Friskere geiter friskere småfe Status og videre arbeid Veterinær Nils Leine, prosjektleiar Innleiing I Veterinærvesenets historie, som er ei bok frå 1925 skriven av tidlegare direktør for det Civile veterinærvesen, H. Horne, står det ein del om når sjukdom på dyr tok til å bli eit offentleg ansvar. Det er der bl a sitert frå eit rundskriv frå 1889 som angår bekjemping av saueskabb og ondartet klovsyke eller fotråte. Desse sjukdommane var eit stort problem mange stader i landet. Så stort var problemet at nokre kommunestyre hadde fatta politiske vedtak om smittesanering. Dei hadde på eige initiativ pålagt restriksjonar og nedslakting av smitta buskapar. I same rundskriv står det også: Sygdommer hos gjeten har spillet en forholdsvis mindre rolle. I fyrste utkast til helsekapittel i siste utgåve av geiteboka heitte det noko slikt som at Sjukdom hos geit er eit forholdsvis lite problem. For nokon av oss som har praktisert som dyrlege i geiteområde dei siste 30 åra høyrdest ikkje dette særleg bra ut, og det vart då også endra før boka gjekk i trykken. Men det viser at i løpet av dei siste 110 åra hadde ikkje inntrykket av helsetilstanden på geit endra seg særleg mykje hjå vanlege folk, og heller ikkje hjå fagfolk. Det kom difor som eit sjokk på mange då det vart vanleg kjent at det ikkje stod så bra til med helsa til geita mange stader. Dette er berre 6 år sidan, og i eit historisk perspektiv har det difor på denne tida skjedd utruleg mykje. Men det er ikkje rart at det framleis er mange som ikkje vil forlata den gamle trua på at Sygdommer hos gjeten har spillet en forholdsvis mindre rolle. Så då der det desto meir opplyftande at det frå så mange kantar i dag er opplest og vedteke at smittesanering på geit er det viktigaste enkelttiltaket i geitenæringa for tida. 1
Sidan 1889 er det berre eitt tiltak som er sett inn frå det offentlege for å avgrensa sjukdomsproblem på geit, nemleg innføring av tvungen vaksinering mot paratuberkulose på 1970-talet. Så er det neste steget Friskere geiter. Det som skil dette saneringsopplegget ut frå mange andre tidlegare smittesaneringar er at det hittil har vore frivillig. Nokre av sjukdommane som går på sau og geit Smittsame sjukdommar, ikkje restriksjonar CAE Byllesjuke Munnskurv Smittsam augebetennelse Pasteurellose Ulike luftvegsinfeksjonar Listeriose frå dårleg silo mm Parasittære sjukdommar Mage-/tarmparasittar Lungeorm Toxoplasmose frå katt Med skogflått sjodogg og andre Smittsame sjukdommar, med restriksjonar Paratuberkulose Mædi Border disease Prionsjukdommar Skrapesjuke (Klassisk, atypisk) Salmonellose Tuberkulose Bluetongue Munn og klauvsjuke CAE CAE er ein virussjukdom. Namnet betyr geitas ledd- og hjernebetennelse. Årsaka er eit smart virus som gøymer seg i kroppsceller til dyret er svekka eller stressa, og det kan slå til 2
for fullt. Det kan bl a gøyme seg i dyrets DNA, eller arvestoff. Det blir overført med mjølk og blod. For å bli kvitt sjukdommen må ein bryte smittevegen. Det blir gjort ved å hindre kjeet i å få i seg kroppsvæsker frå mor og andre eldre dyr, som ein skjønar er det då særleg mjølk som er den viktigaste smittekjelda. Det smittar truleg lite inne i flokken blant dei vaksne dersom geitene er i god kondisjon og miljøet er godt. Ein finn dette viruset for tida i 60-70% av mjølkebuskapane i Noreg. Reine buskapar med ammegeit kan vera noko betre stilt, men altfor få buskapar er testa til at ein kan seia noko sikkert. Det er drive smittesanering i større skala sidan 2001. Dette har som de alle veit gitt svært gode resultat, og det er pr i dag berre ein buskap som har opplevd at mange geiter testar positivt etter eit par år. Grunnen til at det der vart så mange, var truleg at det vart reagert litt for seint då testresultata endra seg gradvis. Likevel fekk buskapen kvitta seg med dei positive i løpet av året, og etterpå har det berre vore eit par dyr som har hatt testresultat i gråsona og dei dyra er blitt slakta. Dette er svært bra, og mykje betre enn ein kunne vente i eit så stort prosjekt med så mange partar involverte. Resmitte eller tilbakefall vil også kunne skje i andre buskapar, men rutinane for å oppdage slike tilfelle er blitt betre, så vi vil tru at det ikkje vil utvikle seg særleg lenge før ein kan gå til aksjon. Kva kan skje med smittestoffet? CAE? Mædi? CAE + Mædi? Nye variantar? Kan vera vanskeleg å oppdage Tilpassing til ny vert? Plansje laga av Espen Rimstad 3
CAE-virus liknar mædivirus. Desse vira kan smitte både sau og geit. Virus kan overførast i alle retningar og formeire seg hjå båe dyreartar. Det er ikkje kjent at dei kan smitte andre artar eller menneske. CAE-virus opptrer i mange variantar. Dei muterer, og dei kan finnast som ulike variantar på ulike stader, og det er umuleg å veta korleis dette vil bli i framtida. Den norske virusstamma skil seg f eks ein god del frå stammer andre stader i Europa Det er nyleg slege fast at dersom ei geit blir smitta med både CAE- og mædivirus, kan desse to vira kombinerast på nye måtar og ein får ein ny virusvariant. Dette skjer også dersom to ulike virusstammer av CAE treffest i same dyr, noko som kan skje ved innkjøp av livdyr o l. Det verste som då kan hende er at det oppstår virusstammer som ein ikkje kjenner og som testane våre ikkje er laga for å påvise. Ein kallar CAE- og mædivirus med eit fellesnamn lentivirus eller sakte-virus. Grunnen til at dei har fått det namnet er at dei ofte brukar lang tid på å formeire seg og gje dyret sjukdom. No er det svært viktig å finne dei dyra som i dag er berarar av virus. Det verste som kan hende er at ein dei nærmaste åra let desse vira få herje på som dei vil. Då vil ein kanskje om ikkje lenge stå framfor store utfordringar i berre det å finne dei med vanlege testar. Paratuberkulose Paratuberkulose er ein bakteriesjukdom. Den direkte åsaka er Mycobacterium avium subspecies paratuberculosis. Den er kjent frå lang tid tilbake og er bl a kjent under namnet turkesjuke. Nokon meiner at denne bakterien kan finnast svært mange stader, men at den gjev sjukdom berre der det er blitt ein stor ubalanse i helsetilstanden i småfeflokken. Dette kan skuldast feilernæring pga ubalanse i mineralinnhaldet i foret, på grunn av underfôring 4
eller i kombinasjon med andre sjukdommar Det blir også hevda at både vaksne og spedyr kan bli smitta i slike tilfelle. Det vanlege synet er at bakterien kjem inn i flokken med eit smitta dyr. Dette dyret vil skile ut bakteriar med avføringa og kje som ammar vil få i seg bakteriar saman med mjølka og elles dersom det et og syg på forureina for eller ting i bingen eller ute på beite. Det er vist at bakterien lettare får fotfeste i tarmen når den kjem inn saman med mjølk. Mange dyr vil ha motstandskraft til å kvitte seg med bakterien relativt snøgt, men nokre dyr vil ikkje klare det, og etter kortare eller lengre tid vil det utvikle seg sjukdom og dyret vil ta til å skilje ut bakteriar. Det vil etter dette synet kunne ta mange år frå smitten kjem inn til ein oppdagar kliniske symptom i flokken. Sjukdommen er ikkje mykje utbreidd på sau her i landet, men i mange fylke finn ein den i mange geiteflokkar. Der er tvungen vaksinering innført, men det er ikkje noko offentleg krav om sanering. Der bakterien er påvist ved dyrking, blir buskapen pålagd restriksjonar mot fellesbeite og livdyrhandel. Dette gjeld for tida mellom 40 og 50 buskapar. Symptoma ar avmagring, smerteytringar og til slutt død. Dyra kan eta som normalt lenge, men tarmen blir tjukk, tarmslimhinna blir øydelagd og sluttar å fungere og dei nyttiggjer seg ikkje maten lenger. Sjukdommen er på frammarsj over heile verda, spesielt på storfe. Her i landet er det berre på geit at den i dag er eit problem. Men det er svært nødvendig å setja inn mykje ressursar på vidare forsking også her i landet. Ein finn klinisk sjuke dyr i mange buskapar der det er blitt vaksinert i mange år, men det vanlege er at dyra er lag klinisk friske. Vaksinen vil berre dempe symptoma og smitten blir ikkje borte. CAE og paratuberkulose vil ofte ha same symptom og det gjer det vanskeleg å skilje sjukdommane klinisk. Fleire buskapar som tidlegare har fått påvist paratuberkulose er blitt sanerte. Det er gjennomført ei omfattande testing og klinisk vurdering i desse buskapane etter sanering, men så langt er det berre i ein buskap at det er påvist sjukdom eller sikre testpositive dyr. Det er sjølvsagt alvorleg når dette skjer, og prosjektet har lagt ned eit stort arbeid og brukt mykje ressursar på klarleggje tilfellet. Det vart i fjor tilsett stipendiat som skal vidareutvikle ein av testane, og stipendiaten og andre forskarar på Veterinærinstituttet har jobba mykje med dette sjukdomsutbrotet. Det har også rådgjevingstenesta i TINE gjort. Mattilsynet er sjølvsagt sterkt inne i arbeidet. Målet er å få ein friskmeld buskap, og dette arbeidet held fram. 5
Byllesjuke Foto: Merethe Simon-Nilsen Byllesjuke er den tredje viktige smittsame sjukdommen som går på sau og geit. Det er bakterien Corynebacterium pseudotuberculosis som er årsaka. Den kan også gå på hest, andre drøvtryggjarar og på menneske. Den er såleis ein såkalla zoonose. Mange bakteriar er årsak til byllar dersom dei infiserer sår. Det er ein av kroppen sine måtar å bekjempe og avgrense ein infeksjon på. Det spesielle med denne bakterien er at den er ekstremt smittsam og immunforsvaret vil i mange tilfelle ikkje klare å bekjempe den. I så måte liknar den på dei to andre sjukdommane vi har snakka om. Bakteriane kjem inn gjennom rifter og sår og fylgjer lymfebanane til lymfeknutane. Her prøver kroppen å stoppe dei og drepa dei, men klarar det som oftast ikkje og det blir ein langvarig kamp som endar med at det dannar seg byllar i lymfeknutane. Desse byllane vil ofte sprekke, men er det byllar i indre organ kan dei i visse tilfelle klemme på vitale kroppsdelar og føre til akutte dødsfall. I dette pusset vil det vera store mengder bakteriar som spreier seg i miljøet og smittar andre dyr. Sjukdommen er smertefull, som dei to andre sjukdommane. Den er ein fare for menneske og kan overførast i mjølk og kjøt. Dei fleste mjølkegeitbuskapar har byllesjuke Det er påvist byllesjuke i mange saueflokkar også, og det er i gang eit prosjekt på Malangshalvøya for å kartlegge omfanget og finne ut bl a kor stor betydning beitesmitte kan ha. Det er blant anna gjennom undersøkingane på Malangshalvøya at også sauenæringa har kome til den erkjenninga at det er ein del sjukdommar som må bekjempast parallelt både på sau og geit. Såleis har ein teke til å snakke om friskere småfe. 6
Byllesjuke er ekstremt smittsam, og det er den sjukdommen vi verkeleg har forventa at vi får ein del smitte av i sanerte buskapar. Dette har også skjedd siste året. I eitt tilfelle vart ein buskap smitta som aldri har hatt byllesjuke. Ingen har funne smittekjelda. Dette vart oppdaga så seint at heile buskapen var gjennomsmitta. Då er det ikkje råd å stoppe det utan radikale saneringstiltak, og kanskje må alle dyra skiftast ut. I eitt tilfelle på ein annan gard vart smitte på tre dyr påvist klinisk eller ved blodprøve. Etter at dei vart slakta er det ikkje påvist fleire tilfelle der. Smitten kom truleg frå den gamle buskapen via hunden på garden. Så er det eit tredje tilfelle. Der vart buskapen smitta på beite, truleg av nabosauer som hadde kome inn i fjøset eller nær ved fjøset. Mange av geitene er positive på test, men ny full sanering kjem ikkje på tale. Planen er å slakte alle som viser byllar, og ein må håpe at det vil vera nok. Til no er 8 av ca 100 slakta. Geitene produserer godt. På denne garden var det ein større risiko i utgangspunktet, då ein kjende til at det ikkje var langt til desse nabosauene og geitene. CAE hadde her gjennom mange år ført til så store problem at produsenten snart måtte ha slutta med geit, og det vart difor likevel sett i gang sanering. Årsaker til smitte mellom sau og geit Inne 1. Infisert geitemjølk til kje og lam 2. Puss, ulike typar utflod 3. Lamming og kjeing i same binge 4. Same binge og forbrett 5. Foravfall 6. Dyra står for tett - Dårleg ventilasjon, stress, slåssing 7. Røktar skifter ikkje klær og sko 8. Felles utstyr, klyppemaskin, kost, silotralle osb Ute 1. Puss, ulike typar utflod 2. Lite beiteareal, tett kontakt 3. Infisert drikkevatn og for 4. Sår og blødningar 5. Tilsøla opphaldsplassar, vegar, gjerde og husvegger 6. Saltingsplassar 7
Korleis unngå og/eller bli kvitt smitte 1. Smitte i fosterlivet lite aktuelt 2. Snapping 3. Kuråmjølk - ikkje smitta geitemjølk 4. CAE: Slakting av enkeltdyr om det er få positive, ellers alle 5. Reine kanyler, utstyr 6. God hygiene (mjølking, klypping, foring osv) 7. Inseminasjon (ikkje bukk/ver som flytter frå fjøs til fjøs) 8. Alle i fellesbeitet sanerer på same tid 9. Sau og geit må testast og sanerast på same tid Påmeldingar og CAE-fri mjølk % produsentar utan CAE i tankmjølk pr fylke % produsentar påmeldte pr fylke Prosent produsentar Prosent 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10-100 92 82 74 63 48 53 38 37 38 23 29 2 4 5 6 8 11 12 14 15 17 18 19 Fylke %Ikke påvist %Påmeldt Diagrammet viser fylkesvis kor mange prosent av mjølkebuskapane som er påmeldt og kor mange av dei som produserer CAE-fri mjølk. Telemark har snart 50 % CAE-fri mjølk og til neste sesong er talet mykje større Buskerud og Møre og Romsdal har færrast buskapar med CAE-fri mjølk og Møre og Romsdal er fylket med færrast påmeldingar. Ein kan sjå at det tek til å bli ganske mange buskapar med CAE-fri mjølk, men det er enno mange att. 8
Oversikt sanerte buskapar pr år og samla Sanering - produsentar pr år Årstal 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1 16 31 46 61 76 91 106 121 136 151 166 181 196 211 226 241 256 222 Antall sanerte bruk pr år summert Utvikling i påmeldingar sidan 2001 Kumulativ graf over påmeldingar frå 2001 til i dag Antall påmeldte summert 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 04/01-12/01 12/01-09/02 09/02-05/03 05/03-01/04 01/04-09/04 09/04-05/05 05/05-02/06 Tidsrom 02/06-10/06 10/06-06/07-06/07 2014? 9
Celletal Celletal i tankmjølk fyrste halvdel av 2007 Sanert Ikkje sanert Antall prøver Gjennomsnitt (X1000/ml) 1011 870 3759 1080 Det er ein statistisk sikker skilnad mellom gruppene sanerte og ikkje sanerte. Dette er også kjent internasjonalt. Feitt, protein og laktose Feitt, protein og laktose i tankmjølk fyrste halvdel av 2007 Sanert Ikkje sanert Antall prøver 1011 3759 Gjennomsnitt % 11,4 11,2 Det også statistisk sikker skilnad mellom gruppene når det gjeld kjemisk innhald i mjølka. Det viktige her er likevel at det ikkje blir dårlegare mjølkekvalitet i sanerte buskapar. Det er også tidlegare vist att mjølkemengda går opp etter sanering. I andre land reknar dei med ein nedgang i mjølkeyting på 15 % pga CAE. Vi har rekna ut at det blir ein auke på 20 % i snitt etter sanering. 10
Økonomi Rekrutteringsbidrag 2100 kr pr geit ved full utskifting 1100 kr pr geit ved utslakting etter prøvetaking (få positve geiter, færre enn 10%) 50% kan utbetalast som forskot, resten etter ferdigattest Gratis prøvetaking og analyse Gratis rådgjeving Produksjonstilskot og andre tilskot som normalt Avløysartilskot - ER NO INNE ATT Det gjeld ikkje for året 2006 for dei som var i gang med sanering dette året og som ikkje hadde full buskap på telledato, 31.12 2006. Det er den 27/8 2007 kome endeleg avklaring frå Landbruks- og Matdepartementet der dei slår fast at ein ikkje kan bruke av dei vanlege prosjektmidlane som refusjon for å dekke avløysartilskot som ikkje blir utbetalt pga for lite vaksne dyr på telledato. Før oppstart sanering Planlegging Påmelding, veterinærattest, dyretal Saman med naboar Utstyr, for, hus mannskap osv Forsikring Ulykke, sjukdom, driftstap og ansvar Rabattar Forsikringsselskap vil samarbeide Landbrukets HMS Føre var! Sjukdom, slitasje Representantar for forsikringsselskapet Gjensidige har fleire gonger uttrykt at dei støttar saneringa, og ser at det her er pengar å tene på at det blir fleire friske buskapar. Tenk også på innmelding i landbrukets HMS. Dette gjeld alle, også dei som ikkje sanerer. Sjå også: http://www.lhms.no/ 11
Under sanering Viktigast i fyrste omgang er smittevern og vera nøye med alt ei driv på med. Ein bør ha tenkt gjennom det meste føreåt, men stadig dukkar det opp små detaljar som ein må ta stilling til. Foring av kje Fôring og oppdrett av kje har vist seg å vera noko av det vanskelegaste med heile saneringa. Grunnane er fleire. Mange fleire kje enn vanleg Innkjøpte kje av ulik alder har ikkje lært å suge av smokk Varierande kvalitet på mjølkeerstatningar. 12
For trongt inne, og av og til for lite beite Treng god planlegging Kontakt med prosjektet Prosjektet vil gjerne hjelpe til, men er avhengig at folk seier frå, då det ikkje er muleg å passe på over alt, det er for mange som sanerer på same tid. Dersom ein ikkje høyrer noko, reknar ein med at alt er bra. Gjer ikkje nye ting før det er diskutert med prosjektet. Betre å diskutere eller spørje ein gong for mykje enn for lite. Samarbeid 13
Ein har sett at samarbeid med naboar og andre er nødvendig, sjølv om ein til vanleg klarar seg sjølv. Grunnane kan vera fleire. Sosialt Godt med samtalepartar Fellesløysingar Rabattar ved innkjøp Kva må gjerast etter sanering? Smittevern Dett er svært viktig etter sanering!! Dette gjeld livdyr (inkludert bukk), ein sjølv, gjester, tankbilsjåfør, rådgjevar, veterinær osv 14
Lag sperrer som bryt eventuell smitteoverføring Sikring av beite Beitet må tryggast så ikkje det skjer tilfeldige treff. Byllesjuke er største faren. Vurder avstand til nabodyr Nabogeiter og -sauer må testast og eventuelt sanerast Fôring Vi skal sjå på bilete av ulike måtar å fôre på. FORING 15
Geiter er glade i bark og lauv. Dei beiter ofte høgt oppe dersom det er noko å finne der, og ikkje nær bakken. Dette gjer dei sjølvsagt av di dei finn næringsemne der som dei treng. Det blir angitt at det kan vera kopar dei er ute etter dersom dei et mykje bark. Men dei må også ha andre forslag, og ofte er det innmarksbeite. Her kan artsmangfaldet vera lite og mindre enn dei mellom 30 og 40 grasartane geiter prøver å finne i løpet av ein dag. Grunnen til at geiter går lange vegar for å hente seg mat er rett og slett for å finne det dei treng og kanskje ikkje så mykje fordi dei likar å gå på fjelltur. Tilleggsfôring er ofte nødvendig. I Nederland har dei geitene inne heile året. Men dei har komponert ein fullfôrrasjon som inneheld alle næringsemne som geitene treng. Kraftfôr Forlang det beste! Finn det rette 16
Utruleg mange geiter har mista livet pga feil type og mengde kraftfôr. Ei må sikre seg så godt ein kan at det ein kjøper er testa på geit. Det må ikkje innehalde for mykje stivelse eller lettfordøyeleg karbohydrat, og det må tilpassast grovfôret hjå kvar enkelt. Utemiljø Gamal møkk må fjernast der det er mykje av den samla på ein stad. Nye drivvegar kan vera eit anna alternativ. La ikkje geitene få opphalde seg nær eit gjødsellager korkje heime eller på stølen. Innemiljø 17
Inne bør det vera nok romvolum og -areal for å få til ein god ventilasjon. Fri tilgang på grovfôr gjer også at stressnivået minkar saman med at det blir betre plass for kvar geit. Hugs særleg på at geitene har tilgang på vatn, gjerne temperert, fleire stader i rommet. Prøvetaking Etter sanering må ein halde fram med å ta prøver og teste for smittestoff. Det vil bli testa rutinemessig for CAE to gonger fyrste året og deretter kan ein gå over til tankmjølktesting. For paratuberkulose blir det også gjort på forsøkbasis, i mjølkebuskapar. I slike buskapar må ein berre ta prøver av bukkar og andre dyr som ikkje mjølkar på tanken. Prosjektet syrgjer med dette for at ein har ein så god overvaking som det praktisk let seg gjera. 18
Snøgg utskifting av fyrste generasjon Særleg i område med paratuberkulose Ikkje amming dei fyrste åra Stort eige påsett Slakt fyrst: Magre dyr Dyr med høgt celletal Dyr med andre skavankar Gradvis nedgang i smitterisiko I område med paratuberkulose kan det bli aktuelt mange stader å la det berre gå kort tid før ein skifter ut snappegenerasjonen. Dette er også ein fordel der det berre er CAE, men ein må også vera med og skaffe kje til andre som sanerer, så dette kan bli eit dilemma. Det vil ofte bli eit skjønn, og ein vil oppleve ulik praksis, noko som nokon kanskje vil finne utilfredsstillande, men slik må det vera. Avl Det er viktig å sikre mot innføring av smitte via avlsdyr. Dei må ikkje sirkulere mellom buskapar, og dei må ha ei tilstrekkeleg tid til å akklimatisere seg etter at dei er komne inn i buskapen. Minimum ein månad bør vera målet. 19
Det vil også vera ei målsetting å få gode registreringar og rapporteringar av helseopplysningar, slik at dette kan brukast vidare i avlen. Vegen vidare med smittesanering Kva er oppgåvene til prosjektet Støtte saneringstiltak så langt det er budsjett og vilje til det Prioritere buskapar som opplever reinfeksjonar Halde fram med informasjon som i dag Få erfaringar i arbeidet og lære meir Støtte forskning med data og lokalkunnskap Det bør ikkje ta alt for mange år Alle bør bli med Vegen vidare med smittesanering Forutsetningar Politikk, styresmakter Løyvingar Lovgjeving Mattilsynet Overvaking, vaksinering, tilsyn (dyrevern) Geite-/småfenæringa Viktigaste part Korleis skal ein få med alle 20
Vegen vidare med smittesanering Andre med interesse for geit Forbrukar, dyrevernorganisasjonar Dyreetikk, rein mat Forsikring Sjukdom-/skadeutbetaling TINE Råvaremottakar Rådgjeving, mjølkekvalitet Nortura Råvaremottakar Framtida for og med friske sauer og geiter Nødvendig å utrydde dei smittsame sjukdommane Sanering Sjukdommane må ikkje få fotfeste att Smittevern Rett, variert fôring og beite nok mineral NB! Jordanalyser, mineraltilskot Inne- og utemiljø Lær av småfe i fri tilstand Avl Smittevern Gode eigenskapar for god helse. Interesse! 21
Bondebladet nr 33 16. august 2007 22