Utvikling i kommuneøkonomien i 2008

Utvikling i kommuneøkonomien i 2008 Kostra-tal 2006-2008 www.mrfylke.no

2 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 I n n h a l d 1 INNLEIING... 3 2 SAMANDRAG OG KONKLUSJON... 4 3 FRÅ BRUTTO DRIFTSRESULTAT TIL NETTO DRIFTSRESULTAT... 5 3.1 BRUTTO DRIFTSRESULTAT... 7 3.2 EKSTERNE FINANSTRANSAKSJONAR... 8 3.3 NETTO DRIFTSRESULTAT... 11 4 INNTEKTENE... 15 5 LÅNEGJELD... 19 6 INVESTERINGAR... 21 7 ARBEIDSKAPITAL... 23 8 PENSJONSUTGIFTENE... 24 9 BEFOLKNINGSENDRING OG PROGNOSE... 25 APPENDIKS... 29 KJELDER... 34

3 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 1 INNLEIING Møre og Romsdal fylke gir med dette ut ein ny rapport der vi prøver å seie noko om utviklinga i kommuneøkonomien i fylket. Vi vil leggje vekt på tala for 2008, men vi har òg med tal for 2006 og 2007 for om mogleg å sjå varige tendensar og for å sjå tala i 2008 opp mot dei føregåande åra. Tala som er presentert i rapporten er henta frå Statistisk sentralbyrå (SSB). Dei fleste tala er henta frå Kostra (KOmmune-STat-Rapportering). 15. juni i år publiserte SSB endelege tal for 2008. Tala vi har nytta oss av i denne rapporten er på konsernnivå. Det vil seie tal for heile kommunen, inkludert kommunale føretak, interkommunale samarbeid og interkommunale selskap. Kostra-tala er henta både frå nivå 2 og 3 i Kostra. I rapporten vil vi presentere eit utval økonomiske indikatorar og storleiker som vi meiner kan gje eit bilete av den økonomiske situasjonen i fylket. Fokuset er difor ikkje retta mot enkelte kommunar, men mot kommunane i fylket samla. Indikatorane for den einskilde kommune vil likevel bli presentert for å sjå kva som ligg bak tala for fylket og for å nyansere bilete noko. Eit gjennomsnittleg tal for fylket samla treng ikkje å vere sant for nokon av kommunane. Kommentarane i teksten vil på grunnlag av dette også seie noko om variasjonen og skilnaden mellom kommunane i fylket. 1503 Kristiansund og 1556 Frei gikk saman til ein kommune, 1505 Kristiansund, i 2008. Tala for desse to kommunane er slått saman i åra før samanslåinga. Vi har markert dette ved å skrive 1505 Kristiansund*.

4 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 2 SAMANDRAG OG KONKLUSJON Etter eit godt år for kommuneøkonomien i 2006, har vi no hatt to år der ein har gått frå vondt til verre. Kvifor har kommuneøkonomien i Møre og Romsdal svekka seg dei siste to åra? Kva skyldast den stramme økonomiske situasjonen vi i dag ser i mange kommunar i Møre og Romsdal? Som vi vil sjå i denne rapporten har utgiftene, til den årlege drifta i kommunane i Møre og Romsdal, auka meir enn inntektene. Brutto driftsresultat som syner differansen mellom årlege inntekter og årlege driftsutgifter har svekka seg markant sidan 2006. Dette kan tyde på at kommunane har ein tenesteproduksjon som er for stor i forhold til inntektene. Ei forklaring på at dette ikkje var tilfelle i 2006 kan vere at kommunane fikk ein auke i skatteinntektene seint på året, og difor ikkje klarte å nytte ein så stor del av inntektene i drifta det året. Ein annan grunn til at resultata er svakare i Møre og Romsdal enn landet elles er at kommunane her i fylket har store finansutgifter. 2008 var spesielt i så måte da fleire kommunar måtte bokføre til dels store (urealiserte) tap på sine finansplasseringar som følgje av finanskrisa. I forkant av finanskrisa, i 2007, opplevde vi ei relativt kraftig auke i renta. Kommunane i Møre og Romsdal har noko høgare gjeld enn kommunane elles i landet. Det skuldast at kommunane her i fylket i større grad lånefinansierar sine investeringar. Samstundes står ikkje investeringsnivået tilbake for landsgjennomsnittet. I 2008 hadde vi òg eit lønsoppgjer i kommunal sektor som ga den største lønsauka på fleire år. Samla sett kan vi sjå ein tendens til at kommunane her i fylket har hatt eit litt for høgt drifts- og investeringsnivå i forhold til inntektene sine dei siste to åra. Dei svake resultata i 2007 og 2008 er ikkje spesielle for kommunane her i fylket, vi ser dei i heile landet. I heile Noreg har brutto driftsresultat svekka seg og finansutgiftene auka. Samla har dette svekka netto driftsresultat kraftig for kommunane i Noreg.

5 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 3 FRÅ BRUTTO DRIFTSRESULTAT TIL NETTO DRIFTSRESULTAT Når ein bruker statistikk i ein analyse, skal man være forsiktig med å skilje ut nokre få indikatorar. Det kan gjere at tolkinga av datamaterialet blir skeivt eller mangelfullt, og i verste fall feil. Likevel er det nokre indikatorar som peikar seg ut som meir meiningsfulle å sjå på enn andre. Dei indikatorane vi har valt å sjå nærmare på i dette kapittelet seier noko om nivået på drifta i kommunane. Dei aktuelle indikatorane har fått ein kort definisjon under. Brutto driftsresultat (BDR) er brutto driftsinntekter (BDI) fråtrekt driftsutgifter utanom renter og avdrag. Dette resultatet skal dekke netto rente- og avdragsutgifter samt eventuelle pliktige avsetningar. Renteinntekter, utbytte og eigaruttak er kursgevinstar vedrørande finansielle instrumenter og renteinntekter samt utbytte og eigaruttak. Saman utgjer dei det vi kallar eksterne finansinntekter. Renteutgifter og andre finansutgifter samt avdragsutgifter er dei utgiftene som kommunen har knytt til kurstap vedrørande finansielle instrumenter, lånekostnader og forseinkingsrenter. Saman utgjer dei det vi kallar eksterne finanskostnader. Motpost avskrivingar annullerer avskrivingar, som inngår i brutto driftsresultat, slikt at ein får netto driftsresultat. Netto driftsresultat (NDR) er resultatet som kjem fram når renter og avdrag er trekt frå brutto driftsresultat. Forskjellen mellom brutto- og netto driftsresultat syner kor stor del av inntektene i kommunane som går med til å betale renter og avdrag. Ein kommune kan òg ha eit betre NDR enn BDR dersom ein har større eksterne finansinntekter enn eksterne finanskostnader. Eit positivt NDR vil seie at kommunen har opparbeidet seg ein økonomisk handlefridom som kommunen kan nyte godt ved ei seinare anledning; til dømes til finansiering av investeringar. Syner netto driftsresultat eit underskot, må kommunen nytte tidlegare avsetningar til å finansiere året sine driftsutgifter. NDR er sett på som den viktigaste enkeltståande indikatoren for korleis den økonomiske situasjonen i kommunen er. For heile kommunesektoren samla, er det tilrå at NDR er om lag 3 prosent av brutto driftsinntekter over tid. Då blir formuesbevaringsprinsippet ivaretatt.

6 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 Figur 1 syner postane frå brutto driftsresultat til netto driftsresultat i prosent av brutto driftsinntekter. Tala syner utviklinga frå 2006 til 2008, og er eit gjennomsnitt for kommunane i Møre og Romsdal. 7,0 % 6,0 % Figur 1 Frå BDR til NDR, Møre og Romsdal 2006-2008 6,9 % 5,0 % 4,0 % 3,0 % 2,0 % 3,1 % 3,5 % 3,5 % 2,9 % 3,3 % 4,6 % 3,8 % 3,6 % 3,6 % 4,0 % 4,1 % 3,9 % 3,7 % 2006 2007 1,0 % 0,0 % -1,0 % 0,9 % 1,0 % Brutto driftsresultat Renteinntekter, utbytte og eigaruttak Renteutgifter og andre finansutgifter Avdragsutgifter Motpost avskrivingar 0,3 % Netto driftsresultat 2008-2,0 % -2,6 % -3,0 % Figuren syner at det er to klare grunnar til at netto driftsresultat har forverra seg kraftig dei siste to åra. For det første har brutto driftsresultat svekka seg med om lag 2 prosent. Det skuldast ganske enkelt at kommunane har hatt ei sterkare kostnadsauke enn inntektsauke. Vidare ser vi at eksterne finansutgiftar har auka dramatisk. Betalte renter, avdrag og andre finansutgifter har meir enn dobla seg frå 2006 til 2008 målt i prosent av brutto driftsinntekter. Kommunane hadde finansutgifter på 6,9 prosent av sine brutto driftsinntekter i 2008. Dette har sjølvsagt samanheng med finanskrisa. Etter eit par år med låg rente, opplevde vi ei markant auke i renta i 2007 og fram til hausten 2008. Vi ser at renteauka òg påverka kommunane sitt NDR i 2007. Sommaren 2008 kom finanskrisa, og børsane stupte hausten 2008. Dei kommunane som hadde investert i aksjemarknaden, fikk ei sterk svekking av sine netto driftsresultata i 2008.

7 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 3.1 BRUTTO DRIFTSRESULTAT Tabell 1 BDR i % av BDI Kommune 2006 2007 2008 1502 Molde 3,4 % 0,9 % 0,8 % 1504 Ålesund 3,4 % 2,9 % 3,1 % 1505 Kristiansund* 1,7 % -6,0 % 0,5 % 1511 Vanylven 4,2 % 1,0 % -2,1 % 1514 Sande 2,2 % -0,5 % -0,3 % 1515 Herøy 4,3 % -1,7 % -1,8 % 1516 Ulstein 6,7 % -0,4 % 4,1 % 1517 Hareid 3,3 % 3,0 % 2,1 % 1519 Volda 1,2 % 2,9 % 0,5 % 1520 Ørsta 2,2 % -0,5 % 0,1 % 1523 Ørskog 5,9 % 7,9 % 4,3 % 1524 Norddal 0,2 % 3,2 % 4,0 % 1525 Stranda 2,9 % 1,3 % 1,2 % 1526 Stordal 8,7 % 2,9 % 5,7 % 1528 Sykkylven 5,6 % 1,8 % -4,2 % 1529 Skodje 5,4 % 3,8 % 1,4 % 1531 Sula 1,4 % 0,9 % -1,8 % 1532 Giske 2,9 % 2,2 % -1,5 % 1534 Haram 0,4 % -2,1 % -4,1 % 1535 Vestnes 1,9 % -1,9 % -4,9 % 1539 Rauma 1,4 % -2,0 % -4,2 % 1543 Nesset -0,2 % -3,7 % -1,1 % 1545 Midsund -1,8 % -1,1 % -3,5 % 1546 Sandøy 8,5 % -1,0 % 2,3 % 1547 Aukra 4,6 % 23,3 % 29,0 % 1548 Fræna 2,7 % 1,1 % -3,5 % 1551 Eide 4,0 % -0,1 % -2,1 % 1554 Averøy -2,2 % -6,7 % -2,5 % 1557 Gjemnes 4,5 % 1,4 % -5,2 % 1560 Tingvoll 4,1 % 3,9 % 5,5 % 1563 Sunndal 5,8 % 5,0 % 2,7 % 1566 Surnadal 3,7 % 3,1 % -1,5 % 1567 Rindal 9,2 % 9,5 % 3,2 % 1571 Halsa 4,3 % 3,9 % 3,9 % 1573 Smøla 3,9 % -1,9 % 5,0 % 1576 Aure 5,4 % -2,9 % 4,7 % Møre og Romsdal 3,1 % 0,9 % 1,0 % Noreg utan Oslo 4,1 % 1,8 % 0,6 % Tabell 1 syner brutto driftsresultat i prosent av brutto driftsinntekter for dei tre siste åra. Av tabellen går det fram at kommunane i Møre og Romsdal har eit brutto driftsresultat som er lågare enn i Noreg utanom Oslo i 2006 og 2007. I 2008, som var eit utfordrande år økonomisk sett, var brutto driftsresultat høgare i Møre og Romsdal enn i Noreg utan Oslo. Det kan sjå ut til at brutto driftsresultat stabiliserte seg i 2008 for kommunane i Møre og Romsdal, mens for landet vedvarte den negative trenden. Like fullt syner tabellen eit svakt brutto driftsresultat for kommunane i Møre og Romsdal. I 2006 var det berre tre kommunar med negativt BDR. Talet auka til 14 i 2007 og 16 i 2008. Utelatar vi Aukra kommune, som frå 2007 har vore i ei økonomisk særstilling, blir BDR 0,4 prosent i 2007 og 0,3 prosent i 2008. Eit svakare resultat enn for landet samla. Ei svekking av BDR kjem av at utgiftene aukar meir enn inntektene. Ein større del av inntektene går med til den årlege drifta i kommunane, og det blir dermed mindre igjen til å dekke finansutgifter og til avsetningar. Det tekniske berekningsutval for kommunal og fylkeskommunal økonomi (TBU) seier i sin rapport frå april i år at for 2008 vedvarte den høge sysselsettingsveksten og investeringsveksten i kommunane, medan inntektsveksten vart redusert i forhold til 2006 og 2007. Med andre ord vart ikkje veksten i kommunal tenesteproduksjon tilpassa den reduserte veksten i inntektene.

8 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 Ideelt sett bør brutto driftsresultat i prosent av driftsinntektene vere stort nok til å dekke netto finansutgifter samt gi eit tilfredstillande netto driftsresultat. Det var det berre om lag ein handfull kommunar som klarte i Møre og Romsdal i 2008. 3.2 EKSTERNE FINANSTRANSAKSJONAR Tabell 2 Resultat eksterne finanstransaksjonar i % av BDI Kommune 2006 2007 2008 1502 Molde -6,0 % -5,3 % -9,2 % 1504 Ålesund -3,9 % -5,1 % -5,5 % 1505 Kristiansund* -4,9 % -5,6 % -5,3 % 1511 Vanylven -4,8 % -4,8 % -3,3 % 1514 Sande -2,6 % -5,3 % -11,1 % 1515 Herøy -1,4 % -3,7 % -8,6 % 1516 Ulstein -4,5 % -4,5 % -6,1 % 1517 Hareid -7,0 % -7,5 % -8,0 % 1519 Volda -3,0 % -5,1 % -8,5 % 1520 Ørsta -3,9 % -6,1 % -8,1 % 1523 Ørskog -5,5 % -5,1 % -4,5 % 1524 Norddal -3,1 % -4,6 % -6,6 % 1525 Stranda -7,8 % -8,6 % -5,5 % 1526 Stordal -1,8 % -2,8 % -4,9 % 1528 Sykkylven -2,6 % -5,5 % -5,7 % 1529 Skodje -3,1 % -4,1 % -9,5 % 1531 Sula -1,7 % -3,5 % -5,8 % 1532 Giske 0,3 % -4,5 % -8,3 % 1534 Haram 3,1 % -5,8 % -28,0 % 1535 Vestnes -2,4 % -3,0 % -10,6 % 1539 Rauma -2,0 % -2,0 % -1,9 % 1543 Nesset 0,3 % -1,3 % -3,4 % 1545 Midsund -3,1 % -5,3 % -6,7 % 1546 Sandøy 2,7 % 0,5 % -12,5 % 1547 Aukra -5,1 % -5,0 % -8,9 % 1548 Fræna -3,1 % -5,4 % -11,0 % 1551 Eide 2,1 % -4,7 % -13,4 % 1554 Averøy -3,9 % -5,6 % -9,0 % 1557 Gjemnes -4,4 % -4,8 % -7,3 % 1560 Tingvoll -6,0 % -6,7 % -8,5 % 1563 Sunndal -2,8 % -1,4 % -2,5 % 1566 Surnadal -3,4 % -4,9 % -6,0 % 1567 Rindal -3,6 % -4,3 % -6,0 % 1571 Halsa -4,4 % -4,6 % -5,1 % 1573 Smøla -3,8 % -3,4 % -3,7 % 1576 Aure -3,8 % -4,7 % -4,1 % Møre og Romsdal -3,4 % -4,8 % -7,6 % Noreg utan Oslo -2,7 % -3,7 % -5,1 % Tabell 2 syner resultat eksterne finansieringstransaksjonar som er i all hovudsak renteinntekter og utbytte, renteutgifter og avdrag 1. Eigne tabellar for renteinntekter, renteutgifter og avdrag på kommunenivå, kan studerast i appendikset. Eit negativt tal syner at kommunen har eksterne finanstransaksjonar som må dekkast av driftsinntektene. I motsatt tilfelle, som er ei sjeldan hending, får kommunen netto finansinntekter som ein kan nytte til drift eller sette av til seinare. Vi ser av tabellen at utviklinga har vore negativ dei siste tre åra. Med det meinar vi at kommunane både i Møre og Romsdal og i heila landet har fått ei dobling i netto finanskostnader, i prosent av BDI frå 2006 til 2008. For Møre og Romsdal ser vi at 3,4 prosent av driftsinntektene gikk med til å dekke netto renter og avdrag i 2006, og at talet har auka til 7,9 prosent i 2008. For landet utan Oslo er tala 2,7 prosent i 2006 og 5,1 prosent i 2008. 1 Utlån og mottatte avdrag på utlån inngår også i dette resultatet, men nettoeffekten av desse to postane er marginal på resultatet. Vi brukar derfor ikkje noko tid på dei her.

9 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 I 2008 er det berre fire kommunar som har eit resultat eksterne finanstransaksjonar som er likt eller lågare (betre) enn kva gjennomsnittet for fylket var i 2006. Med andre ord har vi hatt ein gjennomgåande svekking av resultat eksterne finanstransaksjonar i fylket. Ein ser òg av tabellen at resultatet varierar mykje frå kommune til kommune. Seks kommunar må nytte meir enn ti prosent av sine inntekter til å dekke netto eksterne finanstransaksjonar i 2008. Kva er så årsaka til denne utviklinga? Frå figur 1 hugsar vi at avdragsutgiftene har halde seg stabil i prosent av driftsinntektene over dei tre åra (mellom 3,6 og 3,8 prosent av BDI). Vi kan derfor ikkje seie at betalte avdrag er ein årsak til at kommunane har fått eit dårligare resultat frå eksterne finanstransaksjonar. Også for landet utanom Oslo har avdrag i prosent av driftsinntekter vore stabil, men om lag ein halv prosent lågare. Det har sjølvsagt samanheng med at kommunane i Møre og Romsdal har om lag 20 prosent høgare lånegjeld enn kva gjennomsnittet er for landet. Kommunane har auka si netto lånegjeld frå 2006 til 2008 i prosent av driftsinntektene. Det betyr at kommunane i Møre og Romsdal relativt sett har redusert avdraga sine. Med andre ord har mange kommunar auka nedbetalingstida på låna sine. Den totale lånekostnaden aukar, men utgiftene blir noko mindre på kort sikt. Dette er noko vi også har sett i budsjett og rekneskap frå kommunane. Som tidligare nemnt opplevde vi ei markant auke i renta i 2007 og fram til hausten 2008. Dette kom etter ein periode med låg rente. Isolert sett skulle dette tilseie at renteinntektene skulle auke. At renteinntektene ikkje auka i 2007 kan skuldast at kommunane måtte nytte deler av sine bankinnskott til drift og investeringar. Sommaren 2008 kom finanskrisa, og børsane stupte frå hausten 2008. Kommunar som har investert i finansielle omløpsmidlar (aksjar, obligasjonar og sertifikat), har hatt store finansutgifter i 2008, i staden for å kunne inntektsføre kursstigning som har vore vanleg dei siste åra. Med andre ord har dei fått ein reduksjon i finansinntektene og ein auke i finansutgiftene. Dette er dei to viktigaste grunnane til at kommunane i Møre og Romsdal fikk reduserte finansinntekter i frå 2006 til 2008. Vidare kan det vere rimelig å tro at utbytte frå selskap med kommunale eigarpostar òg har blitt redusert i 2008 som følgje av finanskrisa. Eksterne finansinntekter var uforandra mellom 2006 og 2007, mens vi fikk ein reduksjon på 0,6 prosent i 2008 (frå 3,5 til 2,9 prosent). Landet utan Oslo hadde ei auke på 0,3 prosent i same periode. Med andre ord er det eksterne finansutgifter som har endra seg mest, og som har gitt kommunane ein strammare økonomi dei siste åra.

1534 Haram 1546 Sandøy 1551 Eide 1515 Herøy 1514 Sande 1502 Molde 1548 Fræna 1519 Volda 1520 Ørsta 1525 Stranda 1554 Averøy 1532 Giske Møre og Romsdal 1543 Nesset 1557 Gjemnes 1504 Ålesund 1535 Vestnes 1517 Hareid 1516 Ulstein 1528 Sykkylven 1545 Midsund Noreg utan Oslo 1526 Stordal 1560 Tingvoll 1524 Norddal 1566 Surnadal 1529 Skodje 1523 Ørskog 1505 Kristiansund 1531 Sula 1567 Rindal 1571 Halsa 1539 Rauma 1573 Smøla 1511 Vanylven 1576 Aure 1547 Aukra 1563 Sunndal 1,4 % 12,7 % 11,1 % 10,8 % 9,7 % 9,3 % 8,6 % 8,0 % 7,5 % 7,3 % 7,2 % 7,2 % 6,9 % 6,7 % 6,5 % 6,4 % 6,4 % 6,2 % 6,0 % 5,9 % 5,8 % 5,7 % 5,7 % 5,4 % 5,3 % 5,3 % 5,2 % 4,7 % 4,6 % 4,6 % 4,5 % 4,0 % 3,9 % 3,5 % 3,4 % 3,2 % 2,7 % 23,5 % 10 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 Resultat eksterne finanstransaksjonar har forverra seg med 4,2 prosent av BDI frå 2006 til 2008. Renteutgifter og kurstap 2 på finansplasseringar står for 3,6 prosent av totalt 4,2 prosent. Med andre ord har auka renteutgifter og kurstap på finansplasseringar forverra netto driftsresultat med 3,6 prosent frå 2006 til 2008. Her er det sjølvsagt store forskjellar mellom kommunane. Haram som hadde store kurstap gjennom store finansplasseringar fikk eit svært dårleg resultat i 2008. I perioden har kommunen hatt ei svekking på over 30 prosent av BDI frå eksterne finanstransaksjonar. Det som er klart er at dei kommunane med finansielle omløpsmidlar har hatt den sterkaste svekkinga i 2008. Deretter har kommunar med høg gjeld og merka ei svekking av resultatet gjennom auke i renteutgiftene i 2008. For desse kommunane vil den relativt låge renta i 2009 gi ein redusert kostnad i år, gitt at dei ikkje har inngått fastrenteavtaler. Figur 2 syner renteutgifter og kurstap i 2008 for kommunane i Møre og Romsdal. Figur 2 Renteutgifter og kurstap 2008 25,0 % 20,0 % 15,0 % 10,0 % 5,0 % 0,0 % 2 Kommunale rekneskapsreglar inneberer at kommunane må utgiftsføre kurstap på finansplasseringar årleguavhengig om dei har realisert tapa eller ikkje.

11 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 3.3 NETTO DRIFTSRESULTAT Netto driftsresultat er differansen mellom driftsinntekter og driftsutgifter inkludert eksterne finanstransaksjonar. NDR syner derfor kva kommunen sitt igjen med, etter at alle årets utgifter er betalt inklusiv renter og avdrag. Netto driftsresultat skal nyttast til eigenfinansiering av investeringar, eller settast av til seinare bruk. TBU har netto driftsresultat som hovudindikator for mål på økonomisk balanse i kommunar. TBU har som tilråding at netto driftsresultat bør utgjere om lag 3 prosent av brutto driftsinntekter over tid, samla for kommunesektoren. Tilrådinga kan likevel variere frå kommune til kommune, særleg knytt til grada av lånefinansiering i den einskilde kommune. Årsaka er at gjennom høge avdrag, kan avdrag være lik eller større enn kapitalslitet. Dermed kan ein einskilt kommune tilfredsstille formuebevaringsprinsippet sjølv med eit lågare netto driftsresultat. Men ein må ikkje gløyme at det er viktig for kommunane å bygge opp reservar (disposisjonsfond) for å kunne takle uventa svingingar i økonomien på kort sikt, samt kunne delfinansiere noko av framtidige investeringar. Figur 3 syner gjennomsnittleg netto driftsresultatet i prosent av driftsinntektene for kommunane i alle fylka frå 2004 til 2008. Kommunane i Møre og Romsdal har hatt, saman med kommunane i Nord-Trøndelag, Troms og Nordland, det svakaste gjennomsnittlig driftsresultat frå 2004 til 2008. Kommunane i desse fylka har i gjennomsnitt berre halvparten så stort NDR som gjennomsnittet for landet. Utviklinga frå år til år i perioden er nokså lik for alle fylka. 2005 og 2006 var år med gode netto driftsresultat. I 2004 og 2007 var gjennomsnittet litt lågare enn TBU si tilråding på 3 prosent. 2008 har vore eit dårleg år med tanke på kommuneøkonomien, der gjennomsnittet av kommunane hadde eit negativt netto driftsresultat (Oslo ikkje medrekna). Går vi bak tala i figur 3, ser vi at kommunane i Møre og Romsdal har gjennomgåande eit svakare netto driftsresultat enn kva som er gjennomsnittet for landet. I 2008 er det berre kommunane i Vestfold som har eit større negativt netto driftsresultat.

12 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 Figur 3 Gjennomsnittleg NDR på fylkesnivå frå 2004 til 2008 5,0 % 4,7 % 4,0 % 3,9 % 3,5 % 3,3 % 3,0 % 3,1 % 3,0 % 2,8 % 2,7 % 2,7 % 2,5 % 2,5 % 2,3 % 2,2 % 2,0 % 1,9 % 1,6 % 1,5 % 1,4 % 1,4 % 1,4 % 1,4 % 1,0 % 0,0 % I figur 4 er netto driftsresultat presentert på kommunenivå. At talet for fylke samla var negativt, tyder på at det var mange kommunar som hadde eit svakt netto driftsresultat. I 2008 var det berre 13 kommunar som hadde eit positivt netto driftsresultat. Det vil seie at det var heile 23 kommunar som hadde ein nedgang i formuen i 2008. Tala syner store skilnader mellom kommunane. Aukra hadde det høgaste netto driftsresultatet med 23,1 prosent. Smøla (5,3 prosent) og Ørskog (3,5 prosent) var dei to kommunane som hadde det nest høgaste og det tredje høgaste netto driftsresultatet. Haram hadde det lågaste resultatet med -27,0 prosent. Eide (-12,3 prosent) og Vestnes (-11,6 prosent) følgjer på dei to neste plassane. Skilnaden mellom det høgaste og det lågaste netto driftsresultatet er på heile 50,1 prosenteiningar.

13 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 Sjølv om TBU bruker dette som hovudindikatoren for økonomisk balanse i kommunar, skal ein vere varsam med å samanlikne kommunar utan å vite kva som ligg til grunn for tala i det aktuelle rekneskapsåret. Til dømes har Aukra dei siste åra fått ei kraftig auking i inntekter frå skatt på eigedom. Når noko så ekstraordinært skjer i ein kommune, kan det fort bli ei skeiv framstilling når ein samanliknar den kommunen med andre kommunar. Likt er det med Haram som frå 2003 til 2006 kunna nyte godt av netto eksterne finansinntekter. Dei to siste åra har netto finanstransaksjonar snudd til minus. Ein må derfor sjå på netto driftsresultat over fleire år om ein skal bruke det som einaste indikator på den økonomiske situasjonen i ein kommune. Figur 4 NDR i prosent av BDI, 2008 Haram Kristiansund Noreg u/oslo Stranda Vanylven Nesset Møre og Romsdal Rauma Sula Volda Skodje Surnadal Ørsta Molde Giske Sykkylven Herøy Sandøy Sande Midsund Averøy Gjemnes Fræna Vestnes Eide Smøla Ørskog Sunndal Stordal Halsa Rindal Ålesund Norddal Ulstein Tingvoll Hareid Aure Aukra -30,0 % -25,0 % -20,0 % -15,0 % -10,0 % -5,0 % 0,0 % 5,0 % 10,0 % 15,0 % 20,0 % 25,0 %

14 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 Tabell 3 Netto driftsresultat i prosent av brutto driftsinntekter, konsern Kommune 2006 2007 2008 1502 Molde 1,3 % -0,1 % -4,3 % 1504 Ålesund 4,3 % 2,0 % 2,0 % 1505 Kristiansund* 1,0 % -7,3 % -0,6 % 1511 Vanylven 3,7 % 0,6 % -1,1 % 1514 Sande 2,8 % -2,4 % -7,8 % 1515 Herøy 6,7 % -1,8 % -6,6 % 1516 Ulstein 4,0 % -0,9 % 1,7 % 1517 Hareid 3,1 % 1,7 % 0,8 % 1519 Volda 3,5 % 2,8 % -3,2 % 1520 Ørsta 2,6 % -2,3 % -3,9 % 1523 Ørskog 4,0 % 6,2 % 3,5 % 1524 Norddal 1,3 % 2,8 % 1,8 % 1525 Stranda 1,1 % -1,9 % -0,7 % 1526 Stordal 8,9 % 2,0 % 2,7 % 1528 Sykkylven 6,9 % 0,1 % -5,9 % 1529 Skodje 6,9 % 4,3 % -3,5 % 1531 Sula 4,7 % 2,0 % -2,8 % 1532 Giske 7,7 % 2,4 % -4,7 % 1534 Haram 7,0 % -3,0 % -27,0 % 1535 Vestnes 3,4 % -1,1 % -11,6 % 1539 Rauma 2,5 % -0,6 % -2,8 % 1543 Nesset 3,9 % -0,4 % -1,7 % 1545 Midsund -1,8 % -3,9 % -7,9 % 1546 Sandøy 15,3 % 3,1 % -7,2 % 1547 Aukra 3,8 % 22,5 % 23,1 % 1548 Fræna 2,4 % -1,5 % -11,3 % 1551 Eide 9,6 % -1,6 % -12,3 % 1554 Averøy -2,7 % -9,8 % -8,1 % 1557 Gjemnes 3,9 % 0,3 % -8,4 % 1560 Tingvoll 2,0 % 1,0 % 1,1 % 1563 Sunndal 5,6 % 6,2 % 2,8 % 1566 Surnadal 3,3 % 2,2 % -3,7 % 1567 Rindal 9,7 % 9,5 % 2,0 % 1571 Halsa 3,4 % 2,8 % 2,2 % 1573 Smøla 4,3 % -0,6 % 5,3 % 1576 Aure 6,4 % -2,4 % 0,7 % Møre og Romsdal 3,7 % 0,3 % -2,6 % Noreg utanom Oslo 5,4 % 2,2 % -0,4 % Av tabell 3 går det fram at kommunane i Møre og Romsdal har hatt ein kraftig nedgang i netto driftsresultat dei siste åra. I 2006 var det eit solid netto driftsresultat på 3,7 prosent. I 2007 var netto driftsresultat gått ned til 0,3 prosent og i 2008 var netto driftsresultat på -2,6 prosent. Det vil seie at netto driftsresultat for fylket samla har falt med heile 6,3 prosenteiningar frå 2006 til 2008. Kommunane i Noreg utan Oslo har òg hatt ei negativ utvikling i netto driftsresultat dei tre siste åra. Netto driftsresultat for desse kommunane falt frå 5,4 prosent i 2006 til 2,2 prosent i 2007. I 2008 falt netto driftsresultat for kommunane i Noreg utanom Oslo vidare ned til -0,4 prosent. Med andre ord har økonomien til kommunane (målt i netto driftsresultat) i Møre og Romsdal dei siste åra lege på eit lågare nivå enn elles i Noreg, samstundes med at den har følgt den negative utviklinga. Figur 1 syner at det har vært ei større svekking av netto driftsresultat enn av brutto driftsresultat frå 2007 til 2008. Av same figur går det fram at svekkinga i stor grad er på grunn av relativt sterk vekst i renteutgifter, provisjonar og andre finansutgifter. Rentenivået og utviklinga i finansmarknadene har medverka til aukinga i denne posten. Vi ser at det er mange av kommunane som har hatt høgare renteutgifter og andre finansutgifter enn budsjettert som har fått eit negativt netto driftsresultat. Dette syner kor fort eksterne finanstransaksjonar kan snu eit positivt brutto driftsresultat til eit negativt netto driftsresultat.

15 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 4 INNTEKTENE Tabell 4 syner totale driftsinntekter til kommunane i Møre og Romsdal. I totale driftsinntekter inngår dei frie inntektene (skatt og rammetilskot), øyremerka tilskot, sals- og leigeinntekter og overføringar/andre inntekter (frå kommunar, private og andre). Eksterne finansinntekter inngår ikkje i desse tala. Tabellen syner absolutte tal frå åra 2006 til 2008. I tillegg er det tatt med den årlige nominelle endringa i prosent. Tabell 4 Sum driftsinntekter i tusen kroner 2006 2007 2008 Kommune Kroner Endring Kroner Endring Kroner 1502 Molde 1 135 572 9,3 % 1 241 395 11,1 % 1 379 193 1504 Ålesund 1 783 336 7,8 % 1 922 540 8,7 % 2 089 949 1505 Kristiansund* 1 081 042 5,0 % 1 135 453 6,6 % 1 210 904 1511 Vanylven 184 380 3,8 % 191 366 7,4 % 205 492 1514 Sande 154 100 4,6 % 161 145 1,7 % 163 869 1515 Herøy 396 299 6,5 % 422 070 1,7 % 429 413 1516 Ulstein 336 351 4,8 % 352 659 11,9 % 394 623 1517 Hareid 218 080 9,5 % 238 838 0,6 % 240 324 1519 Volda 394 105 7,2 % 422 614 7,6 % 454 560 1520 Ørsta 482 963 2,5 % 495 020 9,5 % 542 287 1523 Ørskog 133 558 7,6 % 143 775 6,4 % 153 002 1524 Norddal 134 700 12,6 % 151 702 8,3 % 164 239 1525 Stranda 239 060 1,5 % 242 581 8,7 % 263 628 1526 Stordal 66 533 0,2 % 66 669 15,6 % 77 048 1528 Sykkylven 306 556 8,4 % 332 268 5,3 % 350 037 1529 Skodje 171 565 7,0 % 183 647 11,1 % 204 103 1531 Sula 322 065 7,7 % 346 895 7,2 % 371 750 1532 Giske 286 736 8,8 % 311 884 8,0 % 336 932 1534 Haram 400 610 8,1 % 432 908 6,6 % 461 596 1535 Vestnes 406 095 4,4 % 423 973 3,2 % 437 547 1539 Rauma 354 040 4,5 % 369 927 6,3 % 393 124 1543 Nesset 176 123 8,4 % 190 914 9,7 % 209 438 1545 Midsund 115 088 8,5 % 124 854 1,9 % 127 238 1546 Sandøy 95 866-2,3 % 93 672 19,1 % 111 575 1547 Aukra 203 151 38,8 % 281 999 23,3 % 347 715 1548 Fræna 429 360 10,5 % 474 558 6,1 % 503 409 1551 Eide 167 720 10,5 % 185 261 7,4 % 198 916 1554 Averøy 236 397 5,1 % 248 416 6,6 % 264 842 1557 Gjemnes 149 835 8,9 % 163 103 4,3 % 170 132 1560 Tingvoll 180 435 3,5 % 186 731 10,4 % 206 229 1563 Sunndal 459 743 6,8 % 491 052 11,8 % 548 965 1566 Surnadal 343 070-1,0 % 339 577 7,0 % 363 374 1567 Rindal 134 262 6,7 % 143 318 2,6 % 147 103 1571 Halsa 101 955 3,5 % 105 534 7,8 % 113 817 1573 Smøla 147 671-2,2 % 144 367 16,3 % 167 882 1576 Aure 231 319-2,2 % 226 338 11,6 % 252 571 Møre og Romsdal 12 159 741 6,8 % 12 989 023 8,2 % 14 056 826 Noreg utanom Oslo 204 079 801 5,6 % 215 464 998 8,2 % 233 118 859 * Tala er slått saman for 1503 Kristiansund og 1556 Frei til 1505 Kristiansund i 2006 og 2007

16 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 Dei samla inntektene til kommunane syner kor mykje midlar dei har disponibelt, i det einskilde året, til dei tenestene dei er pliktige til å utføre. Ei auking i dei samla inntektene vil ikkje nødvendigvis seie at kommunen har fått auka handlingsrom, men at den har fleire pliktar å utføre. For å kunne seie om kommunane har fått ei reell auke i inntektene, må ein korrigere for oppgåveendring, prisendring, befolkningsvekst og endra alderssamansetning. TBU har anslått kostnadsdeflatoren, vegen samla prisendring i kommunesektoren i prosent frå året før, til 3,6 prosent i 2006, 4,4 prosent i 2007 og 6,4 prosent i 2008. Lønnsutviklinga Tabell 5 Årleg prosentvis endring i frie inntekter i kroner per innbyggar Kommune 2006 2007 2008 1502 Molde 12,4 % 2,9 % 6,3 % 1504 Ålesund 8,4 % 5,3 % 6,0 % 1505 Kristiansund* 11,7 % 4,7 % 2,8 % 1511 Vanylven 9,9 % 2,7 % 6,1 % 1514 Sande 8,8 % 1,7 % 1,9 % 1515 Herøy 14,9 % 3,0 % 6,1 % 1516 Ulstein 12,8 % 1,7 % 8,2 % 1517 Hareid 11,4 % 0,2 % 3,4 % 1519 Volda 14,6 % 1,8 % 5,0 % 1520 Ørsta 11,6 % 1,9 % 4,5 % 1523 Ørskog 9,7 % 1,7 % 1,7 % 1524 Norddal 1,4 % 6,1 % 14,4 % 1525 Stranda 12,3 % -0,4 % 8,1 % 1526 Stordal 9,7 % 3,9 % 5,2 % 1528 Sykkylven 12,7 % 4,5 % 2,6 % 1529 Skodje 11,6 % 1,8 % 2,7 % 1531 Sula 13,3 % 2,3 % 3,3 % 1532 Giske 10,0 % 4,5 % 5,4 % 1534 Haram 10,2 % 5,8 % 4,9 % 1535 Vestnes 12,9 % 0,5 % 2,3 % 1539 Rauma 9,1 % -0,6 % 5,5 % 1543 Nesset 13,4 % 3,6 % 3,6 % 1545 Midsund 12,0 % 3,4 % 3,1 % 1546 Sandøy 11,2 % -4,9 % -3,8 % 1547 Aukra 9,3 % 18,6 % -5,6 % 1548 Fræna 9,6 % 1,9 % 5,0 % 1551 Eide 8,5 % 3,8 % 7,4 % 1554 Averøy 10,1 % 2,8 % 3,3 % 1557 Gjemnes 10,0 % 1,4 % 4,1 % 1560 Tingvoll 8,6 % -1,2 % 6,4 % 1563 Sunndal 7,1 % -2,0 % 7,0 % 1566 Surnadal 13,0 % -2,9 % 4,7 % 1567 Rindal 13,6 % 0,0 % 6,2 % 1571 Halsa 12,8 % -0,9 % 12,5 % 1573 Smøla 15,0 % -4,2 % 5,6 % 1576 Aure** 19,1 % -4,2 % 3,2 % Møre og Romsdal 11,0 % 2,5 % 4,8 % Noreg utan Oslo 10,8 % 1,6 % 4,8 % ** Tal for 1569 Aure og 1572 Tustna er slått saman i 2005 er den viktigaste komponenten når ein bereknar deflatoren. Som deflatoren syner var dei ei sterke lønnsauke i kommunesektoren i 2008. I kommunal sektor blir lønn forhandla lokalt. Det gjer at det kan vere forskjell frå kommune til kommune i lønns- og kostnadsveksten (deflatoren). Tabell 5 syner den årlege endringa i dei frie inntektene til kommunane per innbyggar. Med frie inntekter meinar ein inntekter som kommunane kan disponere utan andre bindingar enn gjeldande lover og forskrifter. Skatt på inntekt og formue og rammetilskot frå staten vert definert som frie inntekter. Av tabellen går det fram at det var ei stor auking i den frie inntektene per innbyggar frå 2005 til 2006 for kommunane. I 2007 var auken svak, men den har tatt seg noko opp igjen i 2008. Den sterke skatteinngangen i 2006, som ga kommunane ei sterk auke i skatteinntektene, er nok hovudgrunnen til at veksten i dei frie inntektene per innbyggar var så sterk i 2006.

17 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 5 UTGIFTENE Figur 5 Gjennomsnittleg fordeling av netto utgifter i kommunane i Møre og Romsdal i prosent av netto driftsutgifter, 2008 3,2 3 9,9 9,5 2,3 Adm., politisk styring, felles Barnehage Grunnskole 30,5 Kommunehelse Pleie og omsorg 38,1 Sosialtenesten 4,4 Barnevern Anna Figur 5 syner korleis netto utgiftene til kommunane i Møre og Romsdal er delt mellom dei ulike sektorane i prosent. Den største sektoren er pleie og omsorg som nytta 38,1 prosent av netto utgiftene i 2008. Bak følgjer grunnskolen med 30,5 prosent og kategorien anna med 9,9 prosent. Den minste utgiftsposten er barnehage med 2,3 prosent av dei totale utgiftene. Grunnen til dette er at kommunane får ein del øyremerka tilskot, samt at ein har brukarbetaling innanfor barnehagesektoren. Barnevernet står for den nest minste utgiftsposten med 3 prosent, medan sosialtenesta hamner rett bak med 3,2 prosent av netto utgifter. Samanliknar ein gjennomsnittstala for kommunane i Møre og Romsdal med tala for alle kommunane i Noreg utanom Oslo, finn ein små forskjellar. Avviket er størst i pleie og omsorgssektoren, kor kommunane i Møre og Romsdal nyttar 2,4 prosent meir av utgiftene enn snittet for Noreg utanom Oslo.

18 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 Tabell 6 Årleg prosentvis endring i avtalte årsverk, eksklusive lange fråvær Kommune 2006 2007 2008 1502 Molde -1,7 % -1,8 % 12,4 % Tabell 6 syner avtalte årsverk eksklusive lange fråvær. Talet er berekna ved at ein måler talet på arbeidstimar i ei representativ 1504 Ålesund 3,2 % 6,6 % 3,8 % veke kvart år. Dette skal syne dei reelle 1505 Kristiansund* 6,1 % -2,2 % -0,3 % 1511 Vanylven 14,0 % -5,5 % 0,4 % årsverka i kommunane utan 1514 Sande 0,6 % 1,7 % 3,3 % 1515 Herøy 9,2 % 1,4 % 0,7 % langtidssjukemeldte og 1516 Ulstein 4,0 % 3,6 % 4,4 % svangerskapspermisjonar. Denne indikatoren 1517 Hareid 3,8 % 0,6 % 3,3 % 1519 Volda -0,8 % -0,1 % 7,4 % kan seie noko om endring i total 1520 Ørsta 4,1 % 2,1 % 2,6 % 1523 Ørskog -3,0 % 7,7 % 3,3 % tenesteproduksjon, eller med andre ord 1524 Norddal 1,8 % -0,2 % 4,5 % aktivitetsnivået i kommunane. 1525 Stranda 8,3 % 3,0 % 4,8 % 1526 Stordal -6,4 % -3,0 % 9,6 % 1528 Sykkylven 3,8 % 4,4 % 4,4 % 1529 Skodje -2,5 % 7,1 % 7,2 % Av tabellen ser vi at det har vore ei auking i 1531 Sula 5,5 % 1,1 % -0,2 % talet på årsverk i kommunane i fylket samla 1535 Vestnes 4,3 % 5,6 % -3,5 % 1539 Rauma -9,2 % 1,2 % 16,1 % 1532 Giske 11,4 % 4,2 % 4,9 % 1534 Haram 13,1 % 7,2 % 2,2 % sett. Aukinga har òg ein stigande tendens for kvart år samla sett for kommunane i Møre og 1543 Nesset -6,3 % 4,8 % 6,4 % Romsdal. Totalt var det 17 835 avtalte 1545 Midsund 2,4 % 8,1 % -0,3 % 1546 Sandøy 4,2 % 7,7 % 10,2 % årsverk eksklusive lange fråvær i 1547 Aukra 3,0 % 15,9 % 3,1 % 1548 Fræna 4,2 % 3,6 % 2,2 % kommunane i fylket i 2008. 1551 Eide 7,5 % 4,3 % 1,1 % 1554 Averøy 0,0 % 5,0 % -1,9 % 1557 Gjemnes 1,3 % 15,5 % 0,9 % 1560 Tingvoll -5,6 % 5,6 % 2,5 % 1563 Sunndal 1,7 % 4,6 % 5,1 % Dei kommunane som har høgast vekst i avtalte årsverk i perioden frå 2005 til 2008 1566 Surnadal 0,0 % 1,3 % 16,2 % var Haram (23,9 prosent), Sandøy (23,7 1573 Smøla 6,1 % 0,2 % -0,3 % 1576 Aure** 7,3 % 12,5 % 1,3 % 1567 Rindal 2,2 % 1,8 % 4,0 % 1571 Halsa 4,4 % 1,8 % 2,0 % prosent) og Aukra (23,1 prosent). Det er berre Stordal som ikkje har hatt ein auke i Møre og Romsdal 2,9 % 3,1 % 4,2 % avtalte årsverk i denne perioden her i fylket. * Talet for 1505 Kristiansund er i 2007 berre frå 1503 Kristiansund då tal frå 1556 Frei ikkje er oppgitt. ** Talet for 1576 Aure er berre frå 1569 Aure i 2005 då tal for 1572 Tustna ikkje er oppgitt i SSB Noreg utan Oslo 3,7 % 4,0 % 3,0 % Totalt er det 15 kommunar her i fylket som har hatt ein større prosentvis auke enn landet i perioden. Prosentvis vekst for landet var 11,1 prosent. Samla sett var prosentvis vekst i kommunane her i fylket på 10,8 prosent. Dette indikerer at kommunane i heile Noreg har hatt ein sterk auke i talet på årsverk. Med andre ord kan vi seie at innbyggarane har fått eit forbetra tenestetilbod. Men som vi har sett tidligare har kanskje veksten vore for høg samanlikna med veksten i inntektene, noko som har gitt svakare resultat.

19 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 5 LÅNEGJELD Figur 6 Netto lånegjeld i prosent av BDI, 2006-2008 100,0 % 77,0 % 81,6 % 82,7 % 80,0 % 60,0 % 40,0 % 20,0 % 0,0 % 61,5 % 63,6 % 67,2 % Noreg utanom Oslo Møre og Romsdal 2006 2007 2008 Figur 6 syner netto lånegjeld målt i prosent av driftsinntektene for kommunane i Møre og Romsdal og kommunane i Noreg utanom Oslo. Netto lånegjeld er definert som langsiktig gjeld (forutan pensjonsforpliktingar) fråtrekt totalt utlån og ubrukte lånemidlar. Netto lånegjeld i prosent av driftsinntektene syner gjeldsgraden i kommunane, og seier noko om kor krevjande det kan bli å betale tilbake lånegjelda. Lånefinansierte investeringar i VARsektoren (Vann, Avløp og Renovasjon) kan forstyrre indikatoren noko. Lån til VARinvesteringar er med i indikatoren, men slike investeringar skal vere sjølvfinansierande, og vil derfor ikkje påføre kommunane utgiftar. Vi ser at kommunane i Møre og Romsdal har ei høgare lånegjeld enn gjennomsnittet for landet. Netto lånegjeld er om lag 20 prosent høgare her i fylket, og netto lånegjeld har auka i perioden. Kommunane tar opp lån for å finansiere investeringar som er naudsynt for at innbyggarane skal få det tenestetilbodet dei har behov for. Behova til innbyggarane endras over tid, og vi ser at det har vore naudsynt med nye investeringar i skular, barnehagar, sjukeheimar og omsorgsbustadar i mange kommunar. Dette fører til at kommunane har bundne opp noko av sine framtidige inntekter til renter og avdrag. Det vil i neste omgang seie at kommunane får redusert handlefridom på sikt. Kor stor netto lånegjeld det er tenelig

20 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 for den einskilde kommune å ha, kan variere noko. Ein kommune med store finansielle anleggs- og omløpsmidlar vil kunne ha noko høgare netto lånegjeld enn en kommune utan slike midlar. Desse midlane vil gi ei avkastning over tid, som kan vere med på å betale renter og avdrag. Samstundes kan det vere naudsynt å ha høg gjeld over ein kort periode med store investeringar, for så å ta opp lite, om noko, lån i en periode. Uansett er kommunane i Møre og Romsdal meir eksponert mot renterisiko enn kommunane elles i landet. Dette kan føre til at den økonomiske situasjonen her i fylket varierer meir frå år Tabell 7 Netto lånegjeld i prosent av BDI Kommune 2006 2007 2008 1502 Molde 110,8 % 101,9 % 106,8 % 1504 Ålesund 66,3 % 80,5 % 76,5 % 1505 Kristiansund* 87,0 % 83,7 % 77,9 % 1511 Vanylven 51,6 % 50,5 % 49,2 % 1514 Sande 72,8 % 87,9 % 85,8 % 1515 Herøy 62,2 % 66,9 % 82,3 % 1516 Ulstein 85,7 % 91,6 % 107,5 % 1517 Hareid 94,9 % 94,1 % 108,8 % 1519 Volda 118,7 % 118,1 % 111,4 % 1520 Ørsta 97,4 % 99,2 % 96,2 % 1523 Ørskog 49,2 % 53,4 % 53,5 % 1524 Norddal 64,8 % 69,8 % 66,3 % 1525 Stranda *** 133,4 % 136,2 % 1526 Stordal 76,5 % 66,7 % 63,9 % 1528 Sykkylven 86,0 % 84,6 % 86,2 % 1529 Skodje 80,7 % 76,5 % 69,2 % 1531 Sula 67,2 % 70,2 % 77,0 % 1532 Giske 76,5 % 98,4 % 105,2 % 1534 Haram 122,2 % 124,9 % 123,3 % 1535 Vestnes 81,5 % 82,6 % 82,4 % 1539 Rauma 44,5 % 46,5 % 43,4 % 1543 Nesset 54,8 % 53,0 % 59,5 % 1545 Midsund 79,4 % 73,7 % 73,7 % 1546 Sandøy 30,8 % 31,3 % 51,1 % 1547 Aukra 82,7 % 61,6 % 34,4 % 1548 Fræna 73,5 % 79,4 % 93,7 % 1551 Eide 85,9 % 92,4 % 93,8 % 1554 Averøy 95,7 % 91,7 % 96,3 % 1557 Gjemnes 73,4 % 71,9 % 77,3 % 1560 Tingvoll 91,3 % 90,4 % 86,6 % 1563 Sunndal 27,7 % 23,5 % 46,2 % 1566 Surnadal 60,6 % 66,6 % 65,8 % 1567 Rindal 54,0 % 66,6 % 64,0 % 1571 Halsa 51,2 % 52,0 % 46,9 % 1573 Smøla 57,0 % 58,5 % 69,0 % 1576 Aure 53,7 % 63,9 % 54,6 % Møre og Romsdal 77,0 % 81,6 % 82,7 % Noreg utan Oslo 61,5 % 63,6 % 67,2 % *** Feil i Kostra til år. Dei siste to åra har fleire kommunar i fylket auka nedbetalingstida på sine lån, og mange budsjetterer med å berre betale minste tillatne avdrag. Dette er eit teikn på at fleire kommunar har ei gjeld som ligg rundt deira smertegrense. Tabell 7 gir eit oversyn over netto lånegjeld på kommunenivå i Møre og Romsdal. Vi ser at storleiken på lånegjelda varierer mykje frå kommune til kommune. 23 kommunar hadde ei høgare lånegjeld i 2008 enn i 2006. Det var òg 23 kommunar som hadde ein høgare netto lånegjeld enn gjennomsnittet for kommunane i Noreg utanom Oslo. Sju kommunar hadde ein høgare lånegjeld enn driftsinntekter. Stranda har høgast lånegjeld i 2008 med 136,2 prosent, medan Haram (123,3 prosent) og Volda (111,4 prosent) følgjer på plassane bak. Aukra har lågast lånegjeld med 34,4 prosent, etterfølgt av Rauma (43,4 prosent) og Sunndal (46,2 prosent). Ein må ikkje gløyme at endring i inntekter òg påverkar denne indikatoren, noko Aukra er eit døme på. Aukra har meir enn halvvert netto lånegjeld i prosent av driftsinntekter i perioden. Sjølv om Aukra har betalt ned gjeld i 2008, er det den enorme auka i inntekter som reduserer denne indikatoren mest.

21 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 6 INVESTERINGAR Tabell 8 Brutto investeringsutgifter i % av brutto driftsinntekter Kommune 2006 2007 2008 1502 Molde 20,3 % 21,4 % 25,4 % 1504 Ålesund 12,9 % 14,5 % 10,2 % 1505 Kristiansund* 15,2 % 9,7 % 8,0 % 1511 Vanylven 6,2 % 5,3 % 6,4 % 1514 Sande 16,3 % 16,4 % 5,5 % 1515 Herøy 14,3 % 13,7 % 23,8 % 1516 Ulstein 11,9 % 17,6 % 36,9 % 1517 Hareid 6,1 % 16,0 % 21,8 % 1519 Volda 7,6 % 17,7 % 7,0 % 1520 Ørsta 12,5 % 13,8 % 13,3 % 1523 Ørskog 3,2 % 17,3 % 12,5 % 1524 Norddal 15,8 % 17,9 % 14,6 % 1525 Stranda 31,4 % 24,3 % 30,8 % 1526 Stordal 35,8 % 11,7 % 5,0 % 1528 Sykkylven 13,2 % 16,3 % 11,9 % 1529 Skodje 5,0 % 9,7 % 8,7 % 1531 Sula 8,1 % 21,3 % 14,2 % 1532 Giske 21,8 % 28,0 % 19,3 % 1534 Haram 26,7 % 19,7 % 13,9 % 1535 Vestnes 6,0 % 8,3 % 6,6 % 1539 Rauma 12,6 % 9,0 % 6,8 % 1543 Nesset 11,6 % 4,7 % 11,5 % 1545 Midsund 8,0 % 5,6 % 3,3 % 1546 Sandøy 4,9 % 4,5 % 44,3 % 1547 Aukra 28,9 % 14,6 % 17,6 % 1548 Fræna 26,4 % 24,3 % 15,7 % 1551 Eide 14,2 % 14,8 % 20,2 % 1554 Averøy 16,9 % 14,0 % 3,5 % 1557 Gjemnes 12,1 % 19,9 % 13,5 % 1560 Tingvoll 9,0 % 13,5 % 12,7 % 1563 Sunndal 7,4 % 11,0 % 16,7 % 1566 Surnadal 18,9 % 10,9 % 8,8 % 1567 Rindal 19,9 % 28,5 % 8,8 % 1571 Halsa 2,4 % 6,6 % 3,6 % 1573 Smøla 6,6 % 6,1 % 36,3 % 1576 Aure 17,7 % 10,3 % 4,1 % Møre og Romsdal 14,7 % 15,1 % 14,5 % Noreg utan Oslo 12,7 % 14,0 % 14,6 % lågare. Tabell 8 syner totale investeringsutgifter i prosent av brutto driftsinntekter. Investeringsutgiftene har vore relativt stabile dei de siste, der alle investeringane samla har utgjort mellom 14,5 prosent og 15,1 prosent av inntektene. Likevel ser vi at det kan vere store skilnader både mellom kommunane og i kommunane frå år til år. Dette vil truleg variere meir for dei små kommunane, enn dei store. Fylket under eit investerte for ein høgare del av inntektene enn Noreg utanom Oslo både i 2006 og 2007. I 2006 var investeringane 2,0 prosent høgare enn resten av landet, medan i 2007 var dei 0,9 prosent høgare. I 2008 utgjorde den totale delen investeringar litt under gjennomsnittet for landet utan Oslo, berre 0,1 prosent

22 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 Tabell 9 Lånefinansiering av investeringar Kommune 2006 2007 2008 1502 Molde 59,5 % 60,9 % 67,4 % 1504 Ålesund 36,0 % 89,5 % 79,2 % 1505 Kristiansund* 68,2 % 49,8 % 43,6 % 1511 Vanylven 82,2 % 86,1 % 77,1 % 1514 Sande 74,4 % 83,2 % 94,9 % 1515 Herøy 73,3 % 97,9 % 83,3 % 1516 Ulstein 71,9 % 88,0 % 86,2 % 1517 Hareid 59,6 % 85,7 % 91,9 % 1519 Volda 69,5 % 68,4 % 61,3 % 1520 Ørsta 66,3 % 72,9 % 66,6 % 1523 Ørskog 59,8 % 59,9 % 77,3 % 1524 Norddal 93,4 % 90,3 % 48,0 % 1525 Stranda 95,6 % 95,2 % 79,8 % 1526 Stordal 91,8 % 87,4 % 71,9 % 1528 Sykkylven 56,0 % 50,7 % 72,6 % 1529 Skodje 62,7 % 72,0 % 46,1 % 1531 Sula 81,1 % 62,6 % 97,9 % 1532 Giske 49,2 % 81,2 % 93,3 % 1534 Haram 93,5 % 81,9 % 85,3 % 1535 Vestnes 67,7 % 75,6 % 81,0 % 1539 Rauma 75,3 % 73,8 % 80,6 % 1543 Nesset 79,2 % 48,2 % 77,9 % 1545 Midsund 90,4 % 78,2 % 50,5 % 1546 Sandøy 54,5 % 44,0 % 69,7 % 1547 Aukra 73,4 % 29,1 % 1,6 % 1548 Fræna 68,6 % 80,7 % 95,9 % 1551 Eide 63,7 % 71,6 % 55,9 % 1554 Averøy 80,3 % 54,6 % 75,5 % 1557 Gjemnes 82,1 % 71,0 % 77,7 % 1560 Tingvoll 87,0 % 52,2 % 62,2 % 1563 Sunndal 6,3 % 2,7 % 87,0 % 1566 Surnadal 74,1 % 69,8 % 84,5 % 1567 Rindal 51,9 % 63,9 % 42,3 % 1571 Halsa 59,4 % 77,6 % 74,4 % 1573 Smøla 65,7 % 67,4 % 75,5 % 1576 Aure 16,7 % 78,8 % 34,5 % Møre og Romsdal 61,2 % 70,6 % 73,6 % Noreg utan Oslo 59,9 % 60,2 % 62,8 % Tabell 9 syner lånefinansieringa av investeringane for 2006 til 2008 i prosent. Indikatoren seier kor stor del av finansieringsbehovet som er dekka gjennom lånte pengar. Lånefinansieringa kan seie noko om kor avhengig ein kommune er av å ta opp lån for å finansiere investeringane. Dersom ein kommune har låg lånefinansiering, kan det vere grunn til å tro at kommunen har klart å spare opp midlar for å finansiere investeringane. Det vil i åra som kjem bety at kommunen får lågare finanskostnader. Av tabellen går det fram at kommunane i Møre og Romsdal har ei høgare lånefinansiering av investeringane enn det kommunane i Noreg utanom Oslo har. Lånefinansieringa er over ti prosent høgare alle tre åra. Det er klart at kommunane i Møre og Romsdal får ein større rentekostnad i forhold til landet elles, når dei investerer noko meir og nyttar i større grad lån til å finansiere sine investeringar. Dette igjen, gjer det meir vanskeleg å sette av pengar til eigenfinansiering av framtidige investeringar, og ein er meir sårbar for endringar i rentenivået.

23 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 7 ARBEIDSKAPITAL Tabell 10 Arbeidskapital i % av BDI Kommune 2006 2007 2008 1502 Molde 7,2 % -6,1 % -10,0 % 1504 Ålesund -0,8 % 0,5 % 1,9 % 1505 Kristiansund* 1,2 % 4,2 % -1,1 % 1511 Vanylven 0,8 % 0,9 % 0,9 % 1514 Sande -4,5 % 0,8 % -5,6 % 1515 Herøy 10,2 % 10,4 % 1,7 % 1516 Ulstein 6,3 % 7,0 % 6,4 % 1517 Hareid -3,1 % -1,4 % -1,6 % 1519 Volda 10,2 % 11,4 % 6,2 % 1520 Ørsta 2,8 % 1,1 % -4,2 % 1523 Ørskog 6,4 % 7,6 % 7,1 % 1524 Norddal -6,3 % -3,2 % -8,1 % 1525 Stranda 1,0 % 23,7 % 3,1 % 1526 Stordal 24,1 % 8,6 % 14,9 % 1528 Sykkylven -3,1 % -2,4 % -9,6 % 1529 Skodje 9,7 % 12,4 % 5,6 % 1531 Sula 10,8 % 9,2 % 8,2 % 1532 Giske 4,7 % 15,5 % 11,3 % 1534 Haram 19,2 % 20,5 % -6,9 % 1535 Vestnes 2,1 % -0,7 % -11,9 % 1539 Rauma 4,8 % 2,1 % -1,7 % 1543 Nesset 2,4 % -0,7 % -1,2 % 1545 Midsund 8,0 % 1,2 % -1,6 % 1546 Sandøy 39,2 % 41,3 % 19,2 % 1547 Aukra -2,9 % 18,5 % 20,0 % 1548 Fræna -0,8 % -3,2 % -4,0 % 1551 Eide 22,6 % 19,3 % 11,6 % 1554 Averøy 10,7 % -11,3 % -0,9 % 1557 Gjemnes 18,2 % 6,9 % -3,4 % 1560 Tingvoll 13,4 % 10,1 % 6,1 % 1563 Sunndal -2,4 % -7,0 % 9,5 % 1566 Surnadal 7,6 % 11,4 % 6,3 % 1567 Rindal 8,3 % 8,9 % 7,9 % 1571 Halsa 4,5 % 5,8 % 7,0 % 1573 Smøla 7,3 % 5,3 % 6,0 % 1576 Aure 2,3 % 4,5 % 3,2 % Møre og Romsdal 4,6 % 4,0 % 0,7 % Noreg utan Oslo 13,8 % 12,4 % 9,8 % Tabell 10 syner arbeidskapitalen til kommunane pr 31.12. det aktuelle året. Arbeidskapitalen er definert som forskjellen mellom omløpsmidlar og kortsiktig gjeld, og er eit uttrykk for kommunane sin likviditet. Arbeidskapital er eit mål på evna til å betale sin forpliktingar på forfall. Inntektene og utgiftene til kommunane kjem til forskjellige tider i løpet av året. Det er difor viktig å ha ein tilfredstillande arbeidskapital slik at ein klarar å betale rekningar og løn ved forfall. Det er tilråda å ha ein arbeidskapital på minimum 10 til 15 prosent. Det er det berre fem kommunar som har i Møre og Romsdal i 2008. I 2007 var talet elleve kommunar, og i 2006 ti kommunar. Det var 15 kommunar med negativ arbeidskapital i 2008, mot åtte i 2006 og ni i 2007. Vi ser òg av gjennomsnittstalet for fylket at arbeidskapitalen har svekka seg i perioden, og at det er ein svak arbeidskapital her i fylket samanlikna med landet elles. Tala tyder på ein pressa driftssituasjon i mange kommunar som blir ytterligare forverra gjennom kassakredittlån med medfølgjande rentekostnader.

24 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 8 PENSJONSUTGIFTENE Tabell 11 Netto kortsiktig fordring premieavvik (tal i heile tusen) Kommune 2008 1502 Molde 65 524 1504 Ålesund 56 454 1505 Kristiansund 94 235 1511 Vanylven 6 480 1514 Sande 5 578 1515 Herøy 12 302 1516 Ulstein 13 759 1517 Hareid 7 682 1519 Volda 23 041 1520 Ørsta 24 950 1523 Ørskog 15 900 1524 Norddal 1 224 1525 Stranda 9 559 1526 Stordal 2 536 1528 Sykkylven 29 731 1529 Skodje 11 507 1531 Sula 8 416 1532 Giske 11 204 1534 Haram 14 633 1535 Vestnes 26 084 1539 Rauma 12 880 1543 Nesset 8 433 1545 Midsund 2 027 1546 Sandøy 1 854 1547 Aukra 3 574 1548 Fræna 17 969 1551 Eide -16 551 1554 Averøy 11 281 1557 Gjemnes 5 022 1560 Tingvoll 7 147 1563 Sunndal 19 229 1566 Surnadal 13 308 1567 Rindal 4 387 1571 Halsa 3 125 1573 Smøla 6 659 1576 Aure 3 549 Møre og Romsdal 544 692 Frå rekneskapsåret 2002 vart prinsippet for føring av pensjonsutgifter i kommunerekneskapet endra. Bakgrunnen for endringa var at ein ville sikre ein jamnare fordeling av pensjonskostnadene over tid. Før 2002 vart betalt premie utgiftsført. Etter 2002 skal betalt pensjonspremie bli korrigert for premieavvik (forskjell mellom årets premie og berekna pensjonskostnad). Dersom kommunen betalar inn meir i pensjonspremie enn kva den årlege pensjonskostnaden er berekna til av pensjonsselskapet, skal differansen premieavviket - førast som inntekt i driftsrekneskapet, og som kortsiktig fordring i balanserekneskapet. I motsatt tilfelle får vi ei utgiftsføring i driftsrekneskapet og føring på kortsiktig gjeld i balanserekneskapet. Kommunane kan sjølv velje om dette skal korrigerast tilbake det neste rekneskapsåret, eller om ein vil nytte 15 år på å korrigere dette. Det vil seie at ein kommune med høgare betalt premie enn berekna pensjonskostnad, får ei inntekt i driftsrekneskapen som ikkje er reell i den forstand at dei allereie har brukt desse pengane. Det kan bli eit likviditetsmessig utfordring. Dersom kommunane over tid har betalt ein pensjonspremie som er høgare enn den berekna pensjonskostnaden, vil dei bygge opp kortsiktig fordringar premieavvik som skal dekkast inn i rekneskapen, som regel, over dei neste 15 åra. Tabell 11 syner at kommunane i Møre og Romsdal skal dekke inn 544 millionar over dei neste 15 åra. Det gir eit gjennomsnitt på om lag ein million årleg per kommune.

25 Utvikling i kommuneøkonomien 2008 9 BEFOLKNINGSENDRING OG PROGNOSE Inntekta og folketalet til kommunane heng i hop. I statsbudsjettet vert det kvart år løyva eit fast beløp som skal fordelas til kommunane basert på folketalet - innbyggartilskotet. Det er hovudkomponenten i rammetilskotet. Vidare blir skatteinntektene, målt per innbyggar, utjamna. Dette for å sikre ei jamnare fordeling av inntektene til kommunane. Ei auking i folketalet vil med dette utløyse ei auking i inntekta. Tilsvarande vil ein nedgang i folketalet isolert sett tilseie ein reduksjon av inntekta. Skal ein kommune få ein relativt større del av innbyggartilskotet, må den ha ein vekst i folketalet som er større enn landsgjennomsnittet. Dette vil og kunne gi auke i skatteutjamninga for ein skattesvak kommune og vice versa. Men ei auke i folketalet medførar òg ei auke i utgiftene til ein kommune. For kommunar med vedvarande folketalsnedgang har det også vist seg at det er vanskeleg, om mogleg, å redusere kostnadane i tilsvarande tempo. Figur 7 Endring i folketalet frå 1999 til 2009-5 %< Sterk nedgang -5 % - -1 % Svak nedgang -1 % - +1 % Uendra +1 % - +5 % Svak vekst +5 %> Nasjonal vekst