Romsa ei perle i Sunnhordland Frå lokalsamfunn via frøplantasje til friluftsliv Anders Lundberg Friluftsrådet Vest og Statskog 2007
Føreord Initiativet til å skrive øybiografien om Romsa kom frå Friluftsrådet Vest og Statskog, ved Oddvin Øvernes og Kjell Inge Skjerveggen. Det har vore eit spennande oppdrag, langt meir spennande enn eg hadde fantasi til å gjette. Sjølvsagt har eg vore på Romsa for å gjere feltarbeid, for å kartlegge bygningar, gamle tufter, stiar, kristtornskogen, granplanteskogen, tilskoging og avskoging. Mykje var lett synleg og låg i dagen, andre ting måtte eg leite etter, både i landskapet og i arkiva. Romsa er i dag ein av dei mest populære utfartsstadene i heile regionen og for å forstå kvifor så mange vil til Romsa, søkte eg etter svar både i notid og i fortid. Eg fann meir enn eg kunne drøyme om, kvardagslege historier, krangel, kjærleik og venskap, historier om liv og død, handel og vandel, om store og små endringar i eigedomstilhøve, emigrasjon, fråflytting og framveksten av båtliv og friluftsliv. I arbeidet med øybiografien har eg støtta meg til mange typar kjelder, både trykte og utrykte, skriftlege og munnlege, naturhistoriske kjelder (som årringar i tre) og samfunnsfaglege kjelder (som matriklar og folketeljingar). I tolkinga av kjeldene har eg vurdert om dei var relevante og truverdige, eg har vurdert kva historiske samanheng dei blei til i og kva føremål dei har eller hadde. Dette er nødvendig fordi ikkje alle kjelder er like truverdige. Mange matriklar har t.d. ein tendens til å underestimere det dei fortel om (fordi bøndene ville ha skatten så låg som mogeleg), mens folketeljingar (som ikkje berre har opplysningar om folk, men også om husdyr o.a.) ofte er meir pålitelege. I arbeidet har eg hatt hjelp og støtte frå mange. To av dei har eg alt nemnt. I tillegg vil eg trekke fram Nils Lygre og Nils Aal (Statskog), Kari Dommersnes (Friluftsrådet), Endre Elvestad (Stavanger Museum), Endre Heggen (Ølen), Svein-Ivar Langhelle (Bokn), Yngve Nedrebø (Statsarkivet i Bergen), Ernst Arne Sælevik (Bjoa) og Per Ivar Rotvoll Tautra (Stord). Takk til alle som har lånt ut gamle bilete; den mest imponerande biletsamlinga frå Romsa kom frå Ernst Arne Sælevik. Mange av bileta i heftet er samla inn av han. Takk også til Ingrid Norunn og Paul Martin Kronheim, Fana, for lån av bilete og til alle andre som har hjelpt meg med gamle bilete. Takk går også til dei mange anonyme fotografane som gjorde at me i dag har bilete av folk og miljø frå Romsa tilbake frå slutten av 1800-talet og framover. Sist, men ikkje minst vil eg takke tre informantar som kvar på sin måte gjorde historia om Romsa så levande som ho elles ikkje kunne blitt. Det er Lillian Bergersen (Bergen), Astrid Knutsen (Bjoa) og Berta Romsa (Bjoa), som alle kjem frå Romsa og som har fortalt om livet på Romsa slik dei opplevde det. Eg er dei stor takk skuldig. I arbeidet med heftet har eg hatt hjelp av mange andre og fleire enn dei eg her har nemnd. Alle har vore imøtekomande og hjelpsame når eg har spurt om Romsa, aldri var det nei å få. Det må vere noko spesielt med Romsa. Eg håpar heftet vil hjelpe til å forstå kva det er som er spesielt med Romsa, men fullt ut skjønar du ikkje dette før du har vore der. Velkommen til Romsa! Bergen, januar 2007 Anders Lundberg Professor i geografi ved Universitetet i Bergen Spørsmål og kommentarar om heftet kan rettast til Friluftsrådet Vest, post@friluftsradetvest.no (t.d. spørsmål om tilgang på og distriubsjon av heftet) eller til Anders Lundberg, anders.lundberg@geog.uib.no (faglege spørsmål). Framsidebilete: Romsa sett frå sør, frå Bjoa. I bakgrunnen snødekte fjell i Kvinnherad. Foto: Knut-Arild Sørensen, Friluftsrådet Vest.
Plassering, storleik og naturtilhøve Romsa er ei øygruppe mellom Bjoa- og Skåneviksfjorden i Sunnhordland. Her har budd folk i lang tid. I Naustvik er det ei nausttuft som truleg er frå yngre jernalder eller tidleg middelalder. Fram til 1832 var øygruppa samla i eitt bruk, men garden blei då delt i tre bruk. På det meste hadde garden ni bruk, i tillegg til husmannsplassar. Etter gammalt hadde garden ei skyld på 2 laupar smør og 1 2 hud, som er om lag halvparten av ein gjennomsnittleg stor gard i Sunnhordland på den tida. Skylda var den avgifta brukaren skulle betale til jordeigaren i årleg leige. Jordeigaren kunne vere Kongen eller ein annan jordeigar. Skylda blei fastsett etter kor rik garden var på jord og skog og kor lett- eller tungdriven han var, og storleiken på skylda fortel kor mykje garden måtte betale. Heilt fram til 1818 blei skylda i Noreg rekna i naturalia (smør, hudar), ikkje i pengar. Øygruppa er sett saman av tre øyar, Store Romsa (også kalla Husøy), Litle Romsa (også kalla Nautøy) og Todløyno, med eit samla areal på om lag 1800 dekar. Store Romsa er den største øya med eit areal på om lag 1000 dekar. Alle tre har hatt fast busetting. I tillegg finst nokre holmar. Frå den sentrale delen av Store Romsa går det landtunger i tre retningar og fleire stader finst det gode hamner. I nordaust ligg Gamlehamn, lenger vest finn me Brattestøvågen (med dampskipskaien) og Grindanesvika (mykje brukt av småbåtfolket). I nordvest ligg Tommelsvik som var alternativ hamn for Ørevikfolket og i sør ligg Herøyvadet. Namnet Herøy kan kanskje tyde på at det her har vore hamn for sjømilitære styrkar. Dei gode hamnetilhøva og plasseringa midtfjords kan støtte ein slik tanke, men det kan også vere andre mogelege forklaringar. Herøy, den søre delen av Store Romsa, er berre knytt til hovudøya med eit lågt eide heilt i vest. Buktene og vikene som skjer seg inn i Store Romsa har vore mykje nytta som kastevågar (figur 1). Gamlehamn på nordsida av Store Romsa er ei god hamn og blei i eldre tid nytta som vinteropplagsplass for seglskuter. Gamlehamn var fri for makk som kunne vere eit problem i andre hamner i distriktet. På Store Romsa ligg det høgaste punktet i øygruppa, Stølshaugen, om lag 60 m o.h. Det er ingen vatn på nokre av Romsaøyane og drikkevatn fekk dei frå brønnar. Litle Romsa er mindre innskoren, men frå hovuddelen av øya strekk Furuneset seg nordover mot Store Romsa. Den einaste brukbare hamna på Litle Romsa er Klongervik på nordsida, men på sørsida er det fleire støer. Litle Romsa er den lågaste av dei tre Romsaøyane, høgaste punktet er 25 m o.h. Todløyno er lite innskoren og langstekt i vest-austleg retning. Høgaste punktet ligg 32 m o.h. Utruleg nok har også Todløy hatt fast busetting. Namnet Romsa siktar både til øygruppa og garden. Skrivemåten har variert mykje gjennom dei siste hundreåra, ein spegl av den allmenne utviklinga av rettskrivingsnormene. Den eldste namneforma som er kjent er Rumfsum, frå 1326. Seinare blei namnet skrive Rwnse, Rumse (1563), Rumsa og Rumse (1567), Romsøe (1614), Ramsøe (1668) og Rømsøe (1723). Den varierande skrivemåten gjenspeglar truleg i liten grad den lokale uttalen, men meir skrivemåten til embetsmennene som omtalte øygruppa. Tydinga til namnet er uviss. Av Romsaøyane sitt totale areal på om lag 1800 dekar er det meste i dag dekt av skog (om lag 1400 dekar). Det meste av dette er planta gran og gran som er spreidd frå granplantingane, ein del naturleg furuskog, om lag 100 dekar lauvskog, noko blandingsskog og om lag 20 dekar kristtornskog. Figur 2, 3 og 4 viser kart over øyene. Figur 1. Romsa er sterkt innskoren med gode hamner og fiskebukter. Biletet viser brislingskøyter i Grindanesvågen, sett får Ørevik mot Grindanes og Haukelandstunet. I bakgrunnen Børkjenesnuten.
Ørevik Heimebruket (Haukelandstunet) Grindanes Hovudbruket Grindanes (Gurotunet) (Vinjetunet) S t o r e R o m s a Herøy Makkøyr (Seedtunet) L i t l e R o m s a Glåp (Vallandstunet) Kjøkkenvik (Matretunet) Skarvaberg To d l ø y N Tolløy Bygning 0 1km Ruin Småbåtbrygge Figur 2. Oversiktskart over Romsaøyane. Framstilt av Kjell Helge Sjøstrøm, Institutt for geografi, UiB. 4
Fornes Steinavik Jonsokhaugen Foreneseie Fyr Forenesholmen Litlebekken Helganesflua Svehaugen Erikstykke Kobbaneshaugen Gamlehavn Finebakkjen Jonsokedalen Ørevik Blåsenborg Grindanesvika Heiabråtet Kløverækro Løækro Grindanestånjen Havnekråa Søringedalen Løhaugen Heiaveien Fattigmannshavn Ponsteigen Tomasvikdalen Kleivo Osphaugen Hegrahaugen Pådlaneset Huaberjo Brønnåkeren B T Brattestø Nybø Steinhaugen Dampskipskaien Heimebruket Bekkjavik Pådlo Smedalen T B Smalahaugen Bureksteren Stutadalsura Grindanes Tomasvik Dalen Store Kissebærækra Hovudbruket Stokkakleiv Kjerringvik Middagshaugen Litle Kissebærekra Kråkevik Laberget Årrahålo Stølshaugen Kobbanesflua Gravene Svartaberg Fineveien H u s ø y Gunnarholmen Klonsane Havneholmen Kobbanesstranda Sjøsslestranda Voggevik Naustneset Kjosnes Stuviken Stusjæret Stuen Stuhaugen Store Helganes Kakenes Litla Helganes Naustvika Søringedalsflua Eriksnes Otravik Otrahåla Steinløype Huaflåto Pådlen Herøyva Herøyhaugen Herøy B Småklubben N Ekv. 10m 0 500m Makkøyr T Danielsflua Makkøyrvika Herøytånjen Makkøyrskjæret Makkøyrflua Bygning Ruin Sti/veg Haugsholmane B Naturreservat Brygge T Toalett Figur 3. Kart over Store Romsa med lokale stadnamn. I eldre tid gjekk Store Romsa under namnet Husøy, som viser at den eldste busetnaden var her. Her låg tunet då Romsa var eitt bruk med ein eigar. Dette varte ved fram til 1832, då garden blei delt i tre. Kartet er framstilt av Kjell Helge Sjøstrøm, Institutt for geografi, UiB. 5
Forenes R o m s a s u n d e t Svefluene Båtvik Nautøyhavn Klongervik B Hestanes T Matrehaugen N a u t ø y Glåp Kjøkkenvik T Revskår To l l ø y s u n d e t Flåto Surapalvik Glåpskjæret Otrahaugen Otraura Husvik Naustvik Flatholmen Skårfesteberje Skarvaberg To d l ø y Tolløy Ospholmen Skarvabergfluene Tolløytonjen N Brattholmen Ekv. 10m 0 500m B T Bygning Ruin Sti Brygge Toalett Figur 4. Kart over Nautøy (Litle Romsa) og Todløy med lokale namn. Begge øyene har vore busette. Kjøkkenvik blei skilt frå heimebruket i 1910 og Glåp blei skilt frå hovudbruket i 1862. Kartet er framstilt av Kjell Helge Sjøstrøm, Institutt for geografi, UiB. 6
Stadnamn Stadnamna på Romsa gir interessant informasjon om naturtilhøve, relasjonar mellom folk og land, tidlegare bruk av arealet, og tidlegare vegetasjonsog naturtilhøve. Me skal her trekkje fram nokre døme. Bureksteren ligg sør for Gamlehamn. Nemninga bu- viser til ein stad der det var busetting i eldre tid, mens etterleddet reksteren er det same som i øynamnet Reksteren i Tysnes. Det viser truleg til å rekkje eller å strekkje seg ut. Bureksteren på Romsa ligg eit godt stykke inne på land og viser kan hende til ein rygg der det har vore tufter. Erikstykke er ein del av heimebruket (Haukelandsgarden) og viser til eit felt som tydelegvis har vore brukt av ein Erik. Det ligg på austsida av Gamlehamn. Erik eigde truleg ikkje stykket, kanskje var han ein husmann? Heiaveien og Heiabråte ligg sør for Erikstykket, på austsida av Gamlehamn. Nemninga hei viser til eit område dominert av lyng og andre buskar, og tillegget bråte viser at heia blei brent. Denne delen av Store Romsa var altså lynghei før skogen vaks fram der og for å betre beitekvaliteten på lyngen blei han brent år om anna. Husøy er eit gammalt namn på Store Romsa. Det går tilbake til tida då Romsaøyane var samla i eitt bruk. Bonden og familien hans budde på Husøy og på Nautøy (i dag kalla Litle Romsa) hadde dei beiteland for storfe. Laberget ligg på vestsida av Store Romsa, rett vest for Stølshaugen, øyas høgaste punkt. Namnet er kjend frå fleire stader langs kysten og viser til eit flatt berg som er ein høveleg lasteplass for skip. Å lade er det same som å laste. Namnet kan stamme frå skottetida då skotske skip kjøpte tømmer frå folk i Sunnhordland. Pådlanæset ligg på Grindanes, på neset mellom Grindanesvika og Brattestøvågen, og er ein gammal husmannsplass etter husmannen Paul Johannesson (1796-1856) frå Skånevik. Han gifta seg med si Ingeborg i 1821 og dei fekk etter kvart åtte ungar. Ei tid budde Markus frå Bergen i eit lite hus som blei kalla Nora Pådlo. Han var gift med ei jente frå Sunnfjord, men dei var bornlause. Den vesle bukta ved Nora Pådlo blei kalla Fattigmannshavn. Pådlen er den inste, grunne delen av Herøyva. På fjøre sjø er han så godt som avsnørt frå resten av bukta og derfor namnet som er dialekt for pollen. I 1860- eller 1870-åra blei pollen brukt for oppdrett av østers (sjå s. 39). Smalahaugen ligg like ved Haukelandstunet og viser til ein stad der sauene ofta samla seg. Eldre kjelder fortel at folk på Romsa i eldre tid dyrka kirsebær, såleis matrikkelen frå 1665 (sjå s. 8). To stadnamn viser nøyaktig kor kirsebærhagane låg, Store Kissebærækra og Litla Kissebærækra. Ei ekre er det same som åker eller oppdyrka land, men i denne samansetninga meir bær- eller frukthage. På eit tidspunkt blei nok kirsebærtrea rydda, for i dag er desse stadene grasdominert eng. Det høgaste punktet på Romsa er Stølshaugen og namnet gir grunn til undring. Hadde dei støl på Stølshaugen? I dag står granplanteskogen tett over heile Stølshaugen og det er ikkje lett å skjøne at det skulle ha vore ein støl her (figur 3). Svaret er nok likevel ja, men kanskje på ein heilt annan måte enn du trur. Saka er at det på store delar av Vestlandet var vanleg med slike nærstølar, men dei hadde ein heilt annan funksjon enn det me til vanleg tenkjer om ein støl. Dei fleste stølane på Vestlandet låg i fjellet og blei brukte som sommarbeite for storfe og småfe (sau og geiter). Avstanden til heimegarden var ofte lang og for å nytte mjølka, kinna budeiene smør og dei lagde ost. Ein slik støl hadde dei nok ikkje på Stølshaugen. I Sunnhordland blei uttrykket støl opphavleg nytta om ein stad der kyra samla seg. Seinare blei uttrykket nytta om ein stad der kyra blei mjølka, såleis Lierstøl og Mjelkevikjo på Stord og Mjelkestølen i Bremnes. Stølshaugen på Romsa var nok derfor ein stad der kyra samla seg eller der dei blei mjølka. Romsafolket lagde både smør og ost, men det skjedde ikkje på stølen, men heime på bruket. Når budeiene på Romsa skulle mjølke, sa dei at dei skulle på stølen. Stølen var der kyrne blei mjølka, det var aldri stølshus der og dei laga korkje ost eller smør der, det skjedde i heimetunet. 7
Historie og busetting korleis folk levde I seinmiddelalderen var Romsa eigd av adelsmenn, men truleg var det leiglendingar som budde her, ikkje eigarane. Den eldste skriftlege kjelda som nemner Romsa er eit dokument frå 1326, som viser til garden Rumfsum. Den første kjende oppsitjaren på Romsa er Olaf i Rwne som i 1519 betalte skatt som leiglending med 11 marc (talg?). I 1563 betalte Niels på Rumsø 1 riksdalar i skatt. Anders, som var lensmann i Fjellberg, stod som eigar i 1590. Romsa har god jord og avlingane på øygruppa har alltid vore rimeleg store. Romsa var krongods og i 1619 blei garden gitt i forlening til Anders Nolch, truleg som takk for lang og tru innsats i Kongen si teneste. Dette innebar at Anders fekk alle inntekter av garden, men i starten budde han der ikkje sjølv. Garden blei dei første seks åra forpakta av leiglendingen Gunnar Matsson. Anders flytta til Romsa omkring 1626 og han budde truleg der så lenge han levde, til om lag 1634. Romsa er ikkje omtalt i lensrekneskapane frå den tida, truleg fordi kongen ikkje hadde inntekter av han så lenge han var i forlening. I Jordeboka for Sunnhordland 1626-27 står det at Rombsøe ehr Anders Nolch med forlennet aff Kong. Maystt. I 1626 sådde han 5 tønner sæd og hausta 20 tønner, altså eit folltal på fire. Folltalet er eit uttrykk tilhøvet mellom kor mykje dei sådde og kor mykje dei hausta. Omkring 1641-42 overtok Reinert Svenson frå Stavanger Romsa, som leiglending på Kongen sin gard. Han var fødd omkring 1605, sonen til rådmannen og futen i Stavanger og gift med Susanna Rasmusdotter, enka etter Anders Rosenow, ein annan stavangerborgar. I sine unge år ser det ut som om Reinert var glad i jentene, for i 1629 blei han stevna av Guri Ormsdotter som hevda at han var far til barnet hennar, som blev avlet i Gand (i Sandnes). Retten kom til at farskapet ikkje kunne bevisast og Reinert gjekk fri. I Stavanger fekk Reinert finansielle problem og det var truleg derfor han forlot byen og drog til slektningar i Sunnhordland. På Romsa dreiv han som bonde og i tillegg dreiv han med jektefart og han selde tømmer til skottane. Reinert går igjen i fleire av dei historiske kjeldene om Romsa, såleis også i den såkalla Koppskatten av 1645. Her står det kort om Reinert og hans kvinde Susanne, 1 tjenestepige Zitzell (i dag: Sissel), Husmann Lauritz og hans kone Kari. Det kan også ha vore born på garden, men dei som er nemnde er alle over 15 år. Konklusjonen var at bonden skal betale 8 shilling, like mye for konen og like mye for tjenestepigen. Husmannen betaler 6 shilling for seg og 6 for konen. Ei anna kjelde til informasjon om Romsa er kvegskatten frå 1657. Her går det fram at garden då hadde 1 øk (hest), 9 kiør, 6 ungnaut, 6 gieder og 2 faar. At dei hadde hest viser at garden ikkje var mellom dei minste gardane. Reinert Svenson Romsa døydde omkring 1662, men enka hans, Susanna Rasmusdotter, dreiv garden vidare. Ho kom i klammeri med bergenskjøpmannen Anders Joensen, som kjøpte Romsa i 1663. Anders ville gjerne busette seg på Romsa, men retten slo fast at Susanna hadde rett til å bu på garden så lenge ho levde. I 1663 stemna ho ein mann i Ølen for å ha nytta skjellsord om sonen Hans. Før Anders Joensen kjøpte garden var han krongods, men etter 1663 har han vore i privat eige. I skattematrikkelen av 1665 finn me meir informasjon om Romsa. Det går fram at dei då sådde 4 tønner korn og at dei hausta 17. Vidare står det at garden føder 20 nøt, 1 hest, 20 faar och gieder. God ager og eng, med en stor halm paa, bjelker, sperre, samt vee at selje. Med æbel- og kirsebærhage. I 1668 sådde dei 4 tønner havre og hausta 20. Tala i seg sjølv indikerer at folltalet hadde auka til fem i løpet av tre år, men er det sannsynleg? Kanskje var tala frå 1665 med vilje underestimerte for å få skatten lågare? I alle fall blei skylda uendra; ho var 2 løper smør og 1 2 hud og kommisjonen konkluderte med at matrikkelen forbliver i smør 2 laup 18 merker (dvs. som før). I manntallet frå 1664-66 går det fram kven som då budde på Romsa: Reinerts enke og Hans Reinertsen 30 år. Ingen mannlige tjenere, ingen knekter (dvs. soldatar), ingen husmenn. Sjølv om garden og øyene då var eigd av Anders Joensen, hadde retten gitt enka til Reinert rett til å bu der så lenge ho levde, og den retten brukte ho tydelegvis. Truleg budde Susanna på Romsa så lenge ho levde, til omkring slutten av 1670-åra. 8
I 1680 står sokneprest og prost Peter Heltberg i Fjellberg nemnt som eigar. Heller ikkje han budde på Romsa og garden blei driven av leiglendingar fram til 1720-talet. Ein av desse var Tøres Torkildson, som var leiglending frå før 1681. Tøres var den første sjølveigaren på Romsa, då han kjøpte garden i 1704 av soknepresten i Skånevik. Etter 11 år som sjølveigar på Romsa måtte Tøres selje garden igjen, til kapellan Elias Eliasson Heltberg, sonen til den førre eigaren. Etterkomarane til Tøres blei likevel sitjande på garden (hovudbruket) så lenge det budde folk her, til slutten av 1950-åra. I manntallet for 1701 går det fram at det framleis var Tøres Torekildsen som held til på Romsa. Truleg var han gift meg ei dotter eller barnedotter til Susanna. Han er omtalt som bonde som svarer til sin skatt, 60 år. Sønner og hvor de findes: Johannes (8 år, hjemme), Reinert (tiener), Hans Mathisen (24 år, i Bergen). I utkastet til matrikkel av 1723 går det fram at garden har ei skyld på 2 løper smør, 1 hud. Elias Heltberg er oppført som eier og bygsler. Ingen husmannsplass. Ingen seter, men har skog til husernes reparasjon og fornøden brende. Ingen kvern og fiskerier. Truleg var det framleis Tøres Torekildsen som dreiv garden som leiglending. Dersom me igjen reknar med at desse opplysningane heller er underrapportering enn overrapportering, peikar det i retning av at det var skog på Romsa i 1723. Dette må vere skog som har vakse fram etter avskoginga på 1600-talet. Opplysninga om at det var ingen fiskerier er truleg eit uttrykk for at det på Romsa då ikkje var kastevåg eller liknande for laks, noko som i tilfelle ville auke verdien (og skylda) på garden. I åkeren sådde dei 1/8 tønne bygg og avla 3 4 tønne og dei sådde 5 tønner havre og sådde 25 tønner. Det er gode folltal, omtrent det som var vanleg i landsdelen på den tida. Romsa var altså ein normalt god gard. Matrikkelutkastet gir også informasjon om husdyra. Det står at garden føder 10 kiør, 8 ungnød, 18 faar, 1 hest. Garden er karakterisert på følgjande vis: Situation og beliggenhet: ligger på en øe, med søe for sig selv, temmelig viss til korn, men tungvunden til høavling. Skylda blei sett som før, og Elias var sikkert nøgd med det utfallet. Frå 1753 blei Romsa sjølveigande for godt. Endringar i bruksstrukturen Romsa blir delt I 1784 overtok Johannes Ingebrigtson Romsa garden etter faren, i ein alder av 19 år. Johannes var det siste som eigde heile Romsa. Han gifte seg i 1790 med Siri Torsdotter og dei fekk ni born. Ein av sønene døydde i 1797, same året han blei født. Under folketeljinga i 1801 var Johannes 36 år og kona var 35 år. Tre av borna, Ingebricht (10 år), Tor (3 år) og Karen (8 år), budde då på garden. Ungane er nemnde i den rekkjefølgja, sjølvsagt i tråd med skikken på den tida det ville neppe vore gjort slik i vår tid. Saman med familien budde også Karen Gundersdatter, som var 75 år, enke og mor til Johannes, og ho har vilkaar af gaarden. I tillegg til husbonden og familien hans var det også ein husmann med familie på Ørevik. Det var Peder Abelsen, 38 år, og kona hans Agata, 35 år. Dei hadde tre born: Abel Person (10 år), Anna (16 år) og Berthe (3 år). I tiåra etter skulle det skje store endringar i bruksstrukturen og folketalet på Romsa. Fram til 1832 var Romsa samla i eitt bruk, men garden blei då delt i tre hovudbruket, heimebruket og Ørevik. Det var dei tre eldste sønene til Johannes som då fekk kvart sitt bruk. Heimebruket omfatta frå 1832 bruket som frå 1929 blei kalla Haukelandstunet, Grindanes og Kjøkenvik på Litle Romsa. Hovudbruket utgjorde resten av øyane utanom Ørevik, dvs. det som seinare blei kalla Gurotunet, Herøy med Makkøyr og Glåp på Litle Romsa. Ørevik hadde tidlegare vore husmannsplass, i alle fall frå 1645/46, men blei som nemnt sjølveigande i 1832. Den neste endringa i bruksstrukturen skjedde i 1849, då Herøy og Makkøyr blei skilt frå hovudbruket. Johannes Ingebrigtson Romsa overtok hovudbruket etter faren i 1849, men Johannes reiste mykje på Nordland og Finnmark så han selde mesteparten av bruket til ein slektning og sat sjølv berre igjen med Herøy. I 1862 blei så Glåp på Litla Romsa skilt frå resten av hovudbruket (som seinare blei kalla Gurotunet). Heimebruket blei i 1910 delt i tre, då Haukelandstunet, Grindanes og Kjøkenvik blei skilde ut som tre 9
matrikulerte bruk. Same året blei hovudbruket slått saman med Herøy. Folketal, husdyr og jordbruk på 1800-talet Folketeljinga i 1835 fortel at det då budde seks familiar med til saman 30 personar på hovudbruket, tre familiar med til saman 12 personar på heimebruket og ein familie med til saman fire personar på husmannsplassen (Ørevik). På hovudbruket var det fire husmenn, mens heimebruket hadde ein husmann. Alle tre bruka hadde tjenestefolk og på det eine bruket var det ein person i kategorien fattige. På hovudbruket sådde dei i 1835 tre tønner havre og dei sette to tønner poteter. Det same gjorde dei på heimebruket. Ørevik, den tidlegare husmannsplassen, sådde ei tønne havre og sette 1 2 tønne poteter. Dei to største bruka var like i høve til husdyrhald og. Kvar av dei hadde ein hest, seks storfe, 30 sauer og ein gris. Ørevik hadde to kyr, ti sauer og ein gris. I 1845 var det til saman ti familiar på Romsa. På hovudbruket var det tre familiar med til saman 22 personar, på heimebruket var det seks familiar med til saman 29 personar og på Ørevik var det ein familie med sju personar. I tillegg til desse tre bruka var det seks husmenn to på hovudbruket og fire på heimebruket. På hovudbruket sådde dei fem tønner havre og dei sette fire tønner poteter. På heimebruket sådde dei sju tønner havre og dei sette fire tønner poteter. Ørevik sådde ei tønne havre og dei sette to tønner poteter. På hovudbruket hadde dei ein hest, 11 storfe, 45 sauer og ein gris. Heimebruket hadde ein hest, 15 storfe, 60 sauer og ein gris. På Ørevik var det tre storfe, 20 sauer og ein gris. I 1855 var det igjen folketeljing. Etter siste folketeljing hadde det skjedd ei endring i bruksstrukturen ved at Herøy i 1849 blei skild ut frå hovudbruket som sjølveigande bruk. Inntil då hadde Herøy vore husmannsplass under hovudbruket. Dermed var det fire sjølveigande bruk på Romsa i 1855. På hovudbruket budde det seks familiar med til saman 14 personar, heimebruket hadde fire familiar med til saman 12 personar, på Ørevik budde ein familie med fire personar og på Herøy var det ein familie med fire personar. I tillegg til desse fire sjølveigande bruka var det fire husmenn med familiar på hovudbruket og tre på heimebruket. Til saman budde det 62 personar på Romsa i 1855. På hovudbruket sådde dei åtte tønner havre og dei sette fem tønner poteter. På heimebruket sådde dei seks tønner havre og dei sette berre ei tønne poteter. Ørevik sådde to tønner havre og sette to tønner poteter, mens Herøy sådde 1 4 tønne havre og sette 1/8 tønne poteter. På hovudbruket hadde dei ein hest, 15 storfe, 50 sauer og to grisar. Heimebruket hadde ein hest, 11 storfe, 40 sauer og ein gris. Ørevik hadde fire storfe, 18 sauer og ein gris, mens Herøy berre hadde ei ku og ein gris. Folketeljinga i 1865 viser at det framleis var fire sjølvstendige bruk. Til saman budde det då 67 personar på øyane, det høgaste talet nokon gong. Bygdeboka oppgir at det budde 77 personar på Romsa i 1865, men det er feil. Fleire har gjentatt denne feilen seinare utan å sjekke kjelda (folketeljinga), men feilen blir ikkje rett for det. Det riktige talet er 67 personar i 1865 (sjå figur 5). å sjekke kjelda (folketeljinga), men feilen blir ikkje rett for det. Det riktige talet er 67 personar i 1865 (sjå figur 5). 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1600 1650 1700 1750 1800 1850 1900 1950 2000 Figur 5. Folketalsutviklinga på Romsa 1645-1960. Figur 5. Folketalsutviklinga på Romsa 1645-1960. Matrikkelutkastet av 1867 gir interessante opplysningar om folk og ressursar på Romsa. Garden hadde no fem bruk. Dei to største var om lag jamnstore. Det eine var eigd av Lars Helgesen ( heimebruket, seinare kalla Haukelandstunet), med ei skyld før 1867 på 2 dalar og 17 shilling. Det andre var eigd av Reinert Reinertsen ( hovudbruket, seinare kalla Matrikkelutkastet Gurotunet), med ei skyld på av 2 dalar 1867 og 15 shilling. gir interessante Dei tre andre bruka opplysningar var vesentleg mindre, Ørevik (med ei skyld på 4 ort og 6 shilling), Glåp (med ei skyld på 3 ort og 13 shilling) og Herøy om folk (med ei og skyld ressursar berre på 20 shilling). på Romsa. På Ørevik sat Garden Johannes Gundersen hadde som eigar, på Glåp var Gunder Stensen eigar og på Herøy var Johannes Ingebrigtsen eigar. no Skylda fem var bruk. eit uttrykk Dei for kor to store største og grøderike var bruka om var, lag og dermed jamnstore. kor mykje dei kunne betale i skatt. Bøndene ville rimelegvis ha skylda så låg som mogeleg, for å få skatten Det eine låg, og om var dei eigd kunne, underslo av Lars eller Helgesen underestimerte dei ( heimebruket, storleiken på åker, avlingar og talet på husdyr. Opplysningane i matriklane er derfor ikkje heilt til å lite på, dei seinare representerer kalla heller minimumstal Haukelandstunet), enn heilt nøyaktige opplysningar. med ei Viss skyld me reknar før med at alle underrapporterte omtrent like mykje, kan me likevel bruke tala frå matriklane til 1867 å samanlikne på 2 bruka dalar imellom. og Tala 17 for shilling. husdyr seg ut Det til å vere andre pålitelege, var dei eigd oppgjevne av tala frå 1867 er i alle fall nesten identiske med tala frå folketeljinga to år før (opplysningar Reinert i Reinertsen folketeljingane er oftast ( hovudbruket, er meir å lite på då dei ikkje seinare skulle brukast kalla i skattlegginga). Truleg var det heller ikkje lett å skjule husdyr (for å dra dei unna skattlegging) Gurotunet), på eit oversiktleg med ei område skyld som Romsa. på 2 Talet dalar på husdyr og utover 15 shilling. 1800-talet er vist i tabell 1 og figur 6. Dei tre andre bruka var vesentleg mindre, Ørevik (med ei skyld på 4 ort og 6 shilling), Glåp (med ei 10 skyld på 3 ort og 13 shilling) og Herøy (med ei skyld berre på 20 shilling). På Ørevik sat Johannes 10
Gundersen som eigar, på Glåp var Gunder Stensen eigar og på Herøy var Johannes Ingebrigtsen eigar. Skylda var eit uttrykk for kor store og grøderike bruka var, og dermed kor mykje dei kunne betale i skatt. Bøndene ville rimelegvis ha skylda så låg som mogeleg, for å få skatten låg, og om dei kunne, underslo eller underestimerte dei storleiken på åker, avlingar og talet på husdyr. Opplysningane i matriklane er derfor ikkje heilt til å lite på, dei representerer heller minimumstal enn heilt nøyaktige opplysningar. Viss me reknar med at alle underrapporterte omtrent like mykje, kan me likevel bruke tala frå matriklane til å samanlikne bruka imellom. Tala for husdyr seg ut til å vere pålitelege, dei oppgjevne tala frå 1867 er i alle fall nesten identiske med tala frå folketeljinga to år før (opplysningar i folketeljingane er oftast er meir å lite på då dei ikkje skulle brukast i skattlegginga). Truleg var det heller ikkje lett å skjule husdyr (for å dra dei unna skattlegging) på eit oversiktleg område som Romsa. Talet på husdyr utover 1800-talet er vist i tabell 1 og figur 6. Tabell 1. Tal husdyr. I 1867 er husdyra på Grindanes, Makkøyr og Kjøkenvik inkluderte i tala for bruka dei låg under. G = gris, Ge = geit, H = hest, Sa = sau, St = storfe. Tabell 1. Tal husdyr. I 1867 er husdyra på Grindanes, Makkøyr og Kjøkenvik inkluderte i tala for bruka dei låg under. G = gris, Ge = geit, H = hest, Sa = sau, St = storfe. Bruk 1835 1845 1855 1865 1867 1875 H St Sa G H St Sa G H St Sa G H St Sa G H St Sa G H St Sa G Ge Hovudbruket 1 6 30 1 1 11 45 1 1 15 50 2 1 10 25 1 1 11 53 1 8 15 1 Heimebruket 1 6 30 1 1 15 60 2 1 11 40 1 1 6 34 1 1 11 72 1 7 21 1 Ørevik 2 10 1 3 20 1 4 18 1 4 18 1 4 18 3 21 1 Grindanes 3 15 1 2 13 Herøy 1 1 2 14 1 2 6 2 14 Makkøyr 1 11 1 11 Glåp 3 16 1 4 27 3 28 5 Kjøkenvik 2 18 2 20 Todløy 1 17 Skarvaberg 1 23 Sum 2 14 90 3 2 29 125 4 2 31 108 5 2 32 174 6 2 32 176 2 29 160 3 5 180 160 140 Tal husdy 120 100 80 60 40 Hest Storfe Sau Gris 20 0 1835 1845 1855 1865 1875 Figur 6. Husdyrhaldet på Romsa 1835-1875. Kjelde Folketeljingane og matrikkelen av 1867. Geit er ikkje vist (5 geiter i 1875). Figur 6. Husdyrhaldet på Romsa 1835-1875. Kjelde: Folketeljingane og matrikkelen av 1867. Geit er ikkje vist (5 geiter i 1875). For alle fem bruka er det i 1867 opplyst at dei har omtrentlig skog til husbruk, altså at dei hadde så dei klarte seg til eige brensel. Ørevik hadde i tillegg litt skogvirke for sal, 11
For alle fem bruka er det i 1867 opplyst at dei har omtrentlig skog til husbruk, altså at dei hadde så dei klarte seg til eige brensel. Ørevik hadde i tillegg litt skogvirke for sal, om lag 20 Speciedalar furuskog per år. Dei andre fire bruka hadde ikkje skogvirke for sal. Dette indikerer at den eldste naturskogen på Romsa finst på Ørevik (for det er ikkje kjent at det har vore større hogst her etter 1867). Matrikkelutkastet av 1867 skulle også vurdere om bruka som skulle skattleggast hadde Fiskeri eller anden Herlighed, der efter Loven af 17de August 1818 28 skulle komme i Betragtning ved Skyldsætningen, og af hvilken Betydning. På dette spørsmålet blei det svara nei for alle fem bruka. Igjen er dette truleg uttrykk for at det ikkje var kastevågar i bruk. Som me har sett fekk alle fem bruka sett opp skylda gjennom matrikkelutkastet av 1867, og mest av alle Johannes Gundersen på Ørevik. Dette var sjølvsagt ikkje godt nytt for Romsafolket, men kongen skulle ha sitt. Matrikkelen omtalar berre dei sjølveigande bruka, ikkje husmannsplassane, men me kan tenkje oss at det auka skattetrykket også fekk følgjer for husmennene. Meir informasjon om dei finn me i folketeljinga av 1875. Folketeljinga i 1875 fortel om folk, fe og jordbruksdrifta på dei fem bruka og fire husmannsplassane som då var på Romsa. Det budde då 60 personar i øygruppa. I 1891 hadde folketalet sunke til 43 personar og i 1900 budde det 24 personar på øygruppa. I høve til toppåret 1865 var dette ei nedgang i folketalet på 65 %! Fram til 1910 steig folketalet igjen, til 34 personar. I 1946 budde sju familar med til saman 33 personar på Romsa. Fråflyttinga starta i 1953 og i 1960 flytte dei siste Romsabuane. Som me ser av figur 5 var det i store trekk ei jamn og markert nedgang i folketalet frå 1865 til 1900. Det tok seg opp igjen i 1910 og heldt seg om lag på det nivået til 1946 (truleg til 1953). Det dramatiske fallet i kurva mellom 1946 og 1960 skuldast fråflyttinga. Dette blir meir omtalt s. 43. I resten av dette avsnittet skal me ta for oss bruk for bruk, med vekt på utviklinga utover 1800- og 1900- talet. Fokus i framstillinga er folka som budde her, jordbruket dei dreiv og andre aktivitetar. Hovudbruket På hovudbruket budde i 1865 Reinert Reinertsen og kona Katrine Johannesdotter. Truleg var dei bornlause, men dei hadde ein Tjenestekarl og to Tjenestepiger. I tillegg budde Husmoder og Føderaadskone Anna Sjursdotter på bruket. På same bruket budde også skipper Ingebrigt Stenson, omtalt som innerst (ein slags husmann, men utan jord), kona Joren Halvorsdotter og dei to borna deira. På hovudbruket budde også tre husmannsfamiliar med til saman 16 personar, på Glåp, Todløy og Grindavik. Glåp og Grindavik hadde jord og dyr. På Glåp var det tre kyr, 16 sauer og ein gris, og dei sådde 1 1 2 tønne havre og sette to tønner poteter. Grindavik hadde tre kyr, 15 sauer og ein gris. I åkeren sådde dei 1 1 2 tønne havre og dei sette 2 1 2 tønne poteter. På Todløy budde Sjur Larsson, kona Britha og sonen Lars. Dei hadde ikkje jord eller dyr, så Sjur må ha hatt anna arbeid. I 1867 hadde Reinert Reinertsen på hovudbruket (seinare Gurotunet ) det største arealet med åker og dyrka eng. Åkeren var 12 1 2 mål og av dette var 1/3 av god beskaffenhed, 1/3 av middels beskaffenhed og 1/3 av dårleg ( slet ) beskaffenhed. Kvaliteten på åkeren hadde innverknad på kalkulasjonen av skylda (kor høgt skattetrykk garden kunne tåle) og måten kvaliteten på åkeren er rekna ut på kan tyde på at futen hadde vore grei med Reinert. I mange tilfelle hadde futen eiga interesse av at skylda ikkje blei sett for høg, då han ofte dreiv handel med bøndene i distriktet. I tillegg til åker hadde Reinert tre mål dyrka eng. I tillegg til det dyrka arealet (åker og eng) hadde han også natureng, til saman 59 1 2 mål. Av dette blei 1 4 rekna som godt, 1 2 som middels og 1 4 som dårleg ( slet ). I åkeren sådde Reinert åtte tønner havre og han sette 5 3 4 tønner poteter, og han hausta 38 tønner havre og 34 tønner poteter. Det gir eit folltal for havre på 4,75 og 5,9 for poteter. Dette viser at åkeren var grøderik og særleg var det gode veksttilhøve for poteter. Frå enga hausta Reinert 694 våger høy og 202 våger halm. Ei våg er ei gammal vestnorsk måleeining som i dette tilfellet tilsvarer 18,52 kg. Det vil seie at 12
Reinert hausta 12,8 tonn høy og 3,7 tonn halm. Det blir 205,6 kg høy/mål dyrka eng og natureng. På bruket var det ein hest, 11 storfe og 53 sauer. Matrikkelen oppgir at bruket hadde Havnegang (beiteareal) godt beliggende, god Beskaffenhed, tilstrekkeleg for halvparten av buskapen. Det er opplyst at bruket hadde litt torv til brensel, som det einaste av bruka på Romsa. Matrikkelen rekna bruket til Reinert som alminneleg godt dyrka og den nye skylda blei sett til 2 dalar, 1 ort og 20 shilling, altså ei lita auke i høve til før. På hovudbruket sat framleis Reinert Reinertsen som eigar i 1875 (som i 1867). Huslyden hadde då hest, fem kyr og to ungdyr, 15 sauer og ein gris. Det var vesentleg mindre enn det som matrikkelutkastet av 1867 oppgir (ein hest, 11 storfe og 53 sauer). Ein viktig grunn til dette avviket er at folketeljinga blei utført i desember og dermed gir uttrykk for vinterfôra dyr, mens matrikkelen truleg refererte til buskapen inklusive årsproduksjonen av kalvar og lam. Nytt i høve til 1867 er dei no hadde gris. Folketeljinga gir informasjon om utsæden, ikkje avlinga, men då matrikkelen oppgir begge deler kan me samanlikne for å sjå om det har skjedd endringar. I 1875 sådde dei på hovudbruket 1/8 tønne bygg og fire tønner havre (mot åtte tønner i 1867) og dei sette tre tønner poteter (mot 5 3 4 tønner i 1867). Åkerarealet var altså blitt vesentleg mindre enn i 1867. Dette må vere uttrykk for ein reell nedgang, då opplysningane i matriklane ofte er underestimater. Nedgangen i åkerarealet kan kanskje skuldast at folketalet gjekk ned i perioden 1865-75. I 1865 budde sju personar på hovudbruket, pluss ein annan familie på fire. Denne familien var flytta frå Romsa i 1875 og det var då seks personar på hovudbruket. Det er uvisst om denne endringa i folketalet kan forklare nedgangen i åkerarealet. Gurotunet I 1904 overtok Reinert Reinertson Romsa bruk nr. 2 etter faren, Reinert Reinertson Viland. Han var gift med Guro Simonsdotter Svalland frå Bjoa. Etter at Reinert døydde i 1940 har garden vore kalla Gurotunet (figur 7). Det låg vel 150 m søraust for Haukelandstunet. Dei to bruka er skilte av ein lang steingard som går tvers over sentrale delar av Store Romsa. Steingarden er framleis eit lett synleg innslag i landskapet. I tillegg til jordbruk dreiv Reinert med fiske og fraktefart. Han hadde ein kutter som gjekk under namnet Romsadampen, bygd i Kjellasvik av båtbyggjaren Andreas Endresen. I Naustvika hadde dei naust. Bustadhuset var malt med kvalolje, gulaktig på farge. I vinduene hadde Guro store, flotte blomster, m.a. blåe Hortensia. Figur 7. Gurotunet med våningshuset og løa. Bruket er kjernen i det gamle hovudbruket på Romsa. I bakgrunnen Litle Romsa og innløpet til Ølensfjorden. Både våningshuset og løa er no vekke. 13
Guro og Reinert hadde husdyr, som dei andre bruka på Romsa. Kubeitene hadde dei på Helganes og der blei dei også mjølka, på stølen som dei sa. I seinare år pakta Malvin, ein av sønene på Haukelandsbruket, garden til Guro. Søstrene hans hjelpte til med mjølkinga, morgon og kveld. Dei hadde mjølka i spann som dei bar med reimer på ryggen. På vegen frå stølen og heim passerte dei Gurotunet og då sto Guro på trappa og ville ha den avtalte literen med mjølk som ho trengde. Folk som kjende Guro omtalar henne som ei flott dame, alltid kledd i sid stakk med forkle (figur 8). Guro var også kjend som ei bestemt dame. Hu va biske, men sterkt troande, fortel ein som kjende henne. Ho hadde godt med penger, men brukt dei ikkje på seg sjølv. Større inntekter fekk ho vel då Romsadampen blei selt og i tillegg fekk ho mykje via landslotten. Ho eigde stranda frå Naustvika og austover og det var ein særs god plass for plassering av steng. Fiskarene måtte betale 2 % av bruttoverdien av fisken som sto i steng til strandeigarane. I 1956 fiska dei mykje mussa i Bjoafjorden og det året fekk Guro inntekter frå landslotten tilsvarande ei heil årsløn. Pengene fekk ho tilsendt i kontantar med posten det ville knapt vore tilrådeleg i dag! Ho hadde mange av dei store grøne femhundrelappane og dei delte ho gjerne med tanteungane sine når dei kom på besøk om sommaren. Mange av dei budde på Bjoa og fullasta med vaksne og ungar gjekk turen med gavlabåt over fjorden til Guro på Romsa. Mat og drikke hadde dei med seg og Romsa var som ein fristad der ungane kunne springe fritt omkring. Elles kunne det vere vanskeleg for slektningar som budde andre stader å få kontakt med Guro. Etter at telefonen kom til Haukelandsgarden, kunne dei ringe dit og så sende melding til Guro den vegen. Det var tungvindt etter dagens standard, men det gjekk. Guro hadde god kontakt med Haukelandsfamilien og dei siste åra hjelpte dei Guro på mange måtar; dei hadde eit godt naboskap. Guro og Reinert var bornlause og dei budde på garden så lenge dei levde. Reinert døydde 20 år før Guro (figur 9), og ho var den siste fastbuande på Romsa. Ho ville korkje selgje eller flytte. På slutten såg ho lite, men ho kjende folk igjen på stemmen. Då ho døydde 15. mars 1960, blei huset selt og flytta frå øya, berre grunnmuren står ennå att (figur 10). Guro hadde eit stort og innhaldsrikt hus og sommaren etter at ho døydde var det storauksjon på Romsa. Folk kom med skøyter og småbåtar frå Ølen og Figur 8. Guro slik mange hugsar henne. Ho var mellom dei siste som budde på Romsa. Ho døydde i 1960. Figur 9. Frå venstre: Kari Haukeland, Gurina Romsa (bak), Johannes Romsa (foran) og Berta Romsa. I bakgrunnen løa til Guro og Reinert. Biletet er tatt den dagen Reinert Romsa døydde, i 1940. Til venstre for Kari ser me det ligg brakje på grasbakken. Det var skikk å spreie brakje på bakken der gravfølge passerte. Brakjen er desinfiserande og det kan ha vore opphavet til denne skikken som også er kjend frå andre delar av distriktet. 14
Då Chr. Michelsen kom på besøk Til dei folkelege historiene frå Romsa høyrer historia om ein yacht som kom inn i hamna på nordsida av Store Romsa ei tid etter første verdskrigen. To karar gjekk i land, gjekk oppover bakkane og banka på i eit av tuna. Dei var tørste og ville be om mjølk. Dei var vel ikkje kledde i finstasen, akkurat, for kona som opna døra synfarte dei frå topp til tå og spurde Kva slags rekafantar e de? Dei flirte visst litt i skjegget og den eine svarte: Han der er overlæge Claus Hansen og dette er statsminister Michelsen fra Bergen. Statsminister Michelsen?, spurte kona skeptisk, han store frå 1905? Å, kor du lyge. Men dette skulle ho snart finne ut av, meinte ho. Ho gjekk inn i stova og såg på eit bilete ho hadde hengande på veggen før ho konkluderte: Jau, det er nok same karen. Historia fortel at mennene fekk den mjølka dei ville ha og at dei gjekk velnøgde derifrå. Historia fortel også at det var Guro på Gurotunet som møtte statsminister Michelsen den gongen på Romsa. Figur 10. NRK-mannen John Skien, kjend m.a. frå Norge Rundt, ved tuftene på hovudbruket (Gurotunet). Han har familieband til Haugsgjerdet og Romsa. Her står han ved trappa der Guro ein gong tok i mot han med opne armar. John var vel ti år den gongen og var med Sverre Åsbø for å sanke sauer på Romsa. Han minnest Guro trippa rundt med kaffikjelen klar til Sverre og brusflaska klar til John. Ho hadde ikkje tid å sitje ned sjølv, for ho måtte passa på at dei to karane fekk nok av alt til ei kvar tid. John fortel at dei knapt fekk tid til å drikke ut før påfyllinga tvinga seg fram. Ho sette tydeleg pris på besøket. Det han ikkje visste den gongen, men som ho truleg kjende til, var at John og den avdøydde mannen hennar var i slekt. Foto: AL. Bjoa. Som folk elles på den tida var Guro sterkt truande og ho hadde fleire andelege bøker, nokre av dei var særs gamle og hadde nok gått i arv biblar, testamente og salmebøker. På bruket til Guro og Reinert ligg den store kristtornskogen, truleg den største og mest velutvikla i sitt slag i landet. Guro og Reinert skar mykje kristtorn og selde til Bergen og andre stader til jul. Då Guro blei enke, fekk ho hjelp av Konrad Haukeland på nabobruket til å skjere. Dei knyta saman buntar som blei sende med rutebåten til Bergen. Dei hadde også litt småsal i Ølen. Heimebruket Etter at Tor omkom på sjøen, overtok svogeren hans, Kolbein Arntson Berge, heimebruket. Han hadde gjeld til Mikkel P. Lønning som han ikkje klarte å betale og i 1864 blei heimebruket lyst ut på 15
Ein dag i 1848 Romsafolket var ofte på sjøen. Stort sett gjekk det bra, men ein vinterdag i 1848 gjekk det gale for Tor Johannesson Romsa f. 1798 på heimebruket. Etter denne dagen har folk i distriktet kalla han den galne måndagen. Han kollsegla i skikkeleg uver. Båten hans velta, men Tor klarte å kome seg opp på kvelven. Han skreik etter hjelp og folk på land høyrde og såg han, men kunne ikkje gjere noko i det fæle veret. Vinden kom frå nordvest og båten med Tor klamrande fast dreiv inn til Etnesjøen. Dagen etter klarte folk å få tak i båten, men for seint. For at han ikkje skulle fare på sjøen hadde Tor stukke kniven sin gjennom trøya og inn i båtborda, men det var så kaldt at Tor hadde frøse i hel. Igjen sat enkja med ansvar for garden og 10 ungar. Utan mannen klarde ho ikkje å sitte med garden og ho måtte selje han. Ho flytte seinare til Grindanes med borna sine og fekk kår der. Det gir eit folltal på 4,8 for havre og 4,6 for poteter. For havre er det er omtrent det same som på hovudbruket, men mindre enn på hovudbruket for poteter. Frå naturenga hausta Lars 600 våger høy (11 tonn) og 177 våger halm (3,3 tonn). Det blir 188,3 kg høy/ mål natureng, altså noko mindre enn på hovudbruket (8,4 % mindre per mål). Dette kan skuldast at enga blei driven betre eller at jorda i (natur)enga var betre på hovudbruket. Forskjellen kan også skuldast at opplysningane i matrikkelen ikkje var heilt nøyaktige. Heimebruket hadde hest, 11 storfe og 72 sauer, med andre ord godt fleire sauer enn på hovudbruket. Den nye skylda blei sett til 2 dalar, 2 orter og 9 shilling, altså ein liten auke i høve til før (som på hovudbruket). Lars og kona budde truleg på heimebruket i femseks år. Dottera Guro gifta seg med Isak Pederson Utbjoa i 1870 (figur 11) og dei overtok garden etter tvangsauksjon. I auksjonsprotokollen frå Fjelberg Thinglag kan me lese: Der efter blev Gaarden Opraabt for Tolv hundrede Speciedaler og blev ved flere Bud og over Bud endelig bortsolgt til høijstbydende Lars Helgesen Udbioe for 805 Spd. Kolbein hadde nok hatt ei vanskeleg tid for han hadde heller ikkje betalt skatten det året og då fekk Kjøberen Ret til strags at tiltræde Gaarden. Folketeljinga frå 1865 viser at Lars Helgesen og kona Anna Torkelsdotter med sine tre søner og ei dotter brukte retten sin og busette seg på heimebruket. Her budde også Husmoder og Føderaadskone Kari Aarentsdotter med fem søner som alle farer tilsøs og to døtre omtalte som Skrædderinder. Kari var kona til Tor som kollsigla men ho hadde altså framleis kår på garden. I 1865 hadde heimebruket tre husmenn, alle med jord og dyr. Det var på Grindanes, Kjøkenvik og Makkøyr. To år seinare, i 1867, sat framleis Lars Helgesen som eigar på heimebruket. Åkeren var på 12 1 2 mål, alt rekna som middels god kvalitet. Bruket hadde ikkje dyrka eng, men 59 mål natureng. I åkeren sådde dei 7 1/5 tønne havre og dei sette 6 1 2 tønne poteter. Dei hausta 34 1 2 tønne havre og 30 tønner poteter. Figur 11. Isak (1840-1911) og Guro (1849-1932) Romsø. Dei gifta seg i 1870 og biletet må vere frå om lag den tida. 16
Figur 12. Isakfolket samla framføre husa. Frå venstre Isak, Isak (son til Helene og Anton), Guro, Anna Dalen, Anton (son til Isak og Guro) og Helene Romsø Dalen (Anton si kone, søster til Anna). Huset til venstre er reve, hovudhuset til høgre står ennå. Isak d.y. blei født i 1908 og Isak d.e. døydde i 1911, så biletet må vere tatt i 1910/11. Figur 13. Romsagarden omkring 1912. Guro står til venstre. Bak Anton og svigerinna Anna. I midten Helene med borna sine Isak og Helene Gurine. Isak døydde i 1911 og er ikkje med på biletet. 17
Lars, mens Lars og kona flytte til Svalland. Folketeljinga frå 1875 viser at Isak Pederson, kona Guro, fire born og ei tenestejente då budde på heimebruket. Isak er nemnd som forpaktar i 1875, men i 1892 kjøpte han garden av svigerfar sin. Isak var skipper og dreiv med fiske og Nordlandsfart. Truleg måtte kona drive garden mykje aleine, for eldste sonen var berre fem år i 1875. Dei hadde hest, fem kyr og to ungdyr, 21 sauer og ein gris. I åkeren sådde dei tre tønner havre og 2 1 2 tønne poteter. Guro og Isak fekk sju born. Fire av sønene drog til Amerika i 1890-åra og garden blei i 1907 overtatt av den siste sonen som var igjen i Noreg, Anton Olai (figur 12 og 13). Han hadde motorbåt og dreiv mykje med fiske (figur 14). To år før han overtok heimebruket gifta han seg. I 1928 selde dei og flytta til Hauge. Det var Arne Monsson Haukeland som då kjøpte heimebruket i 1928. Han kom frå Fana og var gift med Kari Knutsdotter Stusdal, også frå Fana. Dei fekk sju born og fleire av dei flytta seinare til Bergen. Haukelandstunet Haukelandstunet ligg opp for austsida av Brattestøvågen, 25-30 m o.h., med vidt utsyn nordvestover mot Fjellberg (figur 15). Dei siste som budde her var Kari og Arne Haukeland med familie. Dei kom frå Fana til Romsa i 1909 og budde dei første åra på Glåp på Litle Romsa, men i 1915 selde dei Glåp og flytta tilbake til Fana. Truleg likte dei seg godt på Romsa, for i 1928-29 kjøpte dei som nemnt garden til Anton Romsa og flytte dit. Etter den tida har garden gått under namnet Haukelandstunet. Arne dreiv som Figur 14. Anton dreiv som fiskar og bonde og biletet viser båten hans. bonde, men i tillegg hadde han ansvar for posten og for rutebåtekspedisjonen. Familien hadde også båt, motorbåten Kvikk, i tillegg til robåtar. Naust hadde dei i Naustvika. Kari og Arne hadde sju born, fem jenter og to gutar (figur 16 og 17). Ein av dei er Lillian Bergesen som no bur i Bergen (figur 18 og 19). Ho var ein månad gammal då familien flytte til Romsa og ho budde der til ho var 16 år. Då flytta ho til Bergen og fekk huspost der. Der var det mykje å lære, fortel ho. Eg va vane med smalagarden på Romsa og Bergen va ein stor overgang med andre skikkar og vanar. Eg lengta ofte heim te Romsa og det va deiligt å koma heim igjen. Eg reiste til Romsa om våren, til lamminga. Eg hadde namn på kvar einaste sau. På Haukelandsgarden hadde dei om lag 15 sauer med 2-3 lam kvar. I tillegg hadde dei om lag 10 kyr, pluss kalvar og stutar. Dei hadde også hest og om lag 30 høns (kvite) og ein hane. Kubeitene låg mellom tunet og Kobbanes, både mot Brattestøvågen og mot Figur 15. Haukelandstunet i 1930-åra. Frå venstre ser me hønsehuset, utedoen, våningshuset, eldhuset, vedhuset/smalahuset og løa. 18
Figur 16. Haukelandsfamilien samla i tunet. Framme sit foreldra Arne og Kari. Bak frå venstre: Konrad, Lillian (bur i Bergen), Mathy, Ida (bur i Bergen), Amanda (bur i Åsane), Klara og Malvin. Figur 17. Fem flotte Haukelands-jenter (søsken) i tunet: Mathilde, Klara, Amanda, Ida og Lillian. I bakgrunnen Dammaberget. Figur 18. Lillian i kaiakken i Naustvika, Litle Romsa i bakgrunnen. Lillian padla ofte til Haugsgjerde etter post. Brødrene Malvin og Konrad hadde lagd kaiakken. 19
Figur 19. Lillian Bergersen er dotter til Kari og Arne Haukeland. Ho budde på Romsa til ho var 16 år. Då flytta ho til Bergen og der bur ho framleis. Foto: AL. Gamlehamn. Sauene gjekk på bøane nær tunet når dei var på Romsa. Fleira av husa har tak av steinheller (figur 20). For å kunne fø husdyra gjennom vinteren måtte dei skaffe høy og anna fôr. Høyet kom frå engene som blei slått med slåmaskin hesten drog. Engstykkene var ikkje store og kvar av dei hadde sitt eige namn, som Kisseberekro, Kariekro og Hallfjoringen. Graset blei tørka i hesjer. Den siste tida det var drift på Haukelandsgarden hadde dei 40 mål slåttemark og 38 mål blei slått med slåmaskin, mens to mål blei slått med langorv. Engarealet på Romsa var ikkje stort og for å få nok høy til vinteren måtte dei slå alle stader det var gras å finne. Haukelandsgarden hadde rettar på Haugsholmane og der slo dei også. Tenk på det neste gong du drar forbi med båten det er ikkje innlysande i dag at desse holmane inntil for ein generasjon eller så sia var viktige for å skaffe vinterfôr til husdyra på Romsa! På holmane slo dei med stuttorv og med børatoget blei graset bore til robåten og så rodde dei til Naustvika. På Haukeland hadde dei høyvogn så hesten drog lasset opp Figur 20. Taksperrene og bjelkane på låven i Haukelandstunet er laga av solid rundtømmer, for å kunne bere vekta av dei store, tjukke takhellene (inntil 1 m 2 store og 4 5 cm tjukke). Foto: AL. 20