Bruk ordliste! Substantiv, kjønn (genus), NOSP103 og NOSP103-L, H 2013 Nynorsk, oppsummering. Ivar Utne

Transkript

1 NOSP103 og NOSP103-L, H 2013 Nynorsk, oppsummering Ivar Utne Sist endra kl Bruk ordliste! Bruk ordliste eller ordbok når du er i tvil! Det er beste måten å lære rettskriving på. Og naudsynt for arbeid med nynorsk (og bokmål) i yrkeslivet. Hellevik: Nynorsk ordliste eller seinare Nynorskordboka, på nettet (med eksempel på uttrykksmåtar, ordforklaringar og fulle bøyingsmønster, også for samsvarsbøying av perf.part.) 193 Substantiv, kjønn (genus), 1 Eit samhøyr -- -et (eller: eit samband) Ei leppe -- leppa, lepper, -ene Ein lepe lepen lepar -ane Ein gane -en -ar (ikkje hokjønn) Ein kjerne kjernen -- -ar -- -ane (ikkje ei, -a, -er, -ene) Ei prøve prøva prøver prøvene Ein prøve prøven prøvar -- prøvane Ei rune runa runer runene Ein skjebne -- -en -- -ar (ikkje hokjønn) Ei urt -- urta urter urtene 194 1

2 Substantiv, kjønn (genus), 2!kasusformar > kasusformer!tempusformar/> tempusformer/!bøyingsformane /> bøyingsformene/!lyder > lydar; ein lyd!omlyda > omlyden!eit allofon > ein allofon, eit fonem! kjeldar > kjelder.. ei ordstilling (ikkje «ein»)!ein minste tydingsskiljande lydeining > EI /SKAL VERE BØYGD I SAME KJØNN SOM SUBSTANTIVET DET STÅR TIL, DVS. TIL "LYDEINING"./ ho finst i fleire områder > OMRÅDE.. I nokre tilfeller fell også stammevokalane bort. > TILFELLE (BM: tilfeller/tilfelle) 195 Substantiv, 3, dialekt/talemål i tre vintra > VINTRAR [kong Harald] let han fare den gonga då han kom forbi > GONGEN. KOMMENTAR: "GONG" I DEN TYDINGA DU BRUKAR DET HER, ER BERRE HANKJØNN I NYNORSKRETTSKRIVINGA SJØLV OM DET KAN VERE HOKJØNNSORD I NOKRE DIALEKTAR. 196 Dobbel bestemming I dette språklege skifte gjekk uttalen frå å variere (urnordisk til norrønt) Den nasale lyd blei assimilert. Dei fleste kattar er greie å ha med å gjere. Dei fleste kattane her er greie

3 Verb, bokmålsformer ved at ein «j» blir satt inn /> SETT/. Ordet witadahalaiban som står skreve på ein runestein /> SKRIVE/ det er satt eit skilje mellom urnordisk og periodane som kommer seinare. /> KJEM/ /SJÅ I EI ORDLISTE UNDER "KOME"/"KOMME"./!være > vere nokon ein antar er kjent for mottakaren. /> ANTEK. "TAR" GJEKK UT AV NYNORSKRETTSKRIVINGA I 2012./ 198 Verb, falle halvvokalane falt bort framfor lydar som var dei nær artikulatorisk /> FALL/. Halvvokalane w og j falt bort /> FALL/ den trykklette vokalen på enden har felle vekk /> FALLE. SJÅ "FALLE"/ Å falle fell fall (har) falle Ikkje!faller,!falt eller!falli 199 Finne, fann I urnordisk finner vi KOMM.: "FINNER" GJEKK UT AV NYNORSKRETTSKRIVINGA I Å finne finn fann funne Ikkje:!finner Ikkje:!fant Ikkje:!funni 200 3

4 Verb: la/late, tillate Å late lèt lét (har) late Å la lèt lét (har) late P.p.: laten laten late latne Å la -- lar lét latt P.p.: latt latt latt latte (attributivt / framfor subst) Å tillate tillèt tillét (har) tillate P.p.: tillaten tillaten tillate tillatne. utelate, overlate på same måten som tillate OBS! Gjennomfør alltid same bøyingsmønster i same tekst. 201 Verb, gi, gje, gjeve Å gje(ve) gjev -- gav gjeve P.p.: gjeven gjeven gjeve -- gjevne Å gi gir gav gitt P.p.: gitt gitt gitt gitte (attr.) Med gjevne føresenader. Med gitte føresetnader. (Ikkje gitt føresetnader.) Bøkene er utgjevne av Samlaget. Bøkene er utgitt av Samlaget. (Ikkje er (-)gitte.) OBS! Gjennomfør alltid same bøyingsmønster i same tekst. 202 «Gjer», gjev Dei andre ler av han, men kongen gjer han nye klede Audun [ ] fortel om kva Svend gav ham, og gjer så Harald ringen Åke, gjer han mat. Kongen gjer Audun gåver > GJEV for alle desse Å gje(ve) gjev gav gjeve (meir på førre ark) Å gjere gjer gjorde -- gjort 203 4

5 Verb, tigge Å tigge tiggar tigga -- tigga Å tigge tigg tagg tigge Valfritt Ikkje «tiggje» i skrift, sjølv om det ofte er uttalen. 204 Verb, -er/-ar, (tid)feste Å feste festar festa festa (halde fest, gjere fast) Å feste fester feste fest (gjere fast) Å tidfeste -- -ar/-er (begge) Obs.: Ikkje «stadfeste» om tid. Tyder ofte bekrefte. 205 Verb, svelte Å svelte sveltar svelta svelta Å svelte svelter svelte svelt - transitivt (med objekt): svelttar «seg» / fanger / husdyr Å svelte svelt svalt svolte intransitivt (utan objekt): svalt fælt, i hjel, som en hund) Bokmål: svelte svelter svalt sveltet (intr.) svelte svelter sveltet/-a sveltet/-a (trans.) sulte sulter sultet/-a sultet/-a (intr., trans.) 206 5

6 Krevje, skilje krevjar/> KREV/ Å krevje krev kravde kravt/-d - to ord berre vert skilja av eitt fonem (> skilde, skilt) det einaste som skillar dei på fonemplanet (> skil) Å skilje skil skilde skilt Meir om bl.a. skilje på eit ark om passiv. 207 Sekk, søkk Om skipet sekk, vil kongen at /> SØKK. KOMMENTAR: SØKKE -- SØKK -- SOKK -- SOKKE. SJÅ ELLES I EI ORDLISTE OM BRUKEN AV STERKT OG SVAKT VERB SØKKE OG SØKK(J)E./ 208 Verke,!virke korleis kasus virka /> VERKA/ verknad påverknad innverknad 209 6

7 !spel, spelar, speler Mange faktorar spel inn, > "SPELAR" ELLER "SPELER". KOMMENTAR: SJÅ I EI ORDLISTE. Ikkje!spille eller!spelle 210 Verte Språket som vart funne i runeinnskriftene, har verte samanlikna med andre språk > VORTE. SJÅ "VERTE" [urnordisk] er språkforskarar.. usikre på.. korleis dei ulike orda verte uttalt > VART Å verte vert vart (har) vorte 211 Verb, talemålsformer, 1 korleis dei ulike orda verte uttalt. Vokalane verte uttalt nokså likt som. I moderne norsk verte bøyinga bestemt av.. > VERT slik kan ein sei at rotvokalen blei meir lik vokalen. Generelt kan ein sei at omlyd er ein assimilasjon Omlyd vil sei ein fonologisk forandring der ulike vokalar blir gjort meir like, eller heilt like (òg på ark om adjektiv) Ein pleier å sei at Utlydsherding; det vil sei at stemt lyd blir ustemt: > SEIE / SEIA. INFINITIV 212 7

8 Verb, talemålsformer, 2 ein kan merke seg at omlyden her ikkje gjelde dei lange vokalane i og u /> GJELD/ - norrønt geldr > /gjelder/ > /gjelde/ den konsonanten som me i dag skrive / ᶇ /i lydskrift /> SKRIV/ - norrønt skrifr > /skriver/ > /skrive/ ei siste vokalendring som høyre saman med dei to ovanfor > HØYRER - norrønt heyrir > /høyrer/ > /høyre/ då var han så medteken at han kollapsa og aldri røyste seg igjen > REISTE (Mykje i dialektar som ikkje er med i rettskrvingane.) 213 Verb, forelda former. Eg hev kraft nok, kjæraste! > HAR. KOMMENTAR: IKKJE I RETTSKRIVINGA. ordet bil som bestand av fonema /b/, /i/ og /l/ "STANDE" OG SAMANSETNINGAR AV DET GJEKK UT AV NYNORSKRETTSKRIVINGA I PRESENSFORMA VAR FORRESTEN "STEND". SJÅ OPPSLAGA "BESTÅ" OG "STÅ" I EI NYNORSKORDLISTE. 214 Passiv, 1 to ord som uttalast likt...allofonar skrivast mellom hakeparentesar, medan fonema skrivast mellom skråstrekar frå engelsk der den skives th.. > VERT SKRIVEN. HJELPEVERB, JF. AST... Der lufta innsnevras, finn vi uttalestaden > VERT/BLIR INNSNEVRA adjektiva som endras etter substantivet > BLIR/VERT ENDRA. KOMMENTAR: PASSIV SKAL HA HJELPEVERB PÅ NYNORSK. SJÅ F.EKS. S I KULBRANDSTADS LÆREBOK. DESSUTAN GJEKK STAVEMÅTEN "ENDRAS" UT AV RETTSKRIVINGA I NO ER DET BERRE "ENDRAST" MED -T

9 Passiv, 2.. Bestemt form nyttast helst for å omtale noko eller nokon ein antek er kjent for mottakaren... Når bøyingsforma til substantivet viser kva for ein syntaktisk funksjon det har i setninga, kallast det kasus. at konsonant skal fylgjes av vokal. > FYLGJAST der konsonant følgjast av vokal > BLIR/VERT FØLGT 216 Passiv, 3 Dei skiljest frå kvarandre. -> Dei blir skilde frå kvarandre. Dei blir skilt frå kvarandre. Dei skal skiljast frå kvarandre. 217 Om passiv med «skilje» For svake verb kan ein velje samsvarsbøying eller ikkje etter verba bli, verte og vere. Med samsvarsbøying blir fleirtalsforma lik preterium, (i praksis som konsonanten i bøyingsendinga for preteritum med e), dvs. "dei blir skilde frå kvarandre". Utan samsvarsbøying er det etter desse verba same form som supinum, dvs. forma i ordboka/ordlista, dvs. "dei blir skilt frå kvarandre". Supinumsforma blir brukt berre for inkjekjønn i system med samsvarsbøying. Begge formene du har tenkt på, kan altså brukast. Det er uklart i Nynorskordboka på nett. Der står berre "skilde" i fleirtal. Det vil seie at systemet utan samsvarsbøying ikkje er ført opp. Det er inkjekjønnsforma (og houvdverbet under "presens perfektum") som dette gjeld i oppslaget i Nynorskordboka

10 -ast, eksempel [ustemt lyd] Dette vil seie at stemmebanda i strupehovudet ikkje møtast når ein uttaler dei. > MØTEST. Å møtast møtest møttest møtst at uttala vil høyrast merkeleg ut > HØYREST. Å høyrast høyrest høyrest -- høyrst [Bøyingsmønstra] er det vanskeleg å vete noko om fordi det finnast såpass lite kjeldemateriale. > FINST ho fins i fleire områder > FINST. Forma «fins» gjaldt til det finnast om lag fonem i eit språk. > FINST.. Kjeldene som finnast er handverkarsignaturar, > FINST.. I urnordisk fantast noko som kallast utlydssherding > FANST. OG: VERT KALLA kor mange fonem som fantes i urnordisk. > FANST Å finnast finst fanst -- funnest 219 Samsvarsbøying av verb Dei vart gravlagt saman > GRAVLAGDE. KOMMENTAR: STERKE VERB SKAL ALLTID SAMSVARSBØYAST ETTER VERBA VERTE/-A, BLI OG VERE/-A./ 220 Adjektiv, samsvar... og sidan ein ikkje har kjelder frå det munnlege språket i urnordisk tid, er språkforskarar litt usikker på akkurat korleis dei ulike orda vert uttalt. > USIKRE. FLEIRTAL at vokalar som i utgangspunktet var ulik kvarandre, blei meir lik eller heilt like. > ULIKE, LIKE. FLEIRTAL

11 Han, ho, den, det Dei personlege pronomena «han» og «ho» skal følgje kjønnet (genuset) til substantivet, sjølv om det òg vil vere unnatak for verkeleg kjønn i nokre tilfelle. For inkjekjønn er det «det». Det heiter: Vi las boka. Ho er god. Maria las romanen. Han er god. Martin las brevet. Det var informativt. Ida hadde tru på kjærleiken. Han opptek henne. Daniel interesserte seg for fortida. For meg er ho levande, seier han. Vi hadde ein katt / ei katte. Han / ho er eit kosedyr. Studenten verka interessert. Han / ho las alt om temaet. Med trykk er det peikande pronomen: Den vil eg ha. 222 Eigen osv. eit eiget runeteikn > EIGE Eigen bil Eiga katte Eige hus Eigne syklar -- Sml.: open, open, ope/opent, opne Sjå neste ark om nokon. 223 Nokon osv.... der akkusativ ikkje har nokon ending. > NOKA både høg, urunda, fremre (i), låg urunda (a) og høg, urunda, bakre (u), for å nemne nokon. /VAL MELLOM NOKON OG NOKRE FRÅ 2012/ Nokon bil Noka katte Noko hus Nokre (ikkje i nekting og spm.) : nokre bilar (ev.: Har du nokre bilar?) Nokon (nekting, spm. + (frå 2012) annan bruk): ikkje nokon; har du nokon bil?. Frå 2012 òg: Eg har nokon bilar

12 Annan Ein annen sykkel. Ei anna endring vart brytning. Eit anna hus. Andre hus. annan anna anna - andre 225 Båe/begge, nokon/nokre båe høg, urunda, fremre (i), låg urunda (a) og høg, urunda, bakre (u), for å nemne nokon. > BÅDE KOMMENTAR: «BÅE» ELLER «BEGGE» OM TO I PAR, DVS. SOM HØYRER SAMAN. SLIK SOM I UTTRYKKSMÅTEN «BÅE TO» / «BEGGE TO», «BEGGE/BÅE SIDER AV ELVA». BERRE "BÅDE" OM OPPREKNINGAR, SLIK SOM OVANFOR, OG I F.EKS. «BÅDE ÒG». SJÅ ORDLISTE ELLER ORDBOK. 226 Talord og ubunden artikkel. ''Minimalt par'' er ordpar der det berre er eit fonem som skil tydinga. > EITT der berre eit fonem skapar meiningsskilnaden > EITT Det kan vere berre eit fonem som skil ord frå kvarandre. > EITT eitt: determinativ, grunntal (mengdeord, kvantor; talord) eit: determinativ, ubunden/ubestemt artikkel

13 Kor, der Dei drar via Noreg til Grønland, kor Audun kjøper ein bjørn for alt han eig. > DER KOMMENTAR: "DER" OG IKKJE "KOR" SOM RELATIVT ADVERB. BL.A. OMTALT I HELLEVIKS ORDLISTE. som til dømes i sag ~ saga, kor bøyingsendinga er ein låg vokal.. > DER innanfor same språk kor tydinga er ulik > DER Elles: Kor og kvar 228 Skrivemåtar, 1.. herberge,! herbyrge ut i !artikulasjonssted > -STAD der bere eitt fonem skapar meiningsskilnaden > BERRE!sjøl > SJØLV.. Då, da (valfritt).. No, nå (valfritt).. naudsynt, naudsynleg, nødvendig..!høy,!lav > høg, låg tallet. > 1300-TALET 229 Skrivemåtar, 2 Til slutt bad den unge mannen kjærasten røme med han,... > RØMME. KOMMENTAR: "RØME" GJEKK UT AV NYNORSKRETTSKRIVINGA I høyre, «høre» gjekk ut av NN-rettskrivinga i 2012 ho kjende at han trøtna > TRØYTNA. "TRØTNA" GJEKK UT AV NYNORSKRETTSKRIVINGA I

14 Skrivemåtar, 3!mulig > MOGLEG. KOMMENTAR: ENDRING I 2012.! stakkarslig > stakkarsleg!tydelig > tydeleg KOMMENTAR: LIG-ENDING I ADJEKTIV GJEKK UT AV NYNORSKRETTSKRIVINGA I forskjellege /forskjell + ig/ > FORSKJELLIGE 231 Skrivemåtar, 4! i Nordiske språk > i nordiske språk! I Urnordisk finn vi mellom anna > urnordisk KOMMENTAR: SPRÅK SKAL SKRIVAST MED LITEN FØREBOKSTAV, DVS. "urnordisk".! og fram til Kristendommen > kristendommen SOV-modellen (Subjekt, Objekt, Verbal) > subjekt, objekt, verbal /DET SKAL VERE SMÅ FØREBOKSTAVER I NAMNA PÅ SETNINGSLEDDA./. Språkrådet skriv: «Krigar, historiske hendingar og epokar. Når førsteleddet er eit særnamn (bokmål: egennavn), skal det vere stor forbokstav, i andre tilfelle liten.» _eller_liten_forbokstav/ 232 Skrivemåtar, 5 ordnar istand > I STAND reise ifred > I FRED!tilsaman > TIL SAMAN...!etterkvart > etter kvart kvafor ein > KVA FOR EIN dreg til slutt heimatt > HEIM ATT omlag fonem > OM LAG Preposisjonar skal normalt vere skilde frå andre ord som tilhøyrer andre ordklasser i preposisjonsuttrykk

15 Skrivemåtar, 6. I følgje > IFØLGJE. KOMMENTAR: "I FØLGJE" KAN DERIMOT BRUKAST OM Å GÅ I TOG ELLER PROSESJON. DEN VIKTIGASTE GRUNNEN TIL AT "IFØLGJE" SKAL SAMANSKRIVAST ER AT DET SKAL KUNNE SKILJAST FRÅ DEN ANDRE TYDINGA. Ifølgje, Ifylgje, Ifølge (med grunnlag i) I følgje, I fylgje, I følge(tog, prosesjon) 234 Skrivemåtar, 7 innafor dei norske dialektane > INNANFOR. KOMMENTAR: "INNAFOR" GJEKK UT AV NYNORSKRETTSKRIVINGA I Sida opplistinga [ ] består av tilsvarande [ ] teikn, antek ein > SIDAN. KOMMENTAR: "SIA" (IKKJE "SIDA") SOM SUBJUNKSJON GJEKK UT AV NYNORSKRETTSKRIVINGA I For, føre Tore, som han hadde arbeid føre > FOR

16 Ordval, 1 Ein følelse følelsar (Godteke. Grunn: ikke anna ord med føl + ending på nynorsk) Ei kjensle kjensler Betydning, betyding, tyding; -a -- -ar -- -ane!endestavelsene > STAVINGANE den første!stavelsen > STAVINGA at vi fortsatt i moderne norsk > FRAMLEIS!kun > berre!voldsamme KOMM.: SJÅ GJERNE I EI BOKMÅL--NYNORSK- ORDLISTE, DER DU BL.A. FINN "VELDIG". 237 Ordval, 2.. forskjellig antal av desse lydeiningane > TAL PÅ. KOMM.: IKKJE "ANTAL" PÅ NYNORSK. -- motsetning eller: motsetnad Ikkje «motsetjing» om det same. 238 Då/da og når Når dei ikkje kom ned igjen, begynte kongen og folket å lure på kor dei vart av. > DÅ. KOMMENTAR: "DÅ" OM ÉIN GONG I FORTIDA, "NÅR" OM FLEIRE GONGER FØR ELLER I NOTIDA, ELLER OM FRAMTID

17 Endå, enno Tidsadverb: valfritt frå Til 2012 var det skilje mellom fortid og notid. Eksempel på bruken frå 2012: Fortid: Ho er enno/ennå/endå/enda ikkje komen. (tidl.: enno/ennå) Notid: Ho var enno/ennå/endå/enda ikkje komen. (tidl.: endå/enda) Men berre endå og enda som gradsadverb og subjunksjon. Gradsadverb: endå/enda ( meir) Endå/enda støre, endå/enda fleire. (ikkje: enno) Subjunksjon: endå/enda (= sjølv om) Han gjekk på besøk endå han ikkje hadde lyst. 240 Eksempel på setning med feil Adverb brukast til å utdype ein forklaring og gjer oss bedre setningar. (Frå anna kurs enn NOSP103/-L, h13) Retting og kommentarar finst på neste ark. 241 Eksempel, retting Adverb brukast /KOMM.: PASSIV SKAL HA HJELPEVERB PÅ NYNORSK. SJÅ F.EKS. S I KULBRANDSTADS LÆREBOK. F.EKS.: "BLIR/VERT BRUKT/BRUKA"/ til å utdype /> UTDJUPE/ ein /> EI/ forklaring og gjer /> GJEV, GIR. KOMMENTAR: SJÅ "GJE"/"GI OG " GJERE" I EI NYNORSKORDLISTE/ oss bedre /> BETRE/ setningar

18 Litteraturreferansar, stad Nesse, Agnete (2013) Innføring i norsk språkhistorie. Latvia, Cappelen Damm Akademisk. /> OSLO. KOMM.: BRUK STADEN FOR FORLAGET OG IKKJE FOR TRYKKERIET/ 243 Retningsliner for karakterar Utdrag på dei neste sidene. Full tekst ligg under «Eksamen» i fillageret. 244 Vekting av karakterar, krav På alle nivå i nordiskfaget er det tre hovudaspekt som skal målast ved eksamen: a) kunnskapsinnhald b) evne til problemløysing og kritisk innsikt i fagstoffet c) språkføring I evalueringssamanheng til eksamen vil det generelt vere slik at alvorleg svikt på eitt av desse overgripande punkta, vil føre til stryk, same kor godt dei andre aspekta er meistra

19 Språkføring Rettskriving (rett, stil) Setningsbygning (fullstendige setningar, variasjon, fraseologi) Tekststruktur og tekstbinding Termbruk (fagleg rett, eintydig) 246 A F, berre det som gjeld språkføring A: Sikker og formelt korrekt språkføring. B: God og formelt sikker språkføring utan vesentlege feil. C: God og formelt sikker språkføring utan alvorlege systemfeil. D: Nokså sikker og formelt bra språkføring utan alvorlege systemfeil. E: Ustø språkføring med fleire innslag av systemfeil. F: Ustø språkføring med fleire innslag av systemfeil