15 1 5 % overlevande ugras 25 2 15 1 5 Jordrøyk % overlevande ugras 25 Åkerstemorblomst 2 15 1 5 1997 1998 1999 2 21 1 gg. inntil 1 2 gg. 2 gg. 1 & 1/3 dose. 2/3 dose. 3/3 dose. Figur 3. Effekt av harving og sprøyting på meldestokk, jordrøyk og åkerstemorsblom i kvart forsøksår, uttrykt som prosent overlevande ugras. =1 prosent.

H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 41 At eit herbicid, som verkar gjennom kjemiske og fysiologiske prosessar i planten, ikkje har like god effekt mot alle ugras, rett og slett for di midlet ikkje oppnår same inngrep i prosessen i alle arter, er velkjent. Ved einsidig bruk over lengre tid representerer dette eit press på ugrasfloraen, og dreiar den mot arter som midlet ikkje tar, eller som det verkar dårleg på, jf. Fykse 1999. Mekaniske tiltak, som harving, reknar ein gjerne med skal ta meir likt. Resultata i dette fleirårige forsøket kan tyda på at så enkelt er det ikkje, og underbyggjer dermed resultata som kom fram i eittårige felt i ein tidlegare serie (Fykse & Wærnhus 2). Ugrasfrø i jorda Figur 4 viser for kvart av dei tre analyseåra mengda av ugrasfrø (frøbanken) pr. m 2 i det øvre 2 cm djupe jordlaget. Frø som var produsert i same vekstsesong som prøven stammar frå, er likevel ikkje med. Frø pr. kv. m 2 15 1 5 1 gg. inntil 1 1 gg. 2 gg. 1 & 3-4 1/3 dose 2/3 dose 3/3 dose 1997 1999 21 Figur 4. Samla mengde ugrasfrø pr. m 2 i det øvre 2 cm djupe jordlaget. Ved uttaket i 1997 var det ingen signifikant skilnad i frømengde mellom ledda. Etter uttaket i 1999 viste behandlingane som no hadde vorte gjennomførde i 3 år, litt større effekt, men variasjonen i materialet var stor, og berre sprøyting med 2/3 dose hadde signifikant færre frø enn det ubehandla leddet. Resultatet frå analysen i 21 viste at ledd som var sprøyta med 1/3 eller 3/3 dose og leddet som var harva to gonger, hadde signifikant færre ugrasfrø enn det ubehandla leddet. Etter fem år hadde altså fleire av forsøksledda påverka frømengda i jorda, men variasjonen i materialet gjorde at behandlingseffektane ikkje lett let seg påvisa statistisk. Dette er tilfelle også om ein vurderer utviklinga av frøsituasjonen over tid. Av figuren kan det sjå ut til at frømengda minka med åra i fleire av ledda, men statistisk sikker var nedgangen berre i leddet som var sprøyta med 1/3 dose. Der var frømengda i 21 signifikant lågare enn i dei to føregåande åra.

42 H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 Figur 5 viser mengda av frø av dei fire viktigaste artene (gjetartaske, jordrøyk, meldestokk og åkerstemorsblom) på det ubehandla leddet. Vurdert som gruppe var det signifikant fleire frø av desse artene i 1999 enn både i 1997 og i 21. Av figuren går det elles fram at frømengda av både meldestokk og åkerstemorsblom talmessig auka, og at frøtalet av gjetartaske minka gjennom perioden, men ingen av desse utslaga er statistisk sikre. På dei behandla ledda minka den samla frømengda ut gjennom perioden, og i 21 hadde alle behandla ledd signifikant færre frø enn det ubehandla leddet. Færrast frø hadde leddet som var harva to gonger og dei tre ledda som var sprøyta, men skilnadene mellom dei behandla ledda var ikkje signifikante. Frø pr. kv. m 6 5 4 3 2 1 1997 1999 21 Gjetartaske Jordrøyk Meldestokk Åkerstemorsblom Figur 5. Mengde frø av dei fire viktigaste artene (gjetartaske, jordrøyk, meldestokk og åkerstemorsblom) i det øvre 2 cm djupe jordlaget på ubehandla ledd. Frømengda av kvar av dei fire viktigaste artene minka meir eller mindre på dei behandla ledda ut gjennom perioden (ikkje vist), men reduksjonen varierte ein god del. Berre meldestokk viste signifikant nedgang i frømengde på alle behandla ledd i kvart av dei tre analyseåra. Mellom dei behandla ledda var det svært sjeldan signifikante skilnader. Dette galdt alle fire artene. Frøbank og oppspirt ugras Figur 6 viser samanhengen mellom frømengda i jorda, slik den kom til uttrykk i analysane av jordprøvene som vart tatt ut hausten 1997og 1999, og talet på ugras som spirte opp i åkeren i 1998 og 2. Figuren gjeld alle ugrasartar samla og er basert på det ubehandla leddet, dei sprøyta ledda og leddet med ei harving på 3 4 stadiet for kornet. I alle desse ledda vart ugraset talt like før harving/sprøyting av dei ledda som skulle behandlast. Dette registreringstidspunktet vart valt for di tidlegare studiar har vist at plantetalet i åkeren då er på sitt høgste (Fykse 1991).

H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 43 Planter pr. kv. m 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 Tal frø i jorda pr. kv. m Figur 6. Samanheng mellom talet på oppspirte planter i åkeren på 3 4 stadiet for kornet og mengde ugrasfrø i jorda. Samanhengen mellom frømengde i jorda og mengda av oppspirt ugras følgde ei førstegrads likning: P = -34,187 +,165 * F, der P = talet på oppspirte ugrasplanter og F = talet på frø i jorda, begge uttrykt pr. m 2. Av Figur 6 går det fram at punktsvermen sprikte heller mykje, noko som resulterte i ein låg multippel korrelasjonskoeffisient: R 2 =,19. Bruk av andregradsfunksjon, noko som ut frå forma på punktsvermen kunne tenkjast å gi betre tilpassing, endra svært lite på dette: R 2 =,2. Dei fire viktigaste artene samla gav på tilsvarande måte for førstegradsfunksjonen R 2 =,2 og for andregradsfunksjon R 2 =,21. For enkeltarane varierte R 2 i førstegradsfunksjonen frå,5 (Jordrøyk) til,16 (Gjetartaske), m.a.o. heller svak samanheng mellom frøtal og plantetal. Ved å analysera spireaktiviteten i dei aktuelle ledda og åra litt nærare, viste det seg at frekvensane av frø som spirte, ikkje skilde seg signifikant frå kvarandre på dei ulike ledda. Derimot kom det fram store skilnader mellom åra, jf. oppstillinga nedanfor. Spireprosenten i år 2 var signifikant høgare enn i 1998. Mengde pr. m 2 År Planter Frø Prosent 1998 123 13 1, 2 358 1388 2,7 Resultata tyder såleis på at andre faktorar enn frømengda, slik den kom fram i dette forsøket, kan spela ei større rolle for kor mykje ugras som spirer opp i åkeren. At samanhengen mellom frøtal og plantetal dessutan ser ut til å variera mellom planteartene, gjer ikkje situasjonen enklare (jf. også Fykse & Wærnhus 1999).

44 H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 Harvinga utgjer ei viss påkjenning for kornplantene. Figur 7 syner situasjonen straks etter første harving på dei to ledda som då var harva, jamført med det ubehandla leddet. Begge dei harva ledda hadde signifikant færre kornplanter enn leddet som ikkje var behandla. Etter andre harving (ikkje vist) hadde dei ledda som då vart harva, talmessig færre strå enn det ubehandla leddet og leddet som var harva berre ved første harvetidspunkt, men reduksjonane var ikkje signifikante. et hadde m.a.o. tolt siste harving betre enn første, og skaden frå første harving, målt i tal planter pr. m 2, var også på det næraste borte. Tal kornplanter pr. kv. m 6 45 3 15 1 gg. inntil 1 2 gg. 1 & Figur 7. Tal kornplanter pr. m 2 like etter første harving. NB! Leddet som til saman vart harva to gonger, var på dette tidspunktet harva berre ein gong. Figur 8 viser korleis talet på strå og aks fordelte seg på dei ulike forsøksledda fire veker etter siste harving og sprøyting. Når det galdt talet på strå, hadde dei to ledda som var harva ved første harvetidspunkt, framleis talmessig færrast strå, men skilnadene var ikkje signifikante. Derimot viste den tidlege harvinga å ha verknader på aksutviklinga. Begge ledda som vart harva tidleg, viste i gjennomsnitt for den femårige forsøksperioden, at dei hadde færre aksberande strå pr. m 2 enn både det ubehandla leddet, leddet som var harva berre seint, og ledda som var sprøyta. Det er såleis tydeleg at den tidlege harvinga seinka utviklinga av åkeren. Tal strå / aks pr. kv. m 9 75 6 45 3 15 Strå Aks 1 gg. inntil 1 1 gg. 2 gg. 1 & 3-4 1/3 dose 2/3 dose 3/3 dose Figur 8. Mengde strå og aks pr. m 2 fire veker etter sprøyting og siste harving.

H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 45 Utslaget av dei ulike behandlingane på avlinga for kvart år, unntatt 1998 då sterk legde gjorde ei forsvarleg hausting umogeleg, og i gjennomsnitt for alle åra er vist i Figur 9. Avlingsutslaga varierte mykje både mellom forsøksledda og mellom åra men var sjeldan signifikante. Aller mest varierte avlinga på ledda som var harva, der utslaget ofte var talmessig negativt, noko som og var tilfelle for forsøksperioden sett under eitt. I 1997 hadde leddet som var harva berre ein gong, på 3 4 stadiet, signifikant lågare avling enn alle andre ledd. Mellom dei var det derimot ikkje signifikante skilnader. I 1999 var det ikkje signifikante skilnader mellom nokon av ledda. Det var det heller ikkje i 2. Påfallande det året var at ingen av behandlingane gav større avling enn det ubehandla leddet. Ein kikk på Figur 3 viser at behandlingane hadde hatt svært dårleg effekt mot viktige ugras, så her ligg nok ein del av forklaringa. Dessutan var kornarten havre i 2, og den har tidlegare vist tendens til å tola harving dårlegare enn dei andre artane (Brandsæter et al. 21). I 21 førte sprøytinga til markerte meiravlingar. For dei to største dosane var utslaget signifikant i høve til ubehandla ledd og ledda med harving berre ein gong, både om harvinga var utført tidleg eller seint, men var ikkje signifikant i høve til harving to gonger. I gjennomsnitt for alle åra førde sprøyting talmessig til avlingsauke, medan harvinga førde til avlingsreduksjon. Signifikante skilnader var det likevel berre mellom sprøyta ledd på den eine sida og sein harving ein gong på den andre. Avlingsutslag, kg/daa 6 4 2-2 -4-6 -8 1997 1999 2 21 Snitt 1 gg. inntil 1 1 gg. 2 gg. 1 & 1/3 dose. 2/3 dose. 3/3 dose. Figur 9. Utslag på avlinga av dei ulike behandlingane jamført med avlinga på det ubehandla leddet kvart avlingsår, og i gjennomsnitt. Søyler over den horisontale -streken = større avling, under streken = redusert avling. Hektolitervekta av kornet viste berre små skilnader mellom forsøksledda, og er difor ikkje framstilt i tabell eller graf. Rett nok gjekk tendensen for alle åra sett under eitt, i retning av lågare hektolitervekt på harva ledd enn på dei andre, men tendensen var ikkje signifikant. Resultatet er såleis heilt i

46 H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 samsvar med det ein har funne tidlegare (Fykse & Wærnhus 2). Vassprosenten i kornet er for kvart ledd presentert i Figur 1, gruppert etter år med avling og i gjennomsnitt for alle år. Vassinnhaldet varierte ein del både mellom åra og mellom forsøksledda i dei einskilde åra. I 1997 hadde såleis både det ubehandla leddet og leddet med ein gongs harving seint, signifikant høgare vassprosent enn dei andre ledda. Mellom desse var det derimot ingen signifikante skilnader, men tendensen gjekk i retning av tørrast korn på dei sprøyta rutene. Korkje i 1999 eller i 2 var det statistisk sikre skilnader mellom vassprosenten på dei einskilde ledda. I 21 peika derimot leddet som var harva to gonger, seg ut med signifikant råare korn enn nokon av dei andre ledda. Mellom dei var det ingen sikre skilnader. For alle åra sett under eitt var det signifikant tørrare korn på ledda som var sprøyta, enn på ubehandla og harva ledd. Årsaka til dette ligg nok i ein kombinasjon av meir ugras, jf. Figur 2, og forseinka utvikling, jf. Figur 8 med tilhøyrande merknader i teksten. % vatn 25 2 15 1 5 1997 1999 2 21 Snitt 1 gg. inntil 1 2 gg. 2 gg. 1 & 1/3 dose. 2/3 dose. 3/3 dose. Figur 1. Prosent vatn i kornet på dei ulike ledda kvart avlingsår og i gjennomsnitt for perioden. Figur 11 viser prosent avrens i dei ulike ledda kvart avlingsår og i gjennomsnitt for perioden. Avrensprosenten varierte ein del både med åra og med forsøksleddet. Den var særleg høg i 1997. I tillegg til at det kanskje var mykje avfall i kornet i 1997, kan ei medverkande årsak også vera at sjølve reinseprosessen vart gjennomført hardare enn i dei andre åra. No vart same innstilling av reinsemaskinen brukt på alle ledda vedkomande år, og forholdet mellom ledda skulle difor vera lite påverka. Variasjonen er ikkje alltid like lett å skjøna, men tendensen både i 1997 og elles var at ledda som var sprøyta, inneheldt mindre avfall enn det ubehandla leddet og ledda som var harva. I 1997 viste den statistiske analysen at denne tendensen var

H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 47 signifikant i høve til leddet som berre var harva ein gong seint, og det ubehandla leddet. I 1999 og 2 skilde derimot ingen ledd seg signifikant frå kvarandre, medan det i 21 var signifikant forskjell mellom det ubehandla leddet på den eine sida og dei sprøyta ledda og leddet som var harva berre ein gong seint, på den andre. I gjennomsnitt for avlingsåra peika også dei sprøyta ledda seg ut. Alle hadde såleis signifikant mindre avrens enn det ubehandla leddet og leddet som vart harva ein gong seint. % avrens 9 6 3 1997 1999 2 21 Snitt 1 gg. inntil 1 2 gg. 2 gg. 1 & 1/3 dose. 2/3 dose. 3/3 dose. Figur 11. Prosent avrens i dei ulike ledda kvart avlingsår og i gjennomsnitt for perioden. Avlingseffekten av tromling av åkeren etter harving for å klemma ned stein som måtte ha kome opp under harvinga, vart undersøkt i åra 1999 og 2. Resultatet for kvart år og for begge åra sett under eitt, er vist i Figur 12, der også ubehandla ledd og ledd som vart harva ein gong seint, er tatt med for jamføring. Første året førde kombinasjonen av harving og tromling til signifikant avlingsreduksjon i høve til ubehandla, men ikkje i høve til berre harva. Tromling utan harving førde ikkje til skade det året. I 2 hadde derimot leddet som var tromla, signifikant mindre avling enn nokon av dei andre ledda, medan kombinasjonen av harving og tromling ikkje skilde seg korkje frå det ubehandla leddet eller frå leddet som var berre harva. Resultatet varierte såleis frå år til år, men i gjennomsnitt for begge åra gav ledda som var tromla, anten åleine eller etter ei føregåande harving, signifikant mindre avling enn det ubehandla leddet. Konklusjonen må difor bli at å tromla ein kornåker som har spirt, er eit risikofylt tiltak, og difor ikkje bør gjennomførst utan at det er ein reell fare for steinskade på skurtreskjaren.

48 H. Fykse og K. Wærnhus / Grønn kunnskap 7 (2) 32-48 Avling, kg/daa 7 6 5 4 3 2 1 1999 2 Snitt 1 gg. & tromla. Tromla. Figur 12. Effekt av tromling på 3 4 stadiet til kornet på avlinga. Referanser Brandsæter, L. O., Fykse, H. & Wærnhus, K. 21. Ugraskontroll ved hjelp av forebyggende tiltak og harving i økologisk landbruk. Grønn forsking 1/21, 197 26. Fykse, H. 1987. Behov for sprøyting i kornåker på kort og lang sikt. Aktuelt fra Satens Fagtjeneste i Landbruket, 4, 173 18. Fykse, H. 1991. Skadetersklar for ugras i vårkorn. Faginfo 2, 165 173. Fykse, H. 1993. Dynamics of weeds in long-term experiments in spring cereals. I: Proceedings of the 8th EWRS Symposium, Quantitative Approaches in Weed and Herbicide Research and Their Practical Application, Braunschweig, 14 15 June, 689 696. Fykse, H. 1999. Utvikling av ugrasfloraen i åkeren. Grønn forsking 2/99: 43 53. Fykse, H. & Wærnhus, K. 1999. Weed Development in Cereals under Different Growth Conditions and Control Intensities. Acta Agric. Scand., Sect. B, Soil and Plant Sci. 134-142. Fykse, H. & Wærnhus, K. 2. Harving og sprøyting mot frøugras i kornåker. Grønn forsking 2/2: 72 79. Gerowitt, B. Bodendörfer, H. & Heitefuss, R. 1984. Zur Wirtschaftlichkeit des Herbizideinsatzes im Getreide Auswertung von Versuchen des Pflanzenschutzdienstes aus den Jahren 1977 81. Zeitschrift für Pflanzenkrankheiten und Pflanzenschutz, Sonderheft X, 127 135. Korsmo, E. 1925. Ugress i nutidens jordbruk. J. W. Cappelens Forlag, Oslo, 694 s. SAS Institute 1989. SAS/STAT Users Guide, Version 6, Vol. 1 2, 4th edn. SAS Institute, Cary, NC.