Bedriftsnavn: Helse Bergen Til deg som skal behandlast med cellegift 1
Viktig å vita om cellegift Cellegift (cytostatika) Formålet med denne brosjyren er å gi generelle opplysningar om cellegift og bruken dei har i behandling av kreft. Spørsmål om behandlinga i ditt spesielle tilfelle, bør du retta til legen som er ansvarlig for ditt behandlingsopplegg. Kva er cellegift? Cellegift, cytostatika, er medisinar som vert brukt for å kjempa mot og drepe kreftceller. Cellegiftbehandling kan ha ulike føremål. Kurera kreftsjukdom Gjere svulsten mindre før operasjon eller strålebehandling Drepe kreftceller som kan finnast andre stader i kroppen etter operasjon eller strålebehandling Halda sjukdommen i sjakk og hindra plagar som har årsak i sjølve kreftsvulsten. Korleis verkar cellegift? Kreftcellene får cellegifta tilført via blodet. Cellegifta blir tatt opp i kreftcellene og verkar slik at celledelinga blir hemma eller stoppa. Kreftcellene vert øydelagde og tapar evna til å formeira seg. Ein kombinerer ofte ulike cellegifter i ein cellegiftbehandling. Dei ulike stoffa angrip kreftcellene på ulike måtar. Val av behandlingsopplegg, kombinasjonar eller enkeltstoff, avheng av kreftdiagnose og sjukdomsutvikling. Korleis blir cellegift gitt? Intravenøst i ei blodåre Som tablettar eller kapslar som må svelgjast Som injeksjon i ein muskel Innsprøyting i holrom i kroppen (blære, brysthole osv.) I ryggmargen (intrathecalt) 2
Cellegift blir som oftast gitt intravenøst. Sjukepleiar set ein tynn venekanyle inn i ei blodåre på underarmen, eller det vert lagt inn eit sentralvenøst kateter. Cellegift blir gitt som eit drypp gjennom ein plastslange, oftast via ei infusjonspumpe. Behandlinga kan vara frå få minutt til fleire timar eller døgn. Mogelege biverknader Biverknader skuldast at cellegift også har verknad på kroppens normale celler. Dette gjeld særleg celler som deler seg raskt (som hårrøter, beinmarg og slimhinner). Normale celler har større evne enn kreftceller til å reparera seg sjølv og påverknaden vert derfor forbigåande. Dei ulike typane cellegift kan gi ulike biverknader. Grad av biverknader kan vera vanskeleg å vete på førehand, då det vil vere individuelle forskjellar. Før behandlinga startar vil ansvarleg lege og sjukepleiar informera deg om biverknader cellegifta kan gje. Effekt på beinmarg Beinmargen lagar: Raude blodceller (erytrocytter) transporterer surstoff rundt til cellene i kroppen. Cellegift kan føre til nedsett produksjon av røde blodceller, noko som vil kunne medføre lav blodprosent. Det kan føre til at ein kjenner seg slapp/svimmel. Nokre gonger kan det bli aktuelt med blodoverføring. Kvite blodceller (leukocytter) utgjer kroppens forsvar mot bakteriar og virus. Lågt tal av kvite blodceller gjer kroppen meir utsett for infeksjonar. Ein bør då unngå personar som er forkjøla eller har infeksjonar. Kontakt Kreftavdelinga på telefon 55 97 20 10 dersom du opplever nokre av desse symptoma: feber (over 38 C) frostbyer slapphet 3
Blodplater (trombocyttar) bidreg til å stanse bløding. Cellegiftbehandling kan gi nedsett produksjon av blodplater i beinmargen. Du kan då lettare få blåmerker og blødingar, spesielt frå hud og slimhinne (munn og nase). Du bør bruka mjuk tannbørste, elektrisk barbermaskin og unngå skader og rifter i huda. Effekten på beinmargen er forbigåande. Vanlegvis er produksjonen av raude blodceller, kvite blodceller og blodplater lågast ca. 7 12 dagar etter cellegiftbehandlinga, deretter tek produksjonen seg opp igjen. Håravfall Cellegift kan skade hårcellene i hårrøtene. Dette kan føre til at du mister håret også kroppshår, augevipper, augebryn og skjegg. Grad av håravfall er avhengig av kva for type cellegift du får. Nokre typar cellegift gir ikkje håravfall. Hårveksten kjem tilbake men det kan ta nokre månader etter at behandlinga er avslutta. Å miste håret kan være ei påkjenning, fordi utsjånaden i løpet av kort tid blir endra. Håret fell av flekkvis, det kan derfor vere lurt å klippe håret kort når ein begynner å miste det. NAV gir økonomisk stønad til kjøp av parykk eller anna hovudplagg når du legg fram attest frå legen din. Dersom du ønskjer parykk, bør den skaffast medan du framleis har håret intakt. Frisøren kan da lettare gi deg råd om farge og frisyre, slik at forandringa i utsjånaden blir minst mogeleg. Som alternativ til parykk kan du bruke solhatt, caps eller anna hovudplagg. Mage og tarm vert påverka Nokre cellegifter kan gi kvalme og oppkast. Det blir gitt gode medikament mot kvalme i samband med behandlinga og ei stund etterpå. Avspenningsøvingar kan også hjelpa. Nokre kvalmestillande medikament kan gje forstopping/treg mage. 4
Nokre cellegifter kan gi forseinka tarmpassasje (gi forstopping/treg mage). Det finst medikament som hindrar dette. Mat som motverkar treg mage er kli, fiberrik mat, svisker og surmelk. Det er viktig å drikke rikeleg, minst 2 liter om dagen. Andre typar cellegift kan gi diaré (laus mage). Stoppande kost og rikeleg med drikke er viktig. Det finst medikament som kan motverka diaré. Om tarmfunksjonen endrar seg i løpet av behandlinga, ver snar å ta dette opp med helsepersonell. Slimhinnene vert påverka Fleire cellegifter har verknad på slimhinnene. Dette kan blant anna gi sårheit i munn og svelg, noko som evt. kan merkast nokre dagar etter behandlinga. Smakssansen kan også endra seg under cellegiftbehandlinga. Det er viktig med god munnhygiene og å gå regelmessig til tannlege. Får du vanskar med å ete eller drikke, ta kontakt med lege eller behandlingsstad. Slimhinneirritasjon i urinblære kan oppstå. Eggstokkar og testiklar vert påverka Cellegift kan skade kjønnscellene hos kvinner og menn. Behandlinga kan endra kvinna sin hormonbalanse. Dette kan føra til at kvinner opplever ikkje regelmessig menstruasjon, eller at den stansa heilt. Testiklane sin produksjon av sædceller vert påverka. Dette fører til redusert evne til befruktning. Grad og varigheit av redusert evne til befruktning er avhengig av det enkelte medikament. Graviditet bør unngåast grunna mogeleg påverknad av sædceller/eggceller som kan gi skade i arvematerialet. Samleie bør ikkje gjennomførast utan bruk av sikker prevensjon i behandlingsperioden og i minst 1 år etterpå. 5
For å beskytte partner vert menn anbefalt bruk av kondom dei 2 fyrste dagane etter avslutta cellegiftbehandling, da sæd kan innehalde små mengder cellegift. Menn kan fryse ned sæd før behandlinga starta. For kvinner finns det utprøvande metode for nedfrysing av eggstokkvev. Ei tid etter gjennomført cellegiftbehandling kan fleire oppleva å bli foreldre på naturlig vis. Mogelegheit og eventuelt tidspunkt for dette bør drøftast med legen som er ansvarleg for behandlinga. Andre biverknader Nokre stoff kan gje eit kortvarig ubehag, ei svak sviande kjensle i blodåra. Skulle du oppleve dette, er det viktig at du gir beskjed til sjukepleiar. Nokre cellegifter kan gi forbigåande skader av små nerveforgreiningar, noko som kan gi nedsett kjensle og kuldekjensle i fingrar og tær. Enkelte cellegifter kan gi feber same dag. Nokre cellegifter kan gi svekke høyrsel, andre kan gi pigmentavleiringar (brunlige flekkar) i huda. Nyrene kan får en ugunstig effekt av cellegift. Nyreskade kan motverkast ved at store væskemengder blir gitt intravenøst saman med cellegifta for å sikra god gjennomskyljing av nyrene. Andre organ (lever, lunge, hjarte) kan også bli påverka av cellegiftbehandling. Det er viktig å gi tilbakemelding til lege og sjukepleiar om korleis tida mellom cellegiftbehandlingane har vore. Livsførsel Det er vanskeleg for dei aller fleste å få veta at ein har kreft. Både den som er sjuk, familie, vener og kjente står som regel overfor ein ny, ukjent og usikker situasjon. Det er ein fordel med mest mogeleg openheit omkring sjukdomen og den behandlinga 6
som skal gis. Den viktigaste støtta for deg i behandlingsperioden vil vanlegvis vera familie og vener. Du bør fortsette eit mest mogeleg normalt liv mellom behandlingane. Frisk luft, fysisk aktivitet og allsidig kost vert anbefalt fordi det verkar gunstig inn både fysisk og psykisk. Det er viktig å drikke rikeleg, dette hjelper til med å få skilt ut avfallsstoffa frå cellegiftbehandlinga. Alkohol i større mengder bør unngåas, då cellegiftbehandling i seg sjølv er ei belasting for kroppen. Enkelt cellegifter kan gi hudreaksjonar i samband med soling. Snakk med din lege om kva forholdsreglar du bør følgje. Etter behandling vert avfallsstoffa frå cellegifta skilt ut gjennom urin og avføring. Dei fyrste to døgna etter behandlinga bør du ta nokre forholdsreglar for å beskytta omgivnadane dine. Bruk papir for å tørka opp eventuelt søl av urin, avføring eller oppkast, vask deretter med såpe og vatn. Menn bør sitje ved toalettbesøk. Skyl ned 2 gonger etter toalettbesøk Vask hendene ekstra godt etter toalettbesøk Legg bind og bleier i plastpose og knyt opninga saman Tekstilar som er tilsølt bør vaskast snarleg Føljer du førehandsreglane som nemnt her, kan du trygt omgå andre som før også barn og gravide. Seksuell omgang Cellegiftbehandling føreset ikkje seksuelt fråhald. Kreft er ikkje smittsamt, intimt samvær gir ingen smitterisiko. Biverknader av behandlinga kan føre til at ein kjenner seg trøytt og uopplagd slik at den seksuelle lysta og evna vert redusert. Partnar til pasient under behandling bør derfor visa omsyn og forståing. 7
Ein anbefaler bruk av kondom ved samleie dei to første dagane etter avslutta cellegiftbehandling. Kreftavdelinga/KOR, Kreftsenter for opplæring og rehabilitering, har seksolog tilgjengelig for konsultasjonar. Snakk med din lege dersom du ønskjer kontakt med seksolog. Alternativ/komplementær behandling Brukar du alternativ behandling kan dette som oftast skje samtidig med at du får cellegift behandling. Du må vere merksam på at enkelte kombinasjonar kan gi ikkje ønska eller alvorlege biverknader. Snakk med din behandlingsansvarlige lege om kva alternative behandling du kan bruke. Avdeling for kreftbehandling og medisinsk fysikk Telefon: 55 97 20 10 Poliklinikk tast 1 Poliklinikk sjukepleier tast 2 Post 1 tast 4 Post 2 tast 5 Etter kl. 15.30 kjem du direkte til sengepost. Nettstader for meir informasjon: http://www.helse-bergen.no/omoss/avdelinger/kreft/sider/enhet.aspx www.kreftforeningen.no www.oncolex.no http://kreftlex.no/ Godkjent av: Avdelingsdirektør Olav Mella, dato: 07.03.14 Første utgåve juni 2000, revidert mars 2014 Revidert av fagutviklingssjukepleiar Lise Marie Eide Lien Avdeling for kreftbehandling og medisinsk fysikk Haukeland Universitetssjukehus, Bergen 8