VIDENim DIVINJE, Dk J O H ANNE VBV BROWALLIO, >vod Åbo* /?<^ei Lyceo»sH/?e /l/?/i. Oftrobotnienft. DLO DULSI ISRAEL BJÖRK

Transkript

1 DLO DULSI DISSERIATIO AGADEMIGA, De VBV VIDENim DIVINJE, Cujus PARTEM PRIOREM, Fenia amplijf Facult Pbiiofopb, PKH.B.DL. Vtr& Maxim Heverendo atqve Celeberrims Dk J O H ANNE BROWALLIO, S. S.TheoL Doft. ScScient. Nat. Prof Ord, F/ii<i>s Co< datorum examini, in itluftri, >vod Åbo* /?<^ei Lyceo»sH/?e /l/?/i vie XVIII, ISRAEL BJÖRK Oftrobotnienft. jui.i Anni MDCCXLIV. Loco Koritqve conlvetis. MOK^ kxeud. Zob. j^ihmp^ R>eg, Åcad» Typgr*

2 KongL Majl* Tro Man och Lands Höfdinge öl^er Öft-yrbotn 0,.!. c.awnldorhs L<3?hn, DEN H«y.rjbörhe G&EFWEM, 0,.i. FR! HERREN M. M^^r'»^. 'rfy,; ipu v I _M. i. 4_Ä v C *ä\ l^_y #^ Nåugunftige HERRE j ~^JfJ 1 fliga (kapade Gud fin a Jr.trtk renförfl uti btrjm. Jf Sen.bät bin»ek ej glömt tbsm tvifltga Ivards 7 regera*.i^e' kan ba(ixia öe"ri«/.^> tker Gud c/ fitter sröret. Styr a rtgerttrh, at detfar lyckjaliger utgång. Uttti

3 Intetaf al (juås ivs-rck bar f&kräfe ron utaplhimkn» tjmiida r\&rritig, wn t het menfkft'a ff-ecbtr-t a jorden. Han tbet "<?al^ htfrämjar i attthet ond* /o^.-^-drar, Simff.r ecbyna-jjt. etöt?,ett mycket '< 'af, ond). Himmel a/ord'étve r Herrans ivir k och Samt 'ötoer aä Haits rad uiaf alt fft kietta frg undre! draplig!l»sgar t lag 5/.F^ /^ei upp, Eders Höggrefliga Nåde, F«o?-! «ii (3res<^er «rts, <c» (lörr uti m;lnn2 bedrifter» Storfi uti Gtsdeflg acht, Himla Monarshen upböja, lag-, ej illa thtt unp, dtt min*** ksrt ftittade tatrrka 0«< Gir4s hulda tegtrtrtgs '.^.^' Ebr«d^Sö' '/5^N35. H*g»A mg wb mm jkrift Edra Nådiga tvingar in under-. Lde^ HoZgrcAZe d^de. A&eroåmiukAffe thmtrt ISRAEL «36W*

4 SSe.^tttilllaten i NyCarlrf-y Cdle och HögaOtade Herre.,/ Herr SAiMUEL Ml.xcii, Föynäme gynnmc. Bruks Patron Edlc o Högachtade Herren/ Herr JOHAN JACOB KiA. Gunftige gynnare/ Handelsmannen i Wafa, syrcdome och HögwMchtave Herr JOHAN BLADH* Min uprichtige Wän. Qs(g wsrdar uöé fdrfen/ lom untmfgrtblii Wäner/ <vs3<*g»ött-arxljcrasgunft/tfeen jag mednöisekmer/ Jag ånflar Ehr alt godt för det I mig bewist/ Som (t«uef glömmas bort, men ftäoje bll deprist. Mine Högtärade Gynnares Sdmiuke fwn^w isr. BJÖRK

5 s. ** V V >v:v.x, qva-aivis infimus. dici -.oleat e-v» I t-"v^-nis.humans Ar3äus».qvippc qvse M. JU, l«nluum folum bcacfkio Icczviritur) l.ftucl > Ui.uum. rzmen,. lc^ maximum gencri humano prxstzt.ilu>n, Phijofophis pn_enomenh o, mn'i2 wppcu"lt3t,, «5c Zn.an. -prxbct rationell reruin redden.di? e3m«^vc ob c^uil^m iun^h.- m^crem Pl-iio.o.ph:.ar j-zm dudum ha- mentum Se lbitzmi H^. Zdnuc, ialtcm 3.fanioribus, jur<^, -mcrlwl^ve I^lvei <isp'v.-^nc!.wu3. Et qvemadmoduna <H?i foktem Iciu, iac.lius nvuios ind-c f!u3r.rcz invck^ät..33 ctmm pptijtia & ccftiitiqjja vi* cf^ invcmen6. Novas veritstes, infiilere»slcxum snycacor.um vest:zii A attende»

6 2 re qvomodo not^ vcrirates antea icteåg fmt H: jnventar. 3cientiX naturabz Cutt-ores hifloriam K cxperientiam principium affertionum luarum l^ctissimi agnofcunt, sibiqvs ab h^poibcswm.^ illcccbris attentiffimi cavent. In Do&rina iborum a? virtutibus <5c ti is expficandis, exem» pla bistorica ma^no ufui sunt DoHoribuz, qvi* bus bistona cii tanqvam- -Philofophia ex cxcmplis» Foliticas regulas r?3 geftx luz?p3dithnr Rcgcntibus f eorumqve miniftris, immo qvoi rumvis ordinum civibus, ut oocio luo rite iam A! aveant,- ex prarteritis enim judicamus de prar* lcntibuz, & ex prxfenti remm ftatn, qvatiturrt in bornine, cadir, de futuris qvafi divinaott», Prudentia rei militariz ex femporttm monumcntis fcliciffnnc celbgitur. Ex memoria rcruirt.».n Ecclefia gcftarum non cxi^uuz redundat iru- KUSS rcicrc nam^ve vcrx Religion 1.- -K Chriftianifmi origincm, fara, incrementa, decrev nienta, una cum ca i;(tis cortindcm geninnis,.mulnz-^ve alns- cfåt Ecckdr 6c minif.ro H merabro non iolun, : icitu furtt utififttma, fcci etiam maxime neceflaria. In vita deniqve^» somsnuni nihil magis necé&tarium, nihil ut.li'^ &

7 3 A jucundius est historia, qvn alicno perieuic* lapcre nos docet A ipla praxi prjcccpca commcnda?) e^v^. fclicilatcn! hominum qv2m maxi' mc promovenr. Probe autern ftb.crvan6u.ii. ) i^vad fertur proverbio: alia legunt m historia p_u-ri a!ia viri ; -h-udqvaqvam cnim abfolvi. l Cuoncm historia; qvorundam memimfle nornt-» num. cvcnluum & arrarumj rcqviritur inlöper vt nexus pcefpiciatur cauflarum Se eventuutn, atqve vt applicatio inftituatur rcrum gestarum ad gcrendas, Plura de ulv historia: polkic-e lcire qvi defjderaverit, adeat clegantiit)itium_. «raäiatum de.-i' ufage de I' Hifioire -par 1' abbe -de /-rili^s Reaiy qvi reiiqvis qvoad ncrvofam_» drcvifätcm, dubiam fzcile rldciit p^lmam, in Iboc argument». Prarcipuum aurem Si dignisfimum in qvo, circa leetionem OMNIB gcncriz historia, oceupetur studium «5c attentio nolira, eft dctcétio re&r.cis fapzcnrvs Se inveftigatio le- -gum providenas: Divinac, qv.e ex colfatione^ _.3C.orurn Se fatorum, in historia occurrcntium, fepius inotefcunt. 3anHistlm»ll'N volupratern fimulqvs fusnmum folatium prxber hic l_bor o* mnibus > <^vo3 tenet amor dc revcremia I^u- L 2 «i-

8 4 ----minis; ied nee meliora occurrent Zrma ad rerunciendam improborum protervia»m eofqve convincendos, qvi homihes <5c creaturas le efic_j obliti, b^z noilris tetnporibus, fub fuperbo fortiter intelligentium titulo, beilum Rdigioni öc proridenri» in^ixeni^". I^ adeo fublimi hoc argumeato imbecilles ingenii vires p^riditaturi, majorem in modum C Leäorero rogatum vo«luoaus, vt favore sc benevokntia innocuos co«n.nu3 a.'tipleäatur» f\vi modo intellexerit relationeai, qva? m- A, F ler Deum est & creaturaié haud difjicul* ter inde concludere potcrit huic qvam maxims incumhcre, vt, fl per dotcs natura: licuerit, divinas agenäi, dirigendiqve rationes, qva.ii^ diligen.iffime obfcrvctj adco vt ex fola creatoris H conlcrvstonl notione, ac creururx rationalis, neccstit^z historia providenas Diyinx, prono, czvod ajun:, st^nt alveo, clarius tarnen id i- plmn adhuc nobis patclcet, fi confideraveri- 7-.u^ z.o fines divinos, jjvi cx narura rerum cn«- endi iunt; farn vcro fitus nof.er -He conditio in hoc univedoj totusqve t3m qvoad corpus qvaaa

9 5 qv2m animzn. spparstus eo omnino collimat, vt glorix divins radiis dercgcndis apti evadadamus-, non enim fruftra nos pofuit Deus in hoc el^gantilstmi mundi, thcatro, infhmitqvc-? Organis fenforiis *&oem Iphsrs ccaptatis, qvibus inftrumentorum loco utamurj fagaci pr_etereaj intelletftu, viribus intclleaualibuss, deftderio fciendi, bonoqvc menris goftu, qvi nimirum in h.5 qvatn maxima nos voroptate afßcit3 fcd vt iroprimis opera EjuZ.inqve illis gloriam <I!re> ator.b, Confervatoris arqve vircctoriz revele» mus, mircmut arqve cxtoliamus. Nec minus attentas mentes aistciunt veftigia Divins p.ovidenti:e, qvam ipfius Creatcris gloria, <& easdem nutui omnipotentis humilirer fe fubjiccre docent atqve fua forte coruentas vivere,* unde pax anunae se felicitas. Non enim II:o fcliccs reddi pofliunus, nist qvatenus.firabus hifce Di«* vinis convenienter cgerimus; unaqv^-q; enim creatura eatcnus perfekta & felix est, qvatenus ä- nes a Deo intentos naturs ejutdem coniormes obtineht; qvi il obtcnti perfeéte fuerint, cfe&ara illaperfeäiltima eritj concludimuä proindr nihil magis decere ratione prjeditam crea* tu»

10 6 turam, qvzm Ut obferv.et- opera Divina., impid- NUS, qv<e iilam proximsi comingunt. Avod deniqve Natur* legl nobiß incumbit gloriofa Jc-.ger.e providena,* veftigiaj tanto magis Xhrifti anos-decqbit.-, qvanto fanäiori pignore ad pr;.s' ftandatxi Domino fidem tunt obftrllli. Fatemur qvidem ajiqvid, qvod fouc pertinet in vulgära bus hbn3 biltoricis invenirij nihiio tarnen iecius,,* (iqguii qvi -. legunt Killorlco«, tanta memis rem. rudine, tanto judicii acumine, tznroqve fcienxix appatatu non funt instru«li, vt in qvavis.hi- Koria, qvze huc faciunt pmpicere H.coliigere pollinr. Z pzucishm^ deinde fynt imori^, qvx nexum Qonsdiorum sc eyentuum, caullarum 6c ei^ étuum lite exponunt, ut inde, qvantum direitrici mznui debcarur, colligi iacilc qvc&t, -*/ ranti prsterca momenti negotium, fi qvicqvaai~t abud, fingubrcm diligemiam pofcits imprimis Z)?um plurima ad hane hiftoriam pertinentia,tl cx plurium feeulorum collatione deduci dch<*nt, ve! itu fint cou.parata ut in historiiz locum havd mveniant, fed inter /»/Hr., nume^ rentur. (.umqvc hoc ipfum unius hominis o. pus

11 7 pus'non fir.. led ut il.e-xh3l.ft2t dtdldéatj.t ita H. iafimiti laborisj opramuz «_ dcfideramus, ut' virt eruditione & pietate clari piurcs, pzaz 6c fedulas manus " cidern admovchnt! Et bccz qvidam hoiö aliqvid prxftitcr^nt, nemo ta** men adhue, qvantum qvidem nobis innotuii vel totum hujus historia» ambitum explicavit, vcl in fingulari argumento aliqvo re, digni.a** tern cjihaufit, ldem hoc defiderium r ad partem h;ftoriae diviw* providcntix a/ttine?, dudum fignificavit magnus Sc de republ, literaria mcritistimnz Verulamius, Lib, 11. cap. XI, de augmentis fcientiarum, dcfideratx!!^emcl*:o3 historia ideam- tradit 6c fimul ulum ejus indicar amdliffimum. Historia, inqvit, Nemefeos incidit qvidem in cälamos nonnullorum piorum virorum, fed"*' non fme parrium studio: occupata autem-.cst" inobfervanda divina illa convenientia, qvae non <* nunqvam inretcedit inrer Uci voluntacem re u vcl«r-.m A fecretam, (^vamvis cnim tarn odlcu (6 ra fint con-jilia öc judicia Dci, vt hominti a- " r.imaii fint inpericrutabilia-, qvin etiam Lepius corum oculiz, qvi profpiciunt s tabernacu u

12 8 "10, fe fubduvant, diviii* tämcn.fapientwr--a-. lil.-ssando vi!>< i-, per vic.es»d luorun? eon-iirmz-? c*öoacnfi, H g...nc.n eorum qui tanquam.* "Tffixri H.)-^' V.H m mundo - ca- (.-jvzsi majori-. -^bn-. chit..!s-i *:> aeicripw, prqpotfereetöfip. "" ( iii vt ioqvi.ur 1... i ta. ).qvi "' vis etiam in curlu p^rlegere polfir, h. 'e» "t!? HotKines mere fenfuales & volnprarii, qvi '''vdicm ijia -.livmii plc<«.c«..in'fcftin-m-t, ttc^^o c-lv^irationcz lua«in oq unqvam dejfigunt, ra- Mfoen qvarmvis propere c Ut'!.'nr, K.dtud agant, Éfipia agnolcerc cogantur, Taiia funr vindic^ Weraa & inopinse, coniilia div.nu per arvvi*- -.v.. ri-clurn (Natllu<K-tf «X st*hpciiu<^ ipirzz», tan- "dem le manifefto expedientia,i3c Utulb3. Non rvvl eti^m, qax uiam historia. Ncmefeos concernunt rraiiuus citac. I^ib VIII. cap. ii, gdtcrt, (iv-jtvjiu auvm, ut noftrum^hoc itu pun6to) uauknu-n &di-:i.pleatur, vovcmus & mpsäsmus > qu^ p-^eit^re pottfgrit commoda talis providena» Divin-e historia meditabimur, anin.o nmui me"irl coniv.^-z -Hnip!i!l^<!.^n CM, dem auguftm huior.ac ambitu.rt vt cx^iremu» animos oofiros ad Mlendendum Hd pr^vi«. ' «.Ol -Vi

13 qvi in operibus Ejus fefe fiftunc Divina. radios, vencrandos 6c fufpiciendos. - Uf. SApientiflima 6c optima difpofitio mundi 6c!^D omnium in co rcrura fibi invieem inlervi* etuiutn, Dci prov,idam curam om-nibus, qvi modo id iplum obfervandi facultatfi gaudcnt, luculentiritimc ob oculoz ponit. lta emm om ni* a fapientcr conftituta funt, ut finibus divinis conformiter fingula pro fitu Se natura univerfalem creaturis ufum prxflent ; five enim corpa* rum attributa 6c proprietaces. five ckmentorum naturar n, five difpoiitionem, ordinem^, Se tnotum corporum hujus fyftcmatis totaiium, iive natur» lc-ges, 6c harmomcam agendi rajionem confideravenmus, aliavc, qv» infinita hie nunicro jjjjitjnr > in omnjrrj <k (iticulit bjiicyjj-ijjji.ni.n fk. Ijpi-mn-\:jn:r\xm pcovisknuam deie^innus* L.s unrn fk ratn ftupcnda xerum creataru-:?! vark-fare, ni'nd cc^tl qvicqvam ek, qvad a concwno Fc ckg.niriittmo oroine åc cotr-iv.um utilitäre abladit. Et iru i!ngu!i3 corporibuz nihil prorluz dsfijeracur -corum pc-rteälionz, Z 9 el'g.zntix, conlcrva, tiv«

14 10 nom K ulul inlervire potent. Prarcitpue c«rzr cordiqve Deo tuere fmguia vivenria, qvibus optime prolpexit omnlb^ qvx illis ad klintatera proiutura el^ent,* adco vt D.l mamis nee in rsi* nimis åc abjcclidimis- defidereturj qvomm ad» mirabilis fabrica & ufibus ac vit» generi a«jwiffima membra, inteliigentiam fummam ar-- guunt operatricern. Ho«cum in talpa perpenderet Cardanus, tdpa iple intcrdum caeci-or, 3. ralpa vdum recepit referente Morhofio, ae in h^ee tandem prorupit vcrba: palatn igitur <ceft Daturam in cunctis follkitam) mkum ioj <modan» s iuiile, nee obiter, kd cx lententia "Gmnia providille. Hominem qvod attinet, vt Kupcndam corporis fabricam, membra fapimtiffime inftruäa, mcntis excel!entes facultate*., Eflicnx Se corporis mirandum vinculum rac^amus, ve.4 provida circa paranda bujuz vitae e- molumema Numinis cura in ftuporem oblcr, vatore» dare poterit, Ov?edam rerum creara-mm el cibum prtbent, «5: ita qvidem, ur fere a feknie nufplam defidcretur; ctb2tu»t autern qvx vulgatiffima funt genera, palato mazdms axrideam, faflitau yvmn mimme noxia fint;

15 11 Knt; alia i-nfervient, ur juedicamenta, fanitaii ejusj qv^dam dellmlta jfnnt cgrpori tcgendo,. conlervando Zrqve exornandoj qv^dzm un, de habitacula, miirumenra H. lupejlellilia, con» fttuanturj qv^dam culm innoc.ua: minibus vo luptati conceila lum ; sc qviz omniz recenlers potcrit, qvibus clemcnz providcntia nobil pro» tpckit, mc-åo illis rite, finibss divissis c«nvementcr de naturs confomiiter utcremur* suns deniqve qvibuz faventifliaiutn perverliz bomim- Kus Numen caftigat jhomines, eomm, luperbi* am alizve tunesta vitia reprimit,* qva de r«ufftguftinm: ob noftram fuperbiatn curat De* «e, ur viliffim* res p.mp.w nob^ inillgant* po- «uit Deu per urlum pie&re kharaonem; led miftt tantum ranz«. Lx bae itaqve lgpiemi di«fpoftttoric.^ re.ru coordinatio-ne ccrto eer> tius nobis oonstat, non fummi Dci «mum.^ -exilientia ; led provida emm rerum crcarz. «Rum cura. Hüne «nitn nexuiti ealu fonuito c* *iftere qvis ailereee Ludcat? Pudeat ergo Atheos, qvi lois meridiano Iplendentc czccutire mawnr, qvara viders. In «üboirem cn3m dentur omnes, qvi opera bizcc B 2 obi-

16 12 obiter intuentur, 6c per illa afceridere nolunc vcl n-rgiigunt ad lpfum Creatoremj cujcis tamen glorizm illustrare, naturall vinculo, te» nentur, Agnofcemus ctiam Dci bonitatem 6c gratiam, qvx conceflit tot beneficia nohis, qvi non fumus digni, vt illis fruamur. Ve» neremur qvoqve fummam potentiam, cujus opera noftrum infinito fuperant captum.. IV. VEniamus ad ca- qv<^ fcopun. noftrumu» propius contingunt, confervationem_. videlicet ac gubernationem rerum omnium t rloc qvod intuemur univerfum, demto fefqvi tertio fcrme feculo^ fex mille annos per ftltifle ex historia colligitur, '(..um vcro omni a in mundo obvia, continuas mutationes <^ viciflitudines deprchendanrur fubirc, ale iplis nee efte, nee perfiftere poflunt. QvemadmodutfL.. enim res contingentes 6c fucceffiv» rationem-. exiftenti» lv» in fe iplis non habentj fic etjam neqve confcrvationis habere poflunt; non enim minoris virtutis eft exist ntiam rci continuzre, qvam eandem largiri. DEUS igitur o- «Ma adhuc confervatj id qvod oculiz viderc mani

17 13 manibusqve palpare poflumus. In hac conlcrvatione 6c univcrfali circa res creatas providentia, infinita femper 6c übiqve intdiigennbus obverfantur Divin» non potenti» tamum_,- fed fapienti» qvoq; 6c bonitatis documenta-j nihil enim abludit a fapienti femei inftituto ordin3, finibusqve divinis 5 immo nec ea qvidcm qv» pr»tergenerationes 6c natur» errores dici confveverant providenti» repugnantj non e- nlm fine ratione fiun, j neqve lta continuan* tür, vt fapientifficnura natur» ordinem perver* tere pognr; non enim fpeeies hybrid» propa* gantur. Curn igitur omnes mutationes, cam ca, rundem concinna 6c fapienti coordinatione, a nutu divino 6c fapienti Numinis gabernatione penieant, earundem adcutata & fapicns recenfio ad hiftoriam providenti» Divin» peninet, Confervantur elemcnta n3turalium, attributa corporum 6c feges natur»fingula enim sc omnia gencrantur, crefaint- decrcfcunt, putrefcunt i- terumqve exfurgunr, hodie, vt ab initio mundi; nifi forte übi di»ta natur» adverfa naturam debilitrtveritj redeunt poft multas enutationes Hc status ci.verfos itcruoi in priftinum ftatum clcmcnra vul-

18 14 vu!gari3 } feu corporum homogeneorun. eoucgl^ msjoraj in viciftitudinibus mctcororum fumma confpicitur 6c benevckntiit.ma providentiaj qvod fi unus alterve injurias aeris aecufavcrit, um vcrs^tltem tarnen rerum perpendcatcs aliter fentienr. Telluris mctamorpl-wfcz cafui. qvidem c»co a c-?ecis adfcribuntur; fed cum omnia rite confidcraverimus, etiam ibi ineffabilem de pie.hende._ius fapienriamj conflderes modo mer^* tes, fluvioruro curfui, metallorum deteétiones, diluvii documenta veritatis hiftori» faer» ineiragabilia teflimonia, aiiac]vc ejofcemodi numero infinita. Si pr»terca pcragrare 6c perlustrare in fp-rcie voluenmus tria natur» regna, elucefcet in oeconomia Hc mutationibus eorun* dem Dci optimi provids cura 6c moderamen, Regnum, reliqvorum bafis, minerale, qvod rnutuum dat iterutrs recipit Se ita confervatur ae vigct: mineralia deftruunrur; fed rurfus accrelcunt; fodin» evacuat», post aliqvod temporis fpatiom rur; fum minerasrecuperare feruntur. delebcrr. Boyle in fcept. chymift, pag refcrt in Gallia esk loeun.) Ees caves Gouticres diiwm, übi aqvas e fuperne fluens m terrasn, dura seier- VÄ

19 15 rea rvdditur atqve in lapides permutatur, gutrularum figuris aqvearum, idqve ve! korfim vel imbricanm, Aliud ojemorabile excmplum Idem narrat: in India, inqvit, orientali, evaeua* 4 tis - fodinis adamantum, post aliqvos annosnovi excrefcunt adamantes. Salia in auras di» fpcrgunrur, corpora vegetabilium 6c animalium ingrcdiuntur ; kd 6c iterum matricibus appropriatis unita c.olliguntur rcgl.oqve propeio redduntur. ve principio jshlogiitico, omnibus regnis communi, 6c übiqve codem,»qva_j portione fapientcr pro ufibus diftributo, legi meretur Stablttw in obfervationibus. Lapides como minut» pu-fvcrem eonftituunt, aqv» mifcentur, in aere natantj terra naturalium bafin conftituitj fed redit in putrcfaétione, prxcipicatur, colligiturj pulrisqve iterum in lapideam con* crefcit dutitiem, Progrediamur ad regnum vegctabile, ejusqve oeconomiam ; übi adhuc lucukntius providentia Divina confpicitur: parti, eul» herbam ingredientes, eamqve conftiruenus, varii generis, in terra, aqva Se aére latent, nee vel hominum fapien-iffimus illas re«le demo^ifr&bit, modumve vegetationié, qvo tam 4 fkib _-.-

20 16 fmr'o_nax el^lml^ 6^ concintinans fabricam. legibu-s niiturzc conformiter, confiituunt, tam diverfas partes, colorcs, odetes, f,'pores 6^. rit* z.l.n?z plan-is iargluntnr, llg tzrncn par?ic?)!2z ccr;a'v<ii Deus Hc tt'gibi:3 wis j^gtter Itt?sn-' pl.r^, ut crdinancni lapl:nlz!ljil^s oböa!sn:, Ä0 tot Tencm, totqve lpccics se m^ivi-iuz b.? batum eu vcgeesbilium, deterrrinao hic v<;;i la m^gnitudine, qvotannis producant^ ita l.ccnratistima» vcgetationis in fingulis plantarum individvis curam gerit; qvod idcm de propagatione earundem dicendum critj qv» juxra kgem in creatione latam St per femina, qvibus mirabilis adeo natura data eft, ut fi ufpiam alibi hie prcfcc-o digitus Dci sgnoki debeat ; qvam puleher hie apparatus, finibus fapientisfimis ex afk conformis! fed confervante 6c providente prxfemi Numine ita fustentatur in hunc ufqvc diem, viget 6c procedit. Favebunt ftoréfcenti» tempeftates, venti far.»» n^m genitakm, übi opus, m piftiila dekrent, infcöta qvoqve alicubi officium pronub» pneftabunt.- Credis ne h»c omnia fine fapienti dit xehione ita pcragi? Eandem qvoqve providess-

21 17 dentia.n /C.r^a multiplicationem plantarum p.-r s_.'.:mmas, ftolohes & folia obfervare licet. Porro qvod ad ptantarum propaganonem regniqve per totum globum nostrum vegecabiils exteaf fionem, non rantom providum Numer, fapien,- timme in creatione ad hunc finem obtinendum difpofuit, vt fcminum hie tantum rationem habcam, qvomodo optiate k minis difperfio in d.fuca loca per coronas eorundem, accepramve aptam alias ftrtjtfturam, qvam in hunc utqve dtem confervatam videmus; kd funt qvoqve qv» vulgo cafibus fortuitis adfcribuntur, q/orum minifteno h»c peragi ita jubet Divinum turnén. Hue pertinct ctiiuvium, aqvarum fiuviorumqve inyndationes, venti 6c procell» See. kd 6c aves aliaqve animalia Flor» rcgno hoc in puncio opera«fuam commodarc -tenentur. Hinc nullh Locs, immo nee montes altiffimos, nee un«dum maris plantis carere deprehenditaus, talibus videlice-t, qvibus ierendis per naruram apti funt, H»c 6cfimi!ia, fi auimo nobifcum reputamus Oeum tarn prslemem, tantumqve in winimi«reperiemus ac in maximil. Obierva*» au qvoqvc muka lnc digna.occurxunt circa-» flo*

22 18 A.r-n^i tempos plzntarum, vires, crelcendi loca* qvod Dc.us proipiciat qvorumcunqve locorum 6fi temporum neccflltatibus 6c commodis; led lingula perlcc^vi non licet, pauca indjgltzlle lustt.i^t; qvod Ii quis qvs^.nn eorum qus allata lunr potius ad articulum de crcatione referre. voluerir, velim lalrem perpendat Deum, pera&a crcatione, non cellareelle Deum; neqve creaturis tantuih dåre poterit, vt fme Eo perlist.mt; & i- p(e prjeterea Salvator *ad herbas provocat, Deumquc eas in pr^rlenti vestire docett ll inquit VeuZ gramen agrl ltc v>stit.- Nonne multo magis voz? I^ucul«3ntistime autern omniutru» con<picitur provida Dci cura in regno. animali. Ut cnim»bi perfe&iflima- oecurrunt naturalia, 6c magnificentistimus übrqve apparatus, itaj qvoqvc clariflime conlpicitur divina providentia. Singularum fpecierum ceconomia aliqvid peculiare,- idemqvc prorfus mirafcile Se ftupendum obfervatoribus exhibct; neeid tantum in perie- Ki.'l'ibus anim;d'ium claffibus obtin?r, l?d et< lam in vibfftmis' qvibusqve" animalculis obfcrvatur; qvod inleas» vermes <Z^ Zoophyta docear, qvorum in Vs^onomia to^ iapienns H bonitsris di-

23 19.divjn» miracula dclvxit rcctntiorum industrin. H»c autcm orcinia ira adhuc confervamur- uc ab in.t.o constltuta funt; adco vt nihil in ullo puncto defiderecur, n.qve n.«tura post rot k-. cuiorum dccurfum ullo pa6io deficerc deprehcnfa fit. Eo autcm hic manift ftiora nooi!. occurrunt providcnti» veftigia, qvo magis fpontanei font motus antm.aiium, eorundemqvc f2ta fortuids cafibus magis fubjccia.fk vidcntur, Infinita hie occurrunt obkrvanda tarn circa gene-» raliffimam totius r<gni, qvam gcncrakm», ckstium, ordinum 6c generum, turn ctiam fpecialem fpc.ierum sc fpecialdfimam individuorum curam'; fed coh.ber ab his deliciis nos temporis ratio. Verbo tantvin cxempli loco citcmus, confervationem lpecicrum, eciam il^ larum, qv^e r^pinis qvam maxime cxpolitx. cs> le videntur j propcrtionatum numerum lclus utriusqvc 6c omnia ac fmgula cibandi rationem, qv» tand cfle momcnti deprchcnditur, vt facratior ctiam fcriptura illo argument ad corro* borandarn fidclium fiduciam utatur Matth Vlj 26 hinc Plalniista.- omnium ocuii Te expeöant 6e das illis cibum in** illorum teinpore, apcris lnanum^fuam 6c fatias on ne vivens cum bcne- C 2 pl.->

24 20 pkcico. Immo fpeciakm prxrerca a»im3k'!im curam a Creat ore geri, ipk nos docc?^ pade*' ris ramqvam v li stinn.'niaialruli cl.emp!o, 8 > va«rör IVlvth: X«29, Höc nerrinet et^'-^> q's de»qvilibric regnerum öbfertaftiw NiiX :^.v Do«!itores; unumqvodqvc regnum iiqvis irrkrvie sc fuum tandem rccupcrat, a dt*o ut ive pt.lchei-rm.us rerum elrculus cbfervetur. Ill» térius, inrer genera H fp c:ez naturalium fapiens eonfervatur»qvilibrium*; ur.de r.»noncm morborum - calamirarum in un;-.tis alterlimve fpeciern rncidentium 6c qvorumcuriqve makrom 65c. intelfgere pot.rimus, hinc dcstinavir I).us, ut i.na fp,-cies altcri in cibus; qvod fi multrplicatio nimium nfirus fpectei procederet, altera pcnitus forte intenret 6c ftnibus fuis excidcr*?? Crcaror. Cum itaqve in mentem «nbis rcvocavcri-nus Deum hoc umverföm tanto temporis fpatio cc -.' krvalte. cumqve non minoris fa virruti 5 rv.i tonfetväre, qv*-,?n ncqvir-ere I"o vcst,«.a poten* fi? divin» fapl nti» <5c bonithtis»qve clucent ex conkrv.iti^ r..- <. et creationej St ovlden» co lucu.endas c.^..^ illa in knfu^ noftros, m* di«.-8, mcurrät, KZ.'c vcro no» iieoi * j.v qvi

25 21 pros>e obkrvat qvid v!r*?9 natur» vakan?, qvic-z. ve, k tre recufcnr, non plus rebus creatis tnbuet, qvam fas est) uioiokmam,.upeftirionem 6c matcrialifmum evitabit, Deoq^ qvod fuum est, adfcrther. III:o <^vm!)euz providam gerat euram rerum enatn vililtimarum, eoncludere poflumus, Eum mulro magis nobis profpcöurum, qvorooi in ufum res etiam & crcat» funt 6c eonkrvantur. Qyid crgo 2nxi.o opus est dolorc? * In ter Athtos bodier nos nihil freqventim eft, a^-^m. providentiam D. negart eidemqve ai-5, bnéiibet argumentk corttraäicere, qvod exemv/^m docet Joannls /^ii/mos) Comiti* de Rocbefler 5 qvanium vero ad reiimlmdcmi cortmt dem udtbeorum pervfeaciam aygptmenta ex wp- "videniia aivthtt jjf ctamfmli ejmdfm veffi* gm palta efficere posfmi^ ex hifioria pr&diili Lomitls a Gitbertc K^?/?eis el-///^, ate^e fcr- M9«b' fantbri /'?? o/'/ittm smas-m? /^r/o^tt la* mkntisfme patet*

26 AUCTORI Doilrira 6c moribuä omatiffisiio, -> CUlmina dum /'/«^i confcendit, amice uenufte, En fjjecimen profers ingenii nitidum. dipia \!abor(4?n y Qratuior ex animo dm clihi prmnia fk Mi eun&a c^<-m5! pqviä /«-rii^h H, l. 3.EI^!US. Hdgtsrade Nerre, FW^Het tantkebara, /n/71 min K. KUnno /^l- J[ dar fbdt til voerlden, fngnar mig Ja mycket högre, fom i/i?i gtfwer e/ auenafl mig, utan oc/^ mänga äldre god anledning, at et Ja löjligen dm fe dt.n Hdgftas Wrtgar, rad och regering * Jom man <l//ma?«i pkgar. Ibet n-ore dnjkeligit, <li m<s«efter n^> Herres anlialur <l^n?/tt^s Wfr^ tid pd det Jomjienar til Guds fann a och mtn[hftans timmeliga och ewiga wxl, m tbet-. fom

27 jom alknafl retar wara wdnwettiga tanc\ele\ar, Ttterft fom jag w<t, at Bladets tilw&xt &r Bidr* kens hugnad, (d ånfkar jag, at de b<tgge mdga grsnjkas, hade fommar oib winter! forblifrpan? de Min Herrss Hirfamme titttate MICHAEL LkKOU Qflerbotningt.

28