GUIDE VÆRLANDET & BULANDET
LOGISK GRENSE EG UNDRAR MEG PÅ... NORSK SJØFUGLSENTER (HAMNA) ALDEN EROSJON SANDSTEIN STRANDFLATA (PANORAMAUTSIKT) VÆRLANDET MELVÆRET GRAVPLASS BULANDET HALSØYHAUGEN
5 GRØNSTEIN KONGLOMERAT INNHALD INNLEIING s. 6 FJELLKJEDA SOM FORSVANN s. 9 KONGLOMERAT s. 14 BREKSJE s. 15 GRØNSTEIN s. 16 ALDEN s. 17 LOGISK GRENSE s. 18 EG UNDRAR MEG PÅ... s. 20 EROSJON s. 22 SANDSTEIN s. 24 STRANDFLATA s. 26 PANORAMAUTSIKT s. 28 LANDØY STEININDUSTRI s. 30 Ansvarleg utgjevar: Norsk Kvernsteinsenter, Norges geologiske undersøkelse (NGU) Tekstar: Norsk Kvernsteinsenter, NGU, Øystein Jansen Illustrasjoner: Norsk Kvernsteinsenter, NGU, Frode Holst Foto: Rolv Dahl, Frode Holst Grafisk formgjeving: Frode Holst
7 VÆRLANDET Der lava frå Grønland og grus frå Norge møtest den nordlige delen av værlandet og nesten heile Alden består av grønstein. Det er omdanna lava som for omlag 440 millioner år siden størkna på havbotnen utenfor kysten av det som i dag er Grønland. Den sørlige delen av Værlandet samt heile Bulandet består av konglomerat og sandstein. Forsteina massar av grus og sand som «litt seinare», for 400 millionar år sidan, vart vaska ut frå ei mektig fjellkjede som no er borte. På Værlandet finn vi konglomerat og lava side om side korleis har det gått til? to kontinent i rørsle. Værlandet si geologiske historie startar for om lag 440 millioner år siden då to store kontinent, Laurentia (ur-amerika) og Baltika (ur-europa), dreiv sakte mot kvarandre og havet mellom dei stadig minka (fig. #2 teikneserie). Utenfor kysten av Laurentia, som i dag er Grønland, var det kraftig vulkansk aktivitet og jordskjelv omtrent som i Indonesia og Filippinene i dag. Tjukke lag med lava størkna på havbotnen og i vulkanske øyar. Baltika vart etter kvart pressa ned, delvis under Laurentia og havet lukka seg fullstendig. Mykje av jordskorpen mellom dei to kontinenta vart pressa saman og reiste seg til ei enorm fjellkjede Den kaledonske fjellkjeda. Denne var minst like høg som dagens Himalaya (fig. #3 teikneserie). værlandet og alden djupt inne i fjellkjeda. Dei vulkanske laga som størkna utanfor «Grønland» var no plassert ein stad inni denne fjellkjeda godt samanpressa med andre bergartar fleire kilometer under overflata. Her vart lavaen omdanna til grønstein. fjellkjeda kollapsar. Så, for om lag 400 millioner år siden begynte fjellkjeda sakte å sige saman den klarte ikkje lenger å bære si eiga vekt. Den sklei ut langs store forkastningar, som etterlet seg enorme dalar og innsjøar (fig. #4 teikneserie). Forkastningane førte til at grønsteinen frå «Grønland» kom til overflata i dalbotnane og fjellsidene som sto att. konglomerat og breksje blir danna. Steinskred og store elvesystem frakta rullestein, grus og sand ned i dalane og innsjøane som danna seg. Kilometertjukke lag med lausmasse som etterkvart herda til konglomerat, breksje og sandstein. Mange stadar vart grønstein liggande under desse enorme massane. Men erosjonen og nedtæringa av fjellkjeda heldt fram gjennom millionar av år og fjerna mesteparten av konglomerat-, breksje - og sandsteinslaga. Til slutt kom deler av lavaen fra «Grønland» til overflata og på Værlandet kan vi sjå konglomerat og omdanna lava (grønstein) side om side.
9 FJELLKJEDA SOM FORSVANN jorda si overflate er aldri i ro. Platene som jordskorpa er sett saman av, er i konstant bevegelse. Ca 5 cm i året rører dei seg, med ustoppeleg kraft. Stundom glir dei ifrå kvarandre, stundom støyter dei saman. Då kan kontinenta på jordplatene bli folda saman og danne nye kontinent og fjellkjeder. teikneserien på dei neste sidene fortel historia om to av desse kontinenta, Baltika og Laurentia (Ur-Europa og Ur-Amerika). Om korleis desse kjempene greidde å bygge opp ei fjellkjede minst like stor som Himalaya og korleis den blei tært ned. Det forsvunne gigant-massivet har namnet Den kaledonske fjellkjeda. Dette tok tid! Fleire hundre millionar år. Landskapet rundt oss i dag er faktisk ruinar etter desse dramatiske hendingane. Overalt i HAFS-regionen finn vi spor i ruinane. Små og store forteljingar etter ei fabelaktig geologisk historie.
10 11 HAFS Austlandet Laurentia (Ur-Amerika) Baltika (Ur-Europa) Laurentia (Ur-Amerika) Baltika (Ur-Europa) Laurentia (Ur-Amerika) Baltika (Ur-Europa) FIG. #1 FIG. #2 FIG. #3 KAMBRIUM (541-485 mill år sidan) Laurentia og Baltika glir ifrå kvarandre. I revna mellom dei to strøymer lava opp frå jordas indre og dannar heile tida ei stadig større skorpe av vulkanske bergartar på havbotnen. Situasjonen minner om dagens Atlanterhav. Sedimenta som vert avsette i havet finn vi mellom anna att som kvartsittar i HAFS, særleg rundt Høyvik på Atløy. ORDOVISIUM (485-443 mill år sidan) Dei to kontinenta nærmar seg kvarandre og havet mellom dei (Iapetushavet) krympar. Havbotnen som høyrer til Baltika blir pressa under havbotnen som høyrer til Laurentia. Når den kjem djupt nok ned, smeltar den. Smeltemassen stig til overflata og dannar ei vulkansk øyrekke liknande den vi ser i Indonesia i dag. Bak øyrekka dannast ny vulkansk havbotn. Denne kan vi i dag finne restar av på Alden/ Værlandet og Staveneset, samt i ytre deler av Solund. SILUR (443-419 mill år sidan) Kontinenta startar ein langsam kollisjon. Restane frå det gamle havet, som ikkje har dukka ned i jordas indre, og kontinenta sine ytterkantar blir stabla oppå kvarandre. Ei fjellkjede på størrelse med Himalaya tek form. Vestlandet blir pressa djupt ned under den overridande laurentiske plata. Der nede blir det danna granatglimmerskifer, kvartsitt, marmor og eklogitt (Hyllestad og Fjaler).
12 13 NORDSJØEN HAFS NORDSJØEN HAFS NORDSJØEN HAFS Laurentia (Ur-Amerika) Vestlandet Baltika (Ur-Europa) Europa Europa Europa FIG. #4 FIG. #5 FIG. #6 FIG. #7 DEVON (419-359 mill år sidan) Fjellkjeda (truleg 9000 m.o.h) kollapsar av si eiga vekt, like sakte som den kom. Fjella blir tært ned av erosjonen og gradvis omdanna til digre avsetningar av kantete og rundslipte steinar, grus og sand. Samtidig sprekk den svære stablen av bergartar i fjellkjeda sund og blir strekt. Vestlandet åpnar seg som ei skuffe. Sediment frå erosjonen, blant anna frå enorme elvesystem, fyller skuffa etterkvart som den åpnar seg. Med tida blir dette til konglomerat og sandstein (Lihesten, Solund, Værlandet/Bulandet, Blegja og Kvamshesten). TRIAS OG JURA (252-145 mill år sidan) Store delar av Laurentia har no glidd ut av bildet og vorte til eit tidleg Amerika. Baltika har vorte til Europa. Skorpa blir sakte strekt vidare i Trias og Jura. Store dreneringssystem fortset å lage elvar som renn mot låglandet og grunne havområder. Nokre av desse enorme elvesystema skal seinare bli til djupe fjordar som Sognefjorden. Sand, grus og leire blir frakta ut med elvane og avsette i delta og på havbotnen ilag med restar etter eit yrande liv i havet. Grunnlaget for oljen i Nordsjøen blir danna. Dinosaurane herskar på jorda. KRITT (145-66 mill år sidan) I Kritt blir landskapet endå meir erodert. I sein Kritt var delar av Skandinavia truleg bortimot flatt. Havnivået stig, og havet trengjer innover eit nedslite Skandinavia. Vi veit lite om kor langt innover havet gjekk, eller kor tjukke sediment som vart avsette oppå grunnfjellet. PALEOGEN-NEOGEN (66-2,6 mill år sidan) KVARTÆR (siste 2,6 mill år) I Paleogen og Neogen stig landet igjen opp frå havet. I Nordvest åpnar Atlanterhavet seg i denne tida. Årsaka til landhevinga blir framleis diskutert. Sedimenta som vart avsette oppå det norske grunnfjellet etter devontida blir erodert vekk. I Kvartær (siste 2,6 mill år) har vi hatt om lag 40 istider. Isen grov mest i dei gamle elvedalane, og Sognefjorden fekk si noverande form og djupne. Store mengder sand, grus og leire frå isbreane blir avsette på kontinentalsokkelen. Noverande strandflate blir danna.
15 KONGLOMERAT BREKSJE bergarten består av samankitta rundslipte «bollar» av fleire sortar stein. Dette kallast konglomerat. Dei ulike bergartane var ein gong delar av ei gigantisk fjellkjede som sakte, men sikkert, rasa saman. Som teikneserien fig. #4 viser vart enorme mengder stein og grus samla i søkk eller store basseng i terrenget. Store elvar grov i rasmassane og stein som vart frakta med elva vidare vart meir eller mindre rundslipte. Heile Bulandet, Solund og Lihesten i Hyllestad var ein gong midt inne i eit slikt basseng. Vi kan finne mange ulike bergartar i konglomeraten. Her fins; raud granitt, gneis, kvartsitt (lys), amfibolitt (mørk) og grønnstein, for å nemne nokre. I vegskjeringane både på Værlandet og i Bulandet finn du overalt nydelege eksempel på dette. breksje er nært i slekt med konglomerat. Forskjellen er at bitane den er sett saman av ikkje er så rundslipte som i konglomerat. Vi kan tenkje oss at breksje er masse frå enorme steinurer under fjellsidene. Massane vart transporterte og samla nett slik som konglomerat, men transporten var kort slik at slitasjen og vasslipinga på steinmaterialet vart mykje mindre. Breksja her på Værlandet er hovudsakleg samansett av bitar frå grønstein. Litt av ei historie: Fyrst lava på havbotnen, så til grønstein djupt nede i jorda, deretter pressa høgt til fjells for så å smuldre i småbitar som til slutt herda til vakker breksje.
17 GRØNSTEIN ALDEN grønstein er omdanna lava som for ca. 440 millionar år sidan størkna på havbotnen utanfor kysten av det som i dag er Grønland (fig. #2 teikneserie). Då dei to kontinenta, som teikneserien beskriv, seinare kolliderte vart lavamassane pressa inn i fjellkjeda og forvandla til grønstein (fig. #3 teikneserie). Alden og store delar av Værlandet er grønstein. Dei kvite stripene i bergarten er kvarts eller feltspat som har fylt sprekker og hulrom etter at grønsteinen var danna. alden består av grønstein. Platået på toppen av det majestetiske fjellet, er ein rest etter eit gamalt slettelandskap. I siste del av den geologiske perioden Kritt, var deler av Skandinavia truleg heilt flatt (fig. #6 teikneserien). Flata låg nær havnivå. Seinare heva landet seg, og utgraving av landskapet til dei formene vi ser i dag kunne sakte men sikkert begynne. Av det gamle slettelandskapet som ein gong var her, har vi berre platået på Alden att. tida då toppen av Alden var ein del av det gamle slettelandet, var også tida då dinosaurane regjerte på jorda. Kven veit; kanskje har dinosaurar ein gong vandra på ryggen til den norske hesten.
19 LOGISK GRENSE grense mellom grønstein breksje og konglomerat Dei tre viktige bergartane på Værlandet samla i ein bergvegg. Øverst konglomerat, så eit belte med breksje og nederst, eldstemann grønstein, som altså starta sitt «livsløp» på Grønland. KONGLOMERAT BREKSJE GRØNSTEIN
21 EG UNDRAR MEG PÅ... i eldre tider var det ofte knytt både mystikk og overtru til slike frittliggande steinblokker. At riser og troll hadde brukt dei som kastevåpen var ein av fleire teoriar. Slik oppsto segner og forteljingar over heile landet. Kva så med denne? Ein gong må forteljinga starte... Kva trur du?
23 EROSJON ved gjørøylykta ser ein tydeleg korleis vær og vind slit på fjellet, og korleis enkelte bergartar og mineral er meir slitesterke enn andre. Den ruglete overflata skuldast at dei svakere delane av konglomeraten er vekktærde, mens dei harde delane står att. Her er det spesielt bølgjene som har jobba hardt med å slite sundt fjellet. nesten som å gå i ei røys av rullestein.
25 SANDSTEIN ved bulandet skule ser du eit parti med lite av dei runde steinkulene vi elles ser i konglomeraten. Det er rett og slett eit forsteina sandlag. Bergarten kallast sandstein, og er i likheit med konglomerat danna av lausrevne bergartsfragment i perioden då den forhistoriske fjellkjeda vart nedtærd. Småstein, grus og sand vart pussa, gnidd, sorterte og transportert av rennende vatn som grov i rasmassane frå den samanrasande fjellkjeden. Sandlaga vart avsett under roligere vassføring enn konglomeraten.
27 STRANDFLATA halsøyhaugen er ein perfekt stad å studere landskapsfenomenet som vert kalla strandflate. Den ligg som ein «landbrem» langs heile norskekysten frå Rogaland til Vest-Finnmark, og består av låge holmar og grunt farvann, med høge bratte fjellkantar inn mot fastlandet. Dette er skapt av isbrear, slitasje frå bølgjene og frostsprenging. I likheit med fjordane, finn ein strandflate som landskapsform berre i områder som har hatt istider. Strandflata har gitt dei første busettarane muligheit til å finne gode fiskeplasser på grynna kombinert med enkelt jordbruk på land. Det er ikke tilfeldig at mange av våre fyrste busettingar ligg i strandflatelandskapet.
29 PANORAMAUTSIKT på halsøyhaugen har du panoramautsikt over Bulandet og havet utanfor. I god sikt ser du ut til Gjøa-plattforma. Dette er ein av få stadar i landet du kan sjå oljeinstallasjonar frå land. Dei geologiske prosessane som har skapt olje- og gassfelta i Nordsjøen, har naturlig nok sammenheng med geologien på land. Teikneserien (fig. #5) fortel litt om korleis dette kan ha vorte til. Mange av prosessene som var med på å forme HAFS-regionen, har og bidrege til å danne olje- og gassfelta på sokkelen.
31 LANDØY landøy steinindustri lagar vakre produkt av det lokale steinmaterialet. Heile den geologiske historia på Værlandet og i Bulandet blir brukt som «råvare». Konglomerat, breksje og grønstein blir forma til unike og funksjonelle produkt. Du kan faktisk lese den geologiske forteljinga i dei blankpolerte steinflatene. STEININDUSTRI
LOGIEN SOM VERDISKAPAR prosjekt om geologien i hafs-kommunane hyllestad, askvoll, fjaler, solund og gulen. Hovudmålet har vore å gjere kunnskap om geologien i regionen både tilgjengeleg og anvendeleg for fastbuande og tilreisande. Norsk Kvernsteinsenter i Hyllestad har i nært samarbeid med NGU hatt ansvar for gjennomføringa. Det er mellom anna utarbeidd eit formidlingskonsept som dette heftet er ein del av. Prosjektet har vore finansiert av HAFS-kommunane og NGU.