TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA

Transkript

1 TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA Torbjørn Tufte Rapport

2 Forfatter Tittel Utgiver Utgiversted Torbjørn Tufte TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA AgriAnalyse Oslo Utgivelsesår 2015 Antall sider 46 ISSN , Internett: ISSN Emneord Forsidebilde TTIP, WTO, EU, USA, marknadstilgang, landbruksvarer, handel, landbruksvarehandel, toll, tollvern, import, eksport, landbrukspolitikk Wikimedia Commons. Opphavsperson E. Spreckmeester, Economic Cooperation Administration Kort om AgriAnalyse AgriAnalyse har som mål å være en faglig premissleverandør og et kompetent utredningsmiljø i spørsmål knyttet til landbruk og politikk. AgriAnalyse arbeider med nasjonale, internasjonale og organisasjonsinterne problemstillinger innenfor våre prioriterte satsingsområder. Ansatte i AgriAnalyse har tverrfaglig bakgrunn med kompetanse fra flere ulike samfunnsvitenskapelige og landbruksfaglige tradisjoner. Se for mer informasjon.

3 Forord I 2013 starta USA og EU formelle tingingar for å søkje å etablere eit partnarskap i samhandelen gjennom ei omfattande handels- og investeringsavtale. Denne partnarskapsavtala vert i daglegtala omtala som TTIP (The Transatlantic Trade and Investment Partnership). Det er desse tingingane som er tema i rapporten. Handelsregima dei handhevar mot kvarandre og dagens varehandel, vert drøfta. Det er òg sett nærare på landbruksvarehandelen spesielt. Forhandlingsområdet er svært omfangsrikt og dekker dei fleste sektorar. Forhandlingane går også lenger enn det som er vanleg i frihandelsavtaler. Varehandelen, tenestesektoren, standardar, opphavsrettar og ikkje minst tvisteløysing for investor stat er inkludert i forhandlingsmandatet. Det at både handelsreglar og mogleg harmonisering av regelområde er ein del av mandatet, kombinert med at EU og USA er verdas to største økonomiar, gjer at TTIP har komme langt høgare på den politiske dagsordenen i omverda til EU og USA, enn det som er vanleg elles når desse inngår bilaterale frihandelsavtaler. Mange tredjeland, deriblant Noreg, søkjer òg å sjå kva konsekvensar dette kan få i verdshandelen. Særskilt er det grunn til å rekne med at dersom EU og USA vert samde om ei avtale med tilhøyrande prinsipp for handelen, kan det få innverknad på korleis styrkjetilhøva vert i framtidige drøftingar kring det multilaterale handelsregelverket som ligg i Verdas handelsorganisasjon. Rapporten er utarbeidd av Torbjørn Tufte og inngår i rapportserien til AgriAnalyse. AgriAnalyse står ansvarleg for alle faglege vurderingar og slutningar i rapporten. Oslo, februar 2015 Christian Anton Smedshaug, Dagleg leiar.

4

5 Innhald SAMANDRAG INNLEIING DET TRANSATLANTISKE HANDELS- OG INVESTERINGSPARTNARSKAPET DELTE GLOBALE UTFORDRINGAR OG MOGLEGHEITER I HANDELEN TTIP OG MARKNADSTILGANG I EIN WTO-KONTEKST FRIHANDELSAVTALER I USA OG EU MARKNADSTILGANG OG TOLLREGIME EU OG USA SOM GLOBALE AKTØRAR I LANDBRUKSVAREHANDELEN LANDBRUKSVAREHANDEL KORT OM LANDBRUKSVAREHANDELEN TIL USA KORT OM LANDBRUKSVAREHANDELEN TIL EU SAMHANDEL MELLOM USA OG EU PÅ LANDBRUKSVARER INCITAMENT FOR Å UTVIDE TTIP MOT NOREG I VAREHANDELEN? TTIP OG NOREG EIN OPEN ØKONOMI I SKVIS? NORSK SAMHANDEL MED USA PÅ LANDBRUKSVARER LITTERATUR... 43

6

7 Samandrag Tufte, T. (2014). TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA. Rapport nr AgriAnalyse. Oslo Verdas to største økonomiar i verdshandelen, EU og USA, har per i dag ikkje noko bilateral handelsavtale. Det tyder at vilkåra for deira samhandel ligg i WTO. I 2013 vart det kunngjort at EU og USA ville starte forhandlingar om å etablere eit bilateralt handels- og investeringspartnarskap gjennom TTIP (The Transatlantic Trade and Investment Partnership). Dette er temaet for denne rapporten. Omfanget av saksfelt som er inkludert i TTIPforhandlingane er svært omfattande. Rapporten drøftar korleis handelsregima til EU og USA er utforma, der det er premissa for varehandelen som fyrst og fremst vert drøfta. I tillegg vert det sett nærare på utanrikshandelen til USA og EU med landbruksvarer og deira samhandel. Eit gjennomgåande trekk i internasjonal handel er at statar inngår stadig fleire og meir omfattande regionale og bilaterale frihandelsavtaler. Eit resultat av dette er at marknadstilgangen sikra gjennom WTO (bestevilkårsprinsippet) ikkje gir spesielt god tilgang til marknadar lengre. Dette gjeld spesielt i handelen der ein gjennomgåande nyttar tollvern, slik som USA og EU gjer i varehandelen. Denne utviklinga aleine, er truleg ein viktig årsak for at USA og EU har starta formelle tingingar med mål om å styrkje sitt bilaterale handelssamarbeid. Om ein til dømes ser på handelen med industrivarer EU og USA har med tredjeland, så vert 60 prosent av importverdien til EU innført tollfritt, medan 51 prosent av importverdien til USA er innført tollfritt. Noreg, som har ein open økonomi, innfører til samanlikning heile 96 prosent av importen tollfritt. Når ein ser dette i samband med nettverket både USA og EU har bygd ut av frihandelsavtaler, tyder det at dei har svakare handelspreferansar i sin samhandel, enn det dei har med mange andre land. Likevel går mandatet for tingingane langt utover det som omhandlar klassisk varehandel og marknadstilgang. Saksfelt som intellektuelle opphavsrettar, standardardar kring plante- og dyrevelferd, miljø- og arbeidsstandardar og offentleg innkjøp, er også ein del av forhandlingane. Ei rekkje av desse områda er felt som det har vore store interessekonfliktar kring i WTO, og då i hovudsak mellom utviklingsland og USA og EU. Det er difor grunn til å rekne med at dersom det vert ei like omfattande avtale som det er lagt opp til, vil det få stor innverknad på posisjonar og styrketilhøvet i forhandlingar tilknytt det multilaterale avtaleverket i WTO. For mandatet i TTIP omhandlar tema som omfamnar og er relevante for alle hovudavtalene i WTO (GATT, TRIPS og GATS). TTIP inneheld òg «Singapore issues» som gjeld dei fire temaområda (handel og investeringar, offentlege innkjøp, handelstilrettelegging og konkurranseregler), som førte til brotet i WTO ved ministarmøtet i Cancun i TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 1

8 Mest omstridd i tingingane er truleg målet om å etablere tvisteløysning for investor stat (Investor-state dispute settlement» (ISDS)) utanfor rettsstatane og demokratisk kontroll. Denne tvisteløysninga, som gir moglegheit for investor å saksøkje nasjonalstaten einsidig, vert ofte kalla bilaterate investeringstraktatar (BIT). Feltet er omstridd fordi det vil gi føretak moglegheit til å saksøke utanlandske statar økonomisk for tapte framtidige inntekter ved juridiske endringar i deira nasjonale lovverket. Særskilt er dette omstridd i Tyskland, der Vattenfall saksøkte Tyskland for tapte inntekter, etter at tyske myndigheiter vedtok å søkje å utfase kjernekraft som energikjelde i framtida. 2 Rapport

9 1 Innleiing I 1995 vart Verdas handelsorganisasjon (WTO) etablert, og med det fekk verda eit multilateralt avtaleverk, som etablerte eit rammeverk for internasjonal handel. Eit av dei viktigaste resultata frå forhandlingane kring WTO var ei harmonisering av marknadstilgang mellom medlemslanda gjennom innføring av tollsatsar. Før Uruguayrunden ( ) var importvernet ulikt frå land til land. Importvern var til dømes tufta på volum, ulike kvotar, lisensar og tollsatsar og på ulike kombinasjonar av desse verkemidla. Uruguayrunden slo fast at toll skulle vere det einaste legitime importvernet. For kvart medlemsland vart det laga bindingslister for maksimumstollsatsar. Landbruket var tidlegare utanfor GATT 1, og importvern bygd rundt volum var langt vanlegare i landbrukshandelen i industriland enn det var på industrivarer. Difor vart det utarbeidd modellar for å kunne legge om importvernet til medlemslanda til eit fellessystem bygd på toll med maksimumstollsatsar både på industrivarer og landbruksvarer. Grunnlaget for fastsetjing av maksimaltollsatsane for landbruksvarer var avviket mellom innanlandsprisane i kvart enkelt land og verdsmarknadsprisen for åra Deretter vart medlemslanda pålagde eit krav om ein gjennomsnittleg tollreduksjon på 36 prosent og minimum 15 prosent på alle landbruksprodukt innan år Tollsatsane etter reduksjonen er dei vedtekne maksimaltollsatsane for ulike varelinjer som gjeld for medlemslanda i dag. Medlemslanda kan fritt handheve lågare tollsatsar enn det bundne tollvernet i WTO. Sjølv om det vart etablert eit multilateralt avtaleverk for handelen mellom medlemane, heldt medlemslanda fram med å inngå og byggje ut bilaterale handelsavtaler og regionale frihandelsområde, som EØS og NAFTA (The North American Free Trade Agreement). Gjennom slike avtaler gav og gir land kvarandre eksklusive handelspreferansar som gir betre marknadstilgang enn det WTO-medlemar er sikra i det multilaterale avtaleverket. Verdas to største økonomiar i verdshandelen, EU og USA, har derimot ikkje noka bilateral handelsavtale og har difor bygd samhandelen kring WTO-regelverket, og det er under det dei handlar i dag. Men i 2013, etter fleire år med uformelle samtaler, vart det offentleggjort at formelle tingingar mellom EU og USA om ei omfattande avtale kring handel og investeringar ville starte, med fyrste forhandlingsmøte i juli Målet om å etablere Det transatlantiske handels- og investeringspartnarskapet (TTIP), var dermed formalisert. Utgangspunktet for forhandlingane er ei svært omfangsrik handelsavtale der varehandelen, tenestesektoren, offentlege innkjøp og investeringar er ein del av forhandlingsmandatet. Sjølv om intensjonane og ambisjonane er ei brei avtale, er det per i dag umogleg å seie om forhandlingane vil ende i 1 General Agreement on Tariffs and Trade. Handelsavtale for industrivarer signert av 23 statar i 1947, og vart seinare ein del av avtalene i WTO. GATT innførte prinsippet om at medlemar skulle handsamast likt i handelen, men det var unntak for tollunionar, frihandelsavtaler, og at utviklingsland som kunne gi betre preferansar, slik som det òg er vidareført i WTO. TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 3

10 ei ratifisert avtale. Det er heller ikkje nokon fasit på kva innhaldet og omfanget i ei eventuell avtale vil bli. Likevel er det utan tvil ei strategisk og politisk interesse i både EU og USA å styrkje alliansen seg imellom versus omverda i handelen, og slik styrkje posisjonane i konkurranse med andre store økonomiar som Kina, Japan, Canada, Russland, Brasil med fleire. For situasjonen i samhandelen mellom EU og USA er at dei i dag har ein handel etter bestevilkårsregelen i WTO. Det vil seie at ei rekkje tredjeland har langt betre marknadstilgang til deira marknadar, enn det dei har til kvarandre, gjennom det omfattande nettverket av frihandelsavtaler både EU og USA har bygd opp med tredjeland. Kort sagt, i dagens internasjonale handel, sikrar ikkje bestevilkårsregelen i WTO spesielt god tilgang til marknader der ein gjennomgåande nyttar tollvern, slik som USA og EU gjer i varehandelen, fordi framveksten av bilaterale og regionale frihandelsavtaler har vore formidabel. Det er òg ei rekkje prinsipielle tilhøve kring standardar på dyre- og plantehelse, arbeidsrettar, miljøomsyn, offentlege tenester, intellektuelle opphavsrettar med meir som gjer resultata av tingingane omstridd og vanskeleg. Ikkje minst gjeld dette målet om å etablere tvisteløysing for investor stat utanfor rettsstatane og demokratisk kontroll. Denne tvisteløysingsmekanismen er truleg det mest betente og politisk diskuterte temaet i EU no. I sum er det truleg desse prinsippsakene som gjer tingingane mest kompliserte og skapar størst usikkerheit kring kva ei eventuell avtale vil omfatte, og om det faktisk vil vere mogleg å få ei ferdigforhandla avtale ratifisert både i USA og i EU. Det er òg mogleg at avtala ut frå dette vert meir avgrensa enn mandatet tilseier, og at dei mest omstridde felta vert handterte gjennom intensjonserklæringar om å vidareutvikle avtala etter kvart. 4 Rapport

11 2 Det transatlantiske handels- og investeringspartnarskapet TTIP (The Transatlantic Trade and Investment Partnership) er eit forsøk på å skape ei onfattande frihandelsavtale mellom EU og USA både innanfor handel og investeringar. Avtala har stort omfang og gjeld både varehandel og tradisjonell marknadstilgang, men omfattar òg tenestesektoren, investeringar og offentlege innkjøp. I tillegg er intellektuelle opphavsrettar, standardar og reguleringar tilknytt handelen ein del av forhandlingane. Det er òg eit eksplisitt mål å etablere ei tvisteløysing gjennom investor stat, utanfor dei nasjonale rettsstatane, i forhandlingsmandata. Handelsteknisk tyder ei avtale at EU og USA søkjer å flytte handelsregimet for deira samhandel frå bestevilkårsregelen i WTO til eit handelsregime under frihandelsavtale, der dei kan gi kvarandre betre vilkår enn andre tredjeland får gjennom WTO 2. Områda som er til tingingar i TTIP, kan kategoriserast i dei tre hovudfelta: Marknadstilgang Regelverk og tekniske handelshinder Generelle handelsrelaterte reglar Generelle handelsrelaterte reglar vert òg omtala som «delte globale utfordringar og moglegheiter i handelen av partane», der dei legg til grunn eit sterkt utvida premiss for kva avtala skal omhandle, og korleis den vil påverke omverda. Fleire av felta som vert drøfta innanfor generelle handelsrelaterte reglar, er saksområde, handelsinteresser og posisjonar som EU og USA, eller ein av dei, ikkje har fått gjennomslag for i ulike forhandlingsrundar innanfor WTO-systemet 3. Nokre av desse områda vert kort skissert og drøfta i delkapittel Bestevilkårsregelen (Most-favoured-nation (MFN) i WTO er eit prinsipp om at toll- og avgiftslette som vert gitt eit medlemsland i WTO, også må gjerast gjeldande for andre medlemsland. Men det kan gjerast unntak for bestevilkåra til dømes gjennom bilaterale og regionale handelsavtaler, der varene berre vert handla innanfor marknadene til frihandelspartnarane, som tollunionar og EØS mellom EFTA og EU. Andre dømer er Den nordamerikanske frihandelsavtala mellom Mexico, USA og Canada (NAFTA) og avtala om EFTA, og dessutan reine bilaterale frihandelsavtaler med tredjeland, som EFTA/Noreg med Canada. Her kan landa gi kvarandre eksklusive rettar som er betre enn bestevilkårsregelen. Det er òg lov å gi dei FN-definerte minst utvikla landa (MUL) einsidige innrømmingar, slik som Noreg og EU gjer. I tillegg er det generelle system for tollpreferanse (GSP), med einsidige tollpreferansar til utviklingsland anerkjent i WTO, slik at land kan gi utviklingsland betre marknadstilgang enn ordinær tredjelandstoll. Eventuelle frihandelsavtaler skal likevel ikkje vere i strid med rettar og pliktar land har teke på seg under WTO-avtalene. 3 Dette er områda kort skisserte ut frå informasjon til medlemstatene til EU på internettadresse ( ): Det formelle mandatet mellom partane kan ein sjå på internettadresse ( ): TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 5

12 Marknadstilgang Marknadstilgang i varehandelen. Dette omhandlar toll og opphavsreglar. Målet er nærast mogleg tollfri marknadstilgang på industri og landbruksvarer. Men det er opna for at partane kan definere noko av varehandelen som sensitive produkt. Etablere opphavsreglar for samhandelen. Marknadstilgang på tenester. Søkje å opne tenestesektoren i minst same omfang som partane har gjort i andre frihandelsavtaler dei har inngått. I tillegg er det mål om å søkje å opne opp nye tenestesektorar som transport. Investeringar. Målet er å liberalisere mest mogleg på investeringar og høgst mogleg vern av investeringar. Offentlege innkjøp. Opne for konkurranse mellom partane på offentlege innkjøp utan diskriminering på føretak frå USA og EU 4. Regelverk og tekniske handelshinder Samordne og utforme komplettere tekniske standardar som miljøstandardar og tryggleiksstandardar på produkt slik at dei ikkje vert ein handelsbarriere. Dette inkluderer helse- og hygienestandardar på matvarer. Feltet er ikkje avgrensa til varehandelen, men inkluderer også finans og avgrensingar som tredjepartar, til dømes føretak og aksjeeigarar, identifiserer som hinder. Over tid bør det søkjast å få eit rammeverk som er dynamisk slik at ein unngår at nye hinder veks fram når gamle hinder vert fjerna. 4 Offentlege innkjøp er ikkje regulert i WTO, og drøftingar om å få dette inn i WTO som eige tema slo fallitt på Ministarmøtet i Cancun i Mange I-land har likevel sikra seg betre tilgang på marknadane i tredjeland innanfor kollektive gode som levering innanfor vassforsyning, elektrisitet, transporttenester med meir gjennom bilaterale handelsavtaler. I tillegg har EU lagt fram forslag om å få offentlege innkjøp inn i WTO indirekte som ein del av rammeverket innanfor tenestekjøp basert på Artikkel XIII: 2 i GATS-avtala (General Agreement on Trade in Services) i WTO. 6 Rapport

13 Generelle handelsrelaterte reglar Ut frå storleiken vil ei eventuell avtale ha eit omfang som går langt utover tradisjonelle frihandelsavtaler. Partane vil difor søkje å få gjennomslag for å påverke det multilaterale systemet i verda. Dette vert mellom anna omtalt som eit område med delte globale utfordringar og moglegheiter i handelen i det 21.århundret. Intellektuelle opphavsrettar. Båe partar ynskjer høgt vern for opphavsrettar 5. Handel og berekraftig utvikling. Båe partar ynskjer dette høgt på dagsordenen. Juridisk vern av føretak og investeringar og konsultasjonar med aktørar tilknytte desse kring politiske og juridiske regelverksendringar. Dette er den såkalla «Investor-state dispute settlement» (ISDS), som gjeld investeringsvern og tvisteløysing for investor stat. 2.1 Delte globale utfordringar og moglegheiter i handelen Fleire av forhandlingsområda, som gjeld generelle handelsrelaterte reglar og offentlege innkjøp, er felt som tidlegare er svært omstridde i forhandlingane kring det multilaterale avtaleverket i WTO i alle forhandlingsrundane etter at WTO vart etablert i Formuleringa til Europakommisjonen på dette emnet, som «Delte globale utfordringar og moglegheiter i handelen» i TTIP, er moglegvis noko nøytral i høve til kva som ligg i dette forhandlingsområdet. Særskilt om temaet vert sett på ut frå eventuelle føringar og ringverknader det kan ha for det multilaterale avtaleverket i WTO og ulike avtaler i FN. Kommisjonen introduserer feltet slik: In the light of the size and impact of the transatlantic partnership on global trade flows, the negotiators will address areas that go beyond bilateral trade and also contribute to the strengthening of the multilateral trading system. 6 Dei felta EU og USA framhevar som relevant her, samsvarar alle med temaområde som det har vore og er store interessekonfliktar kring i WTO. Slik sett er det grunnlag for å hevde at ordlyden om at dette vil styrkje det multilaterale handelssystemet, er noko misvisande. Truleg vil heller fleir tredjeland sjå på dette som ei undergraving av det multilaterale avtaleverket, då mange medlemstatar i WTO ikkje deler posisjonane og interessene til EU og USA på desse felta. Difor må dette snarare tolkast som om TTIP vil verte nytta som ei brekkstong for USA og EU i framtida. Slik kan TTIP nyttast for å sikre gjennomslag for sine eigeninteresser i det multilaterale avtaleverket ved at dei vert 5 Intellektuelle opphavsrettar i TRIPs er delt i sju kategoriar: Copyright og copyright-relaterte rettar Varemerke, inkludert merkenamn ved tenester Geografiske varenemningar/indikatorar Industridesign Patenter Layoutdesign Konfidensiell kommersiell informasjon 6 Europakommisjonen, Internettadresse ( ): TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 7

14 samde om felles standpunkt i TTIP. Dermed kan USA og EU moglegvis presse igjennom posisjonar, saksområde og reguleringar i dei ulike hovudavtalene (GATT, TRIPS og GATS) og tilleggsavtaler 7 som dei tidlegare er blitt avviste på i WTO. I ein global kontekst er forhandlingsresultatet i TTIP på områda definert av partane som felles moglegheiter og utfordringar i den globale handelen, truleg det forhandlingsområdet som har størst ringverknadar ved ei eventuell TTIP-avtale, og då særskilt i eit Nord Sørperspektiv. Fleire av saksområda er felt som før har ført til at WTO-forhandlingar har brote saman. Andre er temaområde som det er klare konfliktlinjer kring, og då i hovudsak mellom rike land og fattige land. Eit slikt døme er striden kring omfanget av intellektuelle opphavsrettar tilknytte TRIPSavtala og tingingane i WTO om geografiske indikatorar og bioteknologiske patenter og andre opphavsrettar. Konflikten gjeld minimumsvernet i Trips, og det styrka vernet i til dømes EUs patentdirektiv. Vidare om TRIPS og patentlovgivinga i ei rekkje I-land bryt med FN sin konvensjon om biologisk mangfald 8. I Doha-runden (ny forhandlingsrunde starta i 2001 gjennom Ministerkonferansen i Doha) kom striden kring intellektuelle opphavsrettar og TRIPS høgt på dagsordenen gjennom mellom anna medisinsaka. Konflikten i medisinsaka sto om den patentretten og eineretten farmasøytiske firma får over medisinar, skal gå framfor u-land sin rett til å behandle sjukdomsepidemiar og redde liv. 7 Hovudavtalene er: GATT: General Agreement on Tariffs and Trade, GATS: General Agreement on Trade in Services og TRIP: Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights. Sektoravtaler og tilleggsavtaler under prinsippavtalene er avtaler om: Toll, Landbruk, SPS, Tekstil, Tenester, Intellektuelle opphavsrettar, Anti-dumping, Subsidiar m.m. og Tekniske handelshinder. I tillegg kjem tvisteløysingsmekanismar, og nokre avtaler der ikkje alle medlemsstatane er deltakar. 8 For å demme opp for nokre av skadeverknadene ved patent på levande organismar, som patenlovgiving i TRIPS og spesielt nasjonal lovgiving, t.d. Patendirektivet i EØS, opnar for og tilsvarande lovgiving i USA/Canada, er det gjennom FN-konvensjonen om biologisk mangfald oppretta eit multilateralt system som skal søkje å sikre tilgangen til plantegenetiske ressursar også i framtida. Formålet er å sikre jordbruksproduksjonen framover. På dei plantegenetiske ressursane som kjem frå det multilaterale systemet er det ikkje lov å ta patent eller sikre seg andre intellektuelle opphavsrettar. Sjølv om dette systemet til ei viss grad kan motverke den kontrollen industriland og multinasjonale selskap skaffar seg over verdas artsmangfald, er systemet rimeleg svakt. Hovudårsaka til svakheita med systemet er at det er svært få jordbruksplanter som er dekte av dette internasjonale systemet. Så langt er det berre 35 matvareplanter og 29 fôrplanter som er tilgjengelege og sikra gjennom systemet. Alle andre planter er altså ikkje sikra gjennom FN-konvensjonen (Andersen, R ). Så lenge omfanget av planter i dette systemet, som skal sikre verdas matvareproduksjon, er så avgrensa, er det klart at verdas jordbruksproduksjon går ei usikker framtid i møte. Grunnlaget for matvareproduksjonen er genane i jordbruksplantene, og når den frie tilgangen berre er sikra for eit fåtal plantesortar, som utgjer ein svært liten del av artsmangfaldet jordbruksproduksjonen er basert på, så må dette systemet utvidast drastisk dersom bøndene i verda skal ha sikker tilgang på såfrø også i framtida. I EU er ei rekkje konvensjonelle planter og dyr frå ulike delar i verda patentert, og talet på patent på konvensjonelle vekstar eskalerer raskt: «The European Patent Office (EPO) has already granted several thousand patents on plants and seeds, with a steadily increasing number of patents on plants and seeds derived from conventional breeding. Around 2400 patents on plants and 1400 patents on animals have been granted in Europe since the 1980s. More than 7500 patent applications for plants and around 5000 patents for animals are pending. The EPO has already granted more than 120 patents on conventional breeding and about 1000 such patent applications are pending.» Kjelde: European patents on plants and animals is the patent industry taking control of our food? Internettadresse ( ): 8 Rapport

15 Medisinsaka blussa opp då Brasil, India og Sør-Afrika byrja å produsere og handle med rimelege kopimedisinar og erstatningsprodukt for å få tilgang til medisinar for behandling av hiv- og aids-tilfelle i befolkninga. 39 legemiddelfirma valde då å gå til sak mot myndigheitene i Sør-Afrika for brot på patentreglane, deriblant TRIPS-avtala. Brasil vart på si side trua av USA med full handelskrig dersom dei valde å starte framstilling av kopimedisinar 9. Likeeins er det store interessekonfliktar kring GATS-avtala (General Agreement on Trade in Services) og omfanget den skal ha. Særskilt har striden kring offentlege innkjøp og offentlege tenester og infrastruktur vore ei skiljelinje mellom rike og fattige land innanfor WTO-systemet. Brot og konfliktar i WTO-tingingane har ved fleire høve komme, fordi utviklingslanda har sett utkast kring desse saksfelta som eit hinder for deira velstandsutvikling. Det har dei ut frå at mange utviklingsland hevdar dei ikkje har eit utviklings- og levekårstilhøve som gjer det mogleg for dei å etablere/innføre reguleringar dei rike landa i verda har etablert kring til dømes helse-, miljø- og arbeidsmiljøstandardar. Dei hevdar at dei heller ikkje kan konkurrere på investeringar, offentlege innkjøp eller liknande med industrilanda, verken i eigen heimemarknad eller i tredjelandsmarknader. Til dømes vart dette ei tydeleg skiljelinje mellom høgt utvikla økonomiar og utviklingsland då det vart brot kring "Singapore issues" i Cancun i «Singapore issues» var fire temaområde (handel og investeringar, offentlege innkjøp, handelstilrettelegging og konkurranseregler) ei rekkje industriland, med EU, USA, Japan og fleire ynskte å innlemme i WTO. Striden starta i 1996 då saksområda vart lagde på forhandlingsbordet og striden varte fram til samanbrotet i Cancun i 2003, der det meste av «Singapore issues» vart lagde på is. Likevel er dette framleis eit svært omstridd felt i multilaterale tingingar 10. Investeringsvern og tvisteløysing for investor stat Investeringsvern og tvisteløysing for investor stat utanfor det nasjonale eller folkerettslege rettssystemet til FN og WTO er òg svært omstridd. Tvisteløysing som gir moglegheit for investor til å saksøkje nasjonalstaten einsidig, vert ofte kalla bilaterate investeringstraktatar (BIT). Feltet er omstridd fordi det vil gi føretak moglegheit til å saksøkje utanlandske statar økonomisk for tapte framtidige inntekter ved juridiske endringar i deira nasjonale lovverk. Dette kan nyttast som eit angrep på folkehelse, arbeidsrettar og miljøvern, fordi det kan hindre statar i å gjennomføre endringar politisk eller juridisk for å etablere betre standardar på slike 9 Blant anna vart det frå utviklingsland si side vist til det dei meinte var bruk av «monopolprisar, snarare enn marknadsprisar frå den farmasøytiske industrien i USA og Europa. «Det indiske føretaket Cipla tilbydde u-land medisinar til behandling av Hiv/Aids for 3,5 prosent av prisen dei multinasjonale farmasiselskapa kravde. Der Cipla tilbydde «Legar utan grenser» desse medisinane for kr. per pasient i året, kravde dei europeiske og USA-baserte selskapa med patentrettane kr for tilsvarande medisinpakke» (Tufte, Bondebladet 23. september 2004). 10 Singapore issues var fire temaområde som ein del aktørar ynskte å få inn i WTO-mandatet i Doha-runden. Tema var retta mot handel og investeringar, offentlege innkjøp, handelstilrettelegging og konkurransereglar. TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 9

16 felt. Dermed vil ein òg få eit rettsvesen som opererer utanfor nasjonale rettsstatar og demokratisk lovgiving. Jon Christian F. Nordrum skildrar virkemåten blant anna slik: Håndheving og anerkjennelse av ICSIDs voldgiftsavgjørelser skiller seg også fra alminnelig folkerett. Etter folkeretten er investor dersom vertstaten ikke respekterer en avgjørelse avhengig av at hjemstaten presser på for at avgjørelsen skal fullbyrdes. ICSIDs voldgiftsavgjørelser er statene derimot forpliktet til å anerkjenne og gjennomføre som om de var endelige dommer av en domstol i staten, jf. ICSID artikkel 54 og i norsk rett lov om internasjonale investeringstvister 2.12 Adgangen til å overprøve avgjørelsene er svært begrenset. De kan bare annulleres etter ICSID artikkel 52, dersom det avdekkes alvorlige saksbehandlingsfeil. Det er ingen åpning for overprøving ved en nasjonal domstol. 11 I Europa kom tvisteløysing mellom investor versus stat høgt på dagsordenen då Vattenfall saksøkte Tyskland for deira vedtak om å søkje å fase ut kjernekraft 12. Nathalie Bernasconi- Osterwalder og Rhea Tamara Hoffmann (2012) 13 summerer bakgrunnen for søksmålet slik: «In May 2012 the Swedish energy company Vattenfall filed a request for arbitration against Germany at the International Centre for the Settlement of Investment Disputes (ICSID), housed at the World Bank in Washington, D.C., because of Germany s decision to phase out nuclear energy. Vattenfall relies on its rights under the Energy Charter Treaty, an international trade and investment agreement in the energy sector. This treaty, like many international investment agreements, grants foreign investors the right to bypass the domestic courts of the host country and to directly file a complaint to an ad hoc international tribunal to challenge proposed government regulations. Vattenfall is expected to claim well over 700 million in compensation in response to the closure of the nuclear power plants Krümmel and Brunsbüttel.» Ei anna kjent og kontroversiell sak innanfor dette området er den pågåande saka mellom Australia og tobbaksføretaket Philip Morris. Her er Australia saksøkt av Philip Morris fordi styresmaktene ynskjer å innføre ny og strengare røykelovgiving, som eit ledd i arbeidet for å betre folkehelsa og redusere tobbaksforbruket i den australske befolkninga. Desse lovreformane kan ifølgje Philip Morris føre til eit redusert tobakksforbruk i befolkninga, og til at det òg kan verte ein barriere som medverkar til at ikkje-røykarar vel å ikkje starte å røyke. Båe delar, hevdar Philip Morris, vil gi dei reduserte inntekter, og difor må Australia enten avstå frå lovendringane eller betale Philip Morris erstatning for eit framtidig tapt inntektspotensial. 11 Nordrum, Jon Chr. Fløysvik (2008). Suverænitet og internationale investeringsaftaler. I: Mads Bryde Andersen (red.), Forhandlingerne ved Det 38. nordiske Juristmøde Bind I. Den danske Styrelse. ISBN Referat s Dette er tufta på International Centre for Settlement of Investment Disputes (ICSID), som er tvisteløysing på investeringar. EFTA og Noreg har i frihandelsavtala blant anna med Singapore underlagt seg voldgift i ICSID gjennom Artikkel 48: «voldgift etter konvensjonen om løsing av investeringstvister mellom stater og borgere av andre stater («ICSID-konvensjonen»)» (St.prp. nr. 15 ( ) June 2012 «The German Nuclear Phase-Out Put to the Test in International Investment Arbitration? Background to the new dispute Vattenfall v. Germany (II)» Nathalie Bernasconi-Osterwalder and Rhea Tamara Hoffmann. Internettadresse ( ): 10 Rapport

17 2.2 TTIP og marknadstilgang i ein WTO-kontekst I tida etter etableringa av WTO i 1995 har både omfanget av saksfelt handelsavtaler omfattar og talet på frihandelsavtaler vakse sterkt. Ifølgje WTO er det over 500 notifiserte frihandelsavtaler på varer og tenester, og over 300 av desse er i kraft. Veksten i frihandelsavtaler er ei utvikling som kan reknast som ei drivkraft for at EU og USA har gått frå uformelle samtaler om moglegheiter for ei frihandelsavtale til eit formalisert samarbeid og konkrete tingingar om ei avtale. Utviklinga, med stadig fleire og meir omfattande avtaler globalt, set handelsrelasjonane mellom USA og EU under press. For utan ei bilateral preferanseavtale kan tilhøvet verte at samhandelen mellom USA og EU vert ein av få handelsrelasjonar der marknadstilgangen mellom partane berre er underlagd bestevilkårsregelen i det multilaterale regelverket i WTO. Til dømes har EU 38 bilaterale og regionale frihandelsavtaler i kraft i 2014, medan ytterlegare 12 er under forhandlingar 14. USA har langt færre frihandelsavtaler i kraft enn EU, med 14 (som omfattar 20 land), og berre ei under forhandlingar som er TTIP. Som referanse har Noreg som EFTA-medlem 27 avtaler i kraft og åtte som det vert forhandla om. 14 Kjelde: WTOs database for regionale frihandelsavtaler (RTA). Langt fleire land kan vere omfatta enn talet på avtaler aleine tilseier, til dømes vil EØS-avtala vere ei avtale mellom EFTA (utan Sveits) og EU. TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 11

18 Figur Illustrasjon av framveksten av regionale frihandelsavtaler Foredrag , Statens landbruksforvaltnig av J. Hafenmeister (USAD). 12 Rapport

19 Ut frå den omfattande auken i talet og omfanget av bilaterale og regionale handelsavtaler vil bestevilkårsregelen i WTO i mange handelsrelasjonar verte meir og meir utvatna, då mange vil ha betre marknadstilgang gjennom frihandelsavtaler enn gjennom bestevilkårsregelen. Dermed må også TTIP sjåast i lys av denne utviklinga, sidan eit formelt handelssamarbeid, gjennom ei avtale, vil vere ein måte å styrkje både handelsrelasjonane og dei politiske relasjonane mellom USA og Europa på. Relasjonane mellom partane styrkjest ved at andre tredjeland, som Kina, Japan med fleire, framleis vil handle under bestevilkårsregelen i WTO, med relativt svakare marknadstilgang i marknadane til USA g EU, enn det dei vil ha i marknadane til kvarandre. Slik sett kan betre gjensidig marknadstilgang mellom USA og EU gjennom TTIP styrkje handelspreferansen mellom aktørar i USA og EU på kostnad av import frå til dømes Kina og Russland. Handelen med desse vil vere handsama etter bestevilkårsregelen, med svakare marknadstilgang. Sameleis vil det gi potensielt like gode vilkår for til dømes USA i marknaden til EU, som land som allereie har frihandelsavtaler med EU, som Sveits, og vice versa for EU i marknader der USA har frihandelsavtaler, som med Australia. 2.3 Frihandelsavtaler i USA og EU Både USA og EU argumenterer for frihandelsavtaler som ein måte for å få sterkare og meir liberalisert marknadstilgang på marknadar utover det som dei har fått gjennomslag for i WTO. Forutan TTIP er USA i forhandlingar om ei avtale for Trans-Pacific Partnership (TPP).TTP er ei avtale USA og 11 land frå ASIA og Stillehavsområdet forhandlar om for å skipe eit frihandelsområde med marknadstilgang, arbeidsstandardar med meir. USA beskriv formålet for USA med TTP slik: TTP vil skaffe varer og tenester laga i USA nye marknader, strenge og regulerte arbeidsstandardar og miljøkrav, nyskapande regelendringar for statseigde føretak, eit robust og balansert rammeverk for intellektuelle opphavsrettar, og ein veksande digital økonomi. Det vil òg innehalde plikter som vil auke gjennomsiktigheita, og meir konsistente reguleringar som vil gjere det lettare for små og mellomstore forretningsføretak å operere over heile regionen. Ved å opne desse nye marknadane for US-amerikanske produkt, vil TTP vere med på å sikre at me ikkje vert hengande etter våre konkurrentar i ein avgjerande del av verda 16. I tillegg til TTIP og TTP, som er langt meir omfattande enn frihandelsavtaler generelt, har USA per i dag frihandelsavtaler med følgjande land: Australia, Bahrain, Canada, Chile, Colombia, Costa Rica, Den dominikanske republikk, El Salvador, Guatemala, Honduras, Israel, Jordan, Sør-Korea, Mexico, Marokko, Nicaragua, Oman, Panama, Peru og Singapore. EU har eit meir omfattande nettverk per i dag når det gjeld frihandelsavtaler enn det USA har. EU har avtaler med meir enn 50 land i tillegg til dei 27 medlemsstatane i Unionen, 16 Office of the United States Trade Representative, Internettadresse ( ): Oversetjing FF. TTP er mellom USA, Australia, Brunei Darussalam, Canada, Chile, Japan, Malaysia, Mexico, New Zealand, Peru, Singapore og Vietnam. TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 13

20 dessutan Noreg, Island og Liechtenstein i EØS. I tillegg har EU tingingar og vurderer tingingar med ei rekkje land (figur under). EU argumenterer for FTA på mykje same måten som USA gjer på TTP: Det å redusere toll og avgifter er den tradisjonelle måten å angripe handelsbarrierar på. Men for å skape opne marknadar i det 21. århundre må Europa løfte blikket og sjå utover tollreduksjonar og mot barrierar som ligg bak statsgrenser. Etter som tollvern vert bygd ned, vert slike barrierar, som restriktive reguleringar og standardar, stadig viktigare. Det er difor naudsynt å auke vårt engasjement tilknytt dei veksande økonomiane, særskilt i Asia, der det er potensial for vekst. Det er difor Europakommisjonen føreslår ein ny generasjon av konkurransedrivne bilaterale frihandelsavtaler med nøkkelpartnarar, der økonomiske kriterium er det som vert vektlagt primært. Kommisjonen vil sikre at desse avtalene er eit springbrett for framtidig liberalisering, ikkje ein snubletråd, ved å byggje på WTO: gjennom å dra fram tema som ikkje er modne for multilaterale drøftingar og ved å etablere marknadsopningar som går lenger og utover det som kan oppnåast i WTO European Commission, Enterprise and Industry, Oversitjing FF 14 Rapport

21 Figur 2.2 Oversyn over frihandelsavtaler EU har, forhandlar om, og vurderer å forhandle om, per juni 2011 Kjelde: European Commission, Enterprise and Industry Internettadresse ( ): TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 15

22 2.4 Marknadstilgang og tollregime Både USA og EU er medlemar i WTO, og i samhandelen mellom dei er det bestevilkårsregelen som gjeld. Tollpraktisering mot tredjeland: USA, EU og Noreg har følgjande tollprofilar for varelinjer dei praktiserer nulltoll på (HS: 6 siffer) i følgje WTO 19 : Landbruk: USA praktiserer tollfridom på 31 prosent av varelinjene, og 43 prosent av importverdien vert innført tollfritt. EU praktiserer tollfridom på 31 prosent av varelinjene, og 47 prosent av importverdien vert innført tollfritt. Noreg praktiserer tollfridom på 45 prosent av varelinjene, 44 prosent av importverdien vert innført tollfritt. Industrivarer: USA praktiserer tollfridom på 49 prosent av varelinjene, og 51 prosent av importverdien vert innført tollfritt. EU praktiserer tollfridom på 26 prosent av varelinjene, og 60 prosent av importverdien vert innført tollfritt. Noreg praktiserer tollfridom på 95 prosent av varelinjene, og 96 prosent av importverdien vert innført tollfritt. Både EU og USA nyttar generelt tollsatsane dei har bunde som makismaltoll i WTO-avtala mot tredjeland. Det gjeld både på industrivarer og landbruksvarer. Ut frå enkelt gjennomsnitt er dei bundne tollsatsane til USA på industrivarer 3,3 prosent, medan dei handhevar 3,2 prosent, og på landbruksvarer er det bunde på 4,7 prosent, som dei òg handhevar. Tilsvarande for EU er bundne gjennomsnitt på industrivarer 3,9 prosent, medan dei handhevar 4,2 prosent, og på landbruksvarer er det bunde på 13,7 prosent, medan dei handhevar 13,2 prosent. Noreg har ein annan profil, då Noreg handhevar langt lågare toll enn det dei har bunde i WTO. På industrivarer har Noreg bunde på 3,2 prosent, men handhevar 0,5 prosent, medan på landbruksvarer er det bunde på 132 prosent, og det vert handheva på 53,2 prosent. 19 Internettadresser, : Rapport

23 Tabell 2.1 Tollvernet USA, EU og Noreg praktiserer i global handel etter gjennomsnitts tollsats handheva og del tollfrie varelinjer, etter varegrupper i prosent 20 Varegrupper USA EU Noreg Gjennomsnittstollsats i bruk Tollfrie varelinjer Gjennomsnittstollsats i bruk Tollfrie varelinjer Gjennomsnittstollsats i bruk Tollfrie varelinjer Animalske produkt 2,2 30,8 20,4 27,3 157,5 13,3 Meierivarer 19,9 0,3 52,9 0 74,1 0 Frukt, grønsaker, planter 4,7 20,9 10,7 19,4 27,7 47,6 Kaffi og te 3,3 53,5 6,2 27,1 7,7 79,2 Korn og bakevare 3,1 20,1 17,1 13,9 70,7 15,8 Oljefrø, feitt og oljer 4,8 25,9 5,6 48,1 31,9 45,2 Sukker og konfektvarer 14,4 2,7 32,1 0 22,5 37,7 Bryggjerivarer og tobakk 14 26,2 19, ,7 69,3 Bomull 4,1 38, Andre landbruksvarer 1,1 61 4, ,3 79 Fisk og fiskeprodukt 0,8 84,6 11,8 9,4 0,7 99,1 Mineral og metall 1,7 61,1 2,0 50, Petroleum 1,1 16,7 2,8 24, Kjemikaliar 2,8 40,8 4,6 21, Tømmer, papir o.l. 0,5 89,8 1,0 80, Tekstilar 7,9 15,2 6,6 2,1 0,5 95,5 Klede 11,6 2,8 11,5 0 8,4 16,5 Lær, skotøy o.l. 3,8 39,1 4,2 22, Ikkje-elektrisk maskineri 1,2 65,2 1,9 21, Elektrisk maskineri 1,7 48,9 2,8 20, Transportutstyr 3,1 55,3 4,3 12, Fabrikkvarer ikkje nemnt annan plass 2,4 44,9 2,7 20, Det at EU og USA ikkje har noka bilateral frihandelsavtale per i dag, gjer at handelsvilkåra på tollregima i samhandelen ligg i WTO. Det vil seie at samhandelen mellom dei er bygd på bestevilkårsregelen 21. Hovudregelen i samhandelen er dermed at partane nyttar ordinære tredjelandstollsatsar i handelen, utan eksklusive bilaterale preferansar. Det vil òg seie at det ikkje er nokon opphavsreglar 22 for samansette produkt i samhandelen mellom EU og USA. For at den eventuelle avtala skal gi forventa verknad for auka samhandel, vil opphavsreglane vere avgjerande for å styrkje preferansane mellom handelspartnarar på kostnad av tredjeland. 20 Dette er etter WTO-notifisering ut frå bestevilkårsregel (Most-favoured-nation (MFN)), der toll- og avgiftslette som vert gitt eit medlemsland, også må gjerast gjeldande for andre medlemsland. Dermed er dette eit oversyn over det globale handelsregimet eit land fører overfor WTO-medlemane, sjå òg førre fotnote. 21 Nærings- og fiskeridepartementet definerer Bestevilkårsregelen slik: «Most-favoured nation (MFN): Bestevilkårsprinsippet er et ikke-diskrimineringsprinsipp som brukes både innenfor WTO og i andre avtaler mellom land. Kjernen i prinsippet er at et produkt fra et land ikke skal behandles dårligere enn et tilsvarende produkt som er fremstilt i et annet land. Alle WTO-medlemmer skal nyte godt av den samme behandlingen. Dersom man gir en fordel til et land, skal dette pr. definisjon gjelde alle andre land. WTO-avtalen inneholder flere muligheter for unntak fra MFN, bl.a. ved inngåelse av regionale og bilaterale handelsavtaler og ved preferanseordninger for u-land.» Internettadresse: 22 Altinn definerer opphavsreglar for varer slik. (Internettadresse : ):«Opprinnelsesreglene regulerer hvor mye et produkt skal bearbeides før det oppnår status som frihandelsvare og med det kan eksporteres tollfritt. Opprinnelsesregler er inntatt i alle frihandelsavtaler som Norge eller EFTA har inngått. Opprinnelsesreglene bestemmer også hvor mye materialer fra et tredjeland det er lov til å bruke i produksjon av en ferdigvare som skal eksporteres tollfritt. I tillegg setter opprinnelsesreglene krav om forsendelsesrutiner, dokumentasjonsplikt, regler om tilbakebetaling av toll, m.m.» TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 17

24 Opphavsreglane sikrar at partane får gjensidig nytte av betra marknadstilgang enn tredjeland både i marknaden til USA og EU. Som tabell 2.1 viser, nyttar både EU og USA tollsatsar innanfor alle varegrupper, med unntak av bomull, der EU handhevar tollfri marknadstilgang på alle varelinjer. Sjølv om gjennomsnittstollsatsane er høvesvis moderate, er det også brukt rimeleg høge tollsatsar på enkelte varelinjer. Til dømes nyttar EU tollsatsar på opptil 605 prosent på meieri. Innafor varegrupper som kjemikaliar er det tollsatsar på opptil 17 prosent og 22 prosent på transportutstyr ved import frå tredjeland. Tilsvarande nyttar USA tollsatsar opptil 350 prosent på bryggjerivarer og tobakk, 25 prosent på transportutstyr og 38 prosent på mineral og metall. Eit anna gjennomgåande trekk er at både USA og EU nyttar tollsatsar mot tredjeland som ligg på, eller svært nær, maksimaltollsatsen dei har tilgang til gjennom WTO-avtala. Dette er maksimumstollsatsar som medlemsstatane i WTO har notifisert i bindingslister for kvar enkelt varelinje. Medlemslanda kan fritt handheve lågare tollsatsar enn det bundne tollvernet i WTO. Handelen mellom Noreg og USA er også underlagt handelsregimet bygd kring bestevilkårsregelen i WTO. Medan handelen mellom Noreg og EU er det fri vareflyt på industrivarer mellom partane, men på fisk og landbruk, som ligg utanfor EØS-avtala, er det bilaterale handelsavtaler som gir betre marknadstilgang enn det som både Noreg og EU handhevar mot tredjeland etter bestevilkårsregelen i WTO. I samhandelen mellom USA og EU er USA den største eksportmarknaden til EU, både når det gjeld landbruksvarer og industrivarer. Av den samla eksportverdien på landbruksvarer for EU til USA vert 47 prosent av verdien innført tollfritt til USA. På industrivarer får EU eksportert 67,4 prosent av eksportverdien tollfritt til USA. Tilsvarande er EU den femte største eksportmarknaden for USA på landbruksvarer, og 46,9 prosent av eksporverdien til USA vert innført tollfritt til EU. På industrivarer er EU den største eksportmarknaden til USA, og 68 prosent av eksportverdien til USA vert ført tollfritt inn i EU. Det vil seie at i varehandelen er om lag halve samhandelen tollfri, og ei eventuell avtale har som mål å fjerne tollsatsane på den handelen som det i dag er tollavgifter på. Det er for denne delen av varehandelen avtala vil ha innverknad, og USA og EU kan då styrkja sine posisjonar i kvarandres marknader, på kostnad for tredjeland, som Kina og Japan. Dei vil ikkje få tilsvarande preferansar på desse varelinjene, og dermed verte ilagde ordinær toll. Dette vil òg gjelde tredjeland som har bilaterale avtaler med partane, der dei kan få svakare tollpreferansar gjennom sine frihandelsavtaler med partane enn USA og EU har i si eventuelle avtale. Det er òg mogleg at både handelsstraumane og handelsmønstra mellom USA og EU vil endre seg, ved at handelen på varer som i dag vert ilagde toll, vil få andre vilkår i konkurransen mellom innlandsproduserte varer og importvarer, der tollen i dag utgjer eit betydeleg handelshinder. For Noreg vil det ha betydning for handelen med EU som er utanfor EØS (landbruk og fisk), der USA kan få betre marknadstilgang, men i samhandelen med EU på industrivarer er det fri flyt mellom Noreg og EU. For USA kan ei avtale tyde at EU får betre marknadstilgang enn Noreg på industrivarer, fisk og landbruksvarer, der USA i dag nyttar toll. 18 Rapport

25 EU er den største eksportmarknaden til Noreg både på landbruksvarer og industrivarer. Då Noreg og EU både har EØS-avtala gjennom EFTA, og bilaterale avtaler på fisk og landbruk, har partane langt betre marknadstilgang enn det som ligg i WTO. For norsk eksport av landbruksvarer er 54,7 prosent av eksportverdien til Noreg tollfri, medan 95,7 prosent av industrivarene vert innført tollfritt til EU. Årsaka til at det er 95,7 prosent er at i WTO er fisk og fiskeprodukt klassifisert som industrivare, og fisk er som nemnt ikkje ein del av EØSavtala og Noreg møter difor tollvernet til EU på fisk, men med tollpreferansar. Tilsvarande for norsk eksport til USA så er USA den nest største eksportmarknaden til Noreg på landbruksvarer, og 7,7 prosent av eksportverdien vert innført tollfritt til USA frå Noreg. USA er òg den nest største eksportmarknaden for norske industrivarer, og 54,2 prosent av den norske eksportverdien vert innført tollfritt i USA Alle tal er frå WTO, og kan sjåast på Internettadresser, : TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 19

26 3 EU og USA som globale aktørar i landbruksvarehandelen Til saman utgjer bruttonasjonalproduktet til USA og EU nær halvparten av verdas samla bruttoprodnasjonalprodukt. Vidare har dei 30 prosent av verdshandelen målt i verdi (T. Josling) 24. USA har verdas høgste bruttonasjonalprodukt og EU det nest høgste, dersom ein måler BNP etter kjøpekraftsparitet, medan dei byter plass dersom BNP er etter reine valutakursar utan inflasjonsjustering og kostnadsjusteringar. Tabell 3.1 Nøkkeltal USA og EU 25 Nøkkeltall USA EU Noreg Befolkning Bruttonasjonalprodukt(PPP) 26 i $ $ $ millionar $ Bruttonasjonalprodukt etter $ $ $ valutakurs 27 i millionar $ BNP/CAPITA (PPP) $ $ $ Landbruk av BNP 1, 1 % 1, 8 % 2, 2 % Areal km² km² Dyrkbart areal 16,3 % 24, 9 % 2,5 % Arbeidsstyrke Sysselsette i landbruket 0, 7 % 5, 2 % 1,2 % 3.1 Landbruksvarehandel EU og USA er kjenneteikna av både svært stor eksport og import, men båe har eit betydeleg handelsoverskot i handelsbalansen på landbruksvarer, på høvesvis 18 milliardar euro og 31 milliardar euro. Kina som verdas tredje største handelsaktør har òg både høg eksport og import, men Kina har eit betydeleg underskot i handelsbalansen på landbruksvarer på 47 milliardar euro. 24 Oslo «Seminar on CAP Reform, September 2013» 25 The world factbook, Internettadresse ( ): 26 BNP etter Purchasing power parity, som er kjøpekraftsparitet, går ut på at ein får kjøpt den same mengda varer i utlandet som ein ville gjort i eige land etter at det er teke omsyn til valutakursane. 27 Dette er det nominelle BNP. 20 Rapport

27 Figur 3.1 Verdas tre største handelsaktørar på landbruksvarer i 2013, etter verdi 28 Verdas tre største aktørar i landbruksvarehandelen EU Eksport; 120 Import; 102 USA Eksport; 115 Import; 84 Kina Eksport; 34 Import; Milliardar euro Kjelde: Basert på European Commission, MAP Av andre land som er blant verdas største handelsaktørar, er Brasil og Argentina markante nettoeksportørar av landbruksvarer med høvesvis ein eksportverdi på 65 og 32 milliardar euro i Japan og Russland på si side er markante nettoimportørar av landbruksvarer, med ein importverdi på 52 milliardar euro for Japan og 28 milliardar euro for Russland (MAP ). EU og USA er verdas desidert største eksportørar av landbruksvarer målt i verdi. Kvar av dei har om lag dobbelt så stor eksportverdi aleine som verdas tredje største eksportland, Brasil. 28 European Commission (2014). Agricultural trade in 2013: EU gains in commodity exports, MAP Directorate-General for Agriculture and Rural Development. Kan sjåast på Internettadresse ( ): TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 21

28 Figur Verdas seks største eksportørar av landbruksvarer Verdas største landbruksvareeksportørar Milliardar euro EU USA Brasil Kina Canada Argentina AgriAnalyse Kjelde: European Commission, MAP Figur Milliardar euro Verdas seks største importørar av landbruksvarer Verdas største landbruksvareimportørar AgriAnalyse EU USA Kina Japan Russland Canada Kjelde: European Commission, MAP Rapport

29 EU, USA og Canada, som alle er blant verdas seks største eksportland på landbruksvarer, er også blant dei seks største importørane. EU og USA er også her klart størst, men her utmerker Japan og Russland seg, som svært store importørland. 3.2 Kort om landbruksvarehandelen til USA Det meste av verdas landbruksproduksjonen vert omsett nasjonalt, som mat til eiga befolkning og eigne husdyr. Den globale landbruksvarehandelen mellom tollområder utgjer eit høvesvis lite volum av den totale produksjonen og forsyninga av mat til verdas befolkning. Sjølv for ein dominerande aktør i verdshandelen med landbruksvarer, som USA, vert 80 prosent av produksjonsvolumet avsett i heimemarknaden. Dette er i berekningar på reine volum og ikkje energimengda som vert produsert. Tabell 3.2 Eksportandelar av volumet produsert i jordbruket i USA i prosent 29 Varegrupper Jordbruket totalt 30 20, ,8 Animalske produkt 31 4,5 6, Raudt kjøt 3,2 8,1 12,2 - Fjørfe/egg 4,3 12,4 14,8 - Meirivarer 1,3 1,2 1,4 Planteproduksjonar 32 22,7 22,3 21,9 - Matkorn 13, ,9 - Fôrkorn 26,7 20,4 15,1 - Oljefrø 29,8 37,3 45,7 - Frukt og nøtter 17,1 17,7 19,9 - Grønsaker 8,8 12,1 15,8 - Sukkervarer 5,8 4,7 8,1 - Vin og øl 3,3 6,7 9,2 I grovinndelinga mellom husdyrproduksjon og planteproduksjon er det på planteproduksjon USA importerer størst andel av det samla produksjonsvolumet dei har, med kring 22 prosent av produksjonsvolumet. Det er òg tydeleg at ein større del av storfekjøtet vert eksportert no enn før. 29 Kjelde, USDA. For ein gjennomgang av berekningsmetoden til USDA, sjå Internettadresse: 30 All export shares are computed from physical weights or weight equivalents. 31 Includes animal fats; excludes live farm animals and fish/shellfish 32 Exports include vegetable oils, oilseed meal, and cotton. Excludes nursery crops. TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 23

30 Som tidlegare vist er USA òg ein stor importør av landbruksvarer. Det er ikkje mogleg å berekne importandelar av eit lands produksjon på tilsvarande måte som eksportvolum, men USDA har søkt å berekne andelar som importen utgjer på store varegrupper i sluttmarknaden ut frå det samla matforbruket i USA. I desse berekningane av matforbruket har ein òg teke med fisk og skaldyr, og importdelen dette utgjer av forbruket. Sjølv om fisk og skaldyr ikkje er ein del av landbruket, er det relevant når ein måler matforbruket i sluttmarknaden på kva befolkninga konsumerer, fordi det er i direkte konkurranse mellom kjøt og fisk i sluttmarknaden. Tabell 3.3 Importandelar av matforbruket i USA 33 Varegrupper Jordbruket totalt 34 11,6 13,5 16,8 Animalske produkt 35 4,8 5,7 5,5 - Raudt kjøt 8,1 8,9 7,7 - Fjørfe/egg 0 0,1 0,3 - Meierivarer 1,9 2,7 2,2 - Fisk og skaldyr 56,3 68,3 85,2 Planteproduksjonar 36 16,8 19,1 25,6 - Korn 9,3 14,2 13,4 - Frukt og nøtter 28 28,9 38,5 - Grønsaker 3,4 10,8 17,5 - Sukkervarer 19,3 15,3 22,4 - Tropiske produkt 37 99,8 99,2 97,2 - Vin og øl 38 9,9 15,1 23 Det er interessant for EU at importen av meieriprodukt er høvesvis liten i USA. Då EU har ein svært stor og eksportretta meierisektor, er dette eit område som EU sjølvsagt vil vere interessert i å få marknadsdeler av. 33 Kjelde, USDA. For ein gjennomgang av berekningsmetoden til USDA, sjå Internettadresse: 34 All other foods except eggs, tree nuts, fresh fruits and vegetables. 35 Includes added animal fats (butter, lard, and edible tallow). 36 Includes added vegetable oils and fats. Includes peanuts, essential oils, and food preparations. 37 Based on net imports of coffee, cocoa, tea, and spices. When some imports are re-exported and consumption falls below import levels, import share exceeds 100 percent. 38 Calculated from average weight of wine grapes and beer ingredients per gallon. 24 Rapport

31 Eksporten til USA av landbruksvarer Den største eksportvara til USA av landbruksvarer, målt etter verdi, er soyabønner. Det er råvarer som soya, oljefrø og kveite som er dei største ekportvarene til USA. Men USA har produksjon og eksport av nær alle typar landbruksprodukt. Figur 3.4 Største eksportprodukt frå landbruket i USA 39 Dersom ein ser på destinasjonen til dei største eksportvarene til USA, så utmerker Kina seg som ein nøkkelmarknad. 39 Kjelde, Internettadresse ( ): TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 25

32 Figur 3.5 Fem største eksportprodukt og fem største eksportmarknadar for USA 40 Importen av landbruksvarer til USA Det er grønsaker som er den største varegruppa, målt i verdi, i importen til USA, etterfølgt av kaffi og te. 40 Kjelde, Internettadresse ( ): exported-products-2013_en.pdf 26 Rapport

33 Figur 3.6 Største importprodukt av landbruksvarer til USA 41 Mexico er den største eksportøren av både grønsaker og tropisk frukt og krydder til USA. EU er den desidert største eksportøren til USA innanfor brennevin og likør. 41 Kjelde, Internettadresse ( ): TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 27

34 Figur 3.7 Fem største importvarer til USA og opphavsland Kort om landbruksvarehandelen til EU Den interne handelen mellom EU-land er stor, men EU er ein felles tollunion, så i internasjonal handel er dette heimemarknaden til EU, på lik linje med handelen internt i USA mellom Idaho og Texas, eller i Noreg mellom Troms og Hordaland. Dersom ein ser på dei største eksportmarknadane til EU for landbruksvarer, er USA og Russland dei største marknadane. Når det gjeld importen, er det innførselen frå Brasil som utgjer størst verdi, etterfølgt av USA, og desse to har ein vesentleg større eksportverdi til EU enn landa som følgjer. 42 Kjelde, Internettadresse ( ): imported-products-2013_en.pdf 28 Rapport

35 Tabell 3.4 Landbruksvarehandelen til EU, etter største eksportmarknadar og opphavsland for import i 2013 EUs største eksportmarknadar Verdi i millionar euro Andel Største opphavsland for import Verdi i millionar euro Andel USA % Brasil % Russland % USA % Kina % Argentina % Sveits % Kina % Japan % Indonesia % Hong Kong % Sveits % Norge % Tyrkia % Saudi-Arabia % Ukraina % Algerie % India % Resten av verda % Resten av verda % Total % Total % Kjelde: EU28 AGRICULTURAL TRADE WITH 43 USA er den desidert største eksportmarknaden for EU sine landbruksvarer, og verdien utgjer over 15 milliardar euro, noko som er 13 prosent av den samla eksportverdien til EU på landbruksvarer. Brasil og USA er dei som EU har størst import av landbruksvarer frå. Brasil har høgre eksportverdi til EU-marknaden enn USA, og skilnaden er markant, då importen til EU frå Brasil er kring 3,5 milliardar euro høgre enn importen frå USA. Eksporten av landbruksvarer frå EU Det er alkoholhaldige drikkevarer av ymse slag som er varegruppene som genererer aller høgst eksportverdi for EU. Deretter følgjer bakevarer og ulike kornprodukt, men kveite er òg ei stor eksportvare frå landbruket til EU. 43 Kan sjåast på Internettadresse ( ): TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 29

36 Figur 3.8 Dei største eksportvarene til landbruket i EU 44 USA er den aller største marknaden for EU. USA er inne blant dei fem største eksportdestinasjonane på alle dei største eksportvarene til EU, med unntak av kveite. Vidare er USA den dominerande marknaden til EU, for vin, vermut, likør og brennevin, og sikrar aleine høgre avsetjingsverdi enn dei fire etterfølgjande importlanda gjer til saman. 44 Kjelde, Internettadresse ( ): 30 Rapport

37 Figur 3.9 Fem største eksportprodukt og fem største eksportmarknadar for EU 45 Importen av landbruksvarer til EU Kaffi, te og mate er varegruppa som EU har høgst importverdi på. Deretter kjem tropiske frukter og krydder og ulike feittstoff og oljekaker. 45 Kjelde, Internettadresse ( ): exported-products-2013_en.pdf TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 31

38 Figur 3.10 Største importprodukt i importen til EU på landbruksvarer 46 EU har samla ein stor import frå USA, og USA er ein av eksportørane som er blant dei fem største på fleire av dei største importvarene til EU. Forutan tropisk frukt og krydder, der USA er den største eksportøren til EU, er USA ein stor eksportør av soyabønner og oljekaker til EU. 46 Kjelde, Internetadresse ( ): 32 Rapport

39 Figur 3.11 Fem største importprodukt og opphavsland for EU Kjelde, Internettadresse ): TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 33

40 4 Samhandel mellom USA og EU på landbruksvarer USA er den største eksportmarknaden til EU på landbruksvarer. I 2013 eksporterte EU landbruksvarer til USA for 15,3 milliardar euro. Importen til EU frå USA var 9,8 milliardar i Dette gjer EU til den femte største eksportmarknaden til USA. Kina er den største eksportmarknaden til USA på landbruksvarer. I 2013 var den samla eksportverdien til USA 144 milliardar US-dollar. Eksportverdien til Kina utgjorde 25,9 milliardar $, deretter følgde Canada med 21,3, Mexico 18,1, Japan 12,1 og EU med 11,9 milliardar (USDA). Det er stor skilnad i strukturen i varesamansetjinga mellom EU og USA i verdshandelen på landbruksvarer. EU skil seg ut frå andre leiande landbruksvareeksportørar i verda, med ei anna varesamansetjing i handelen. Ein svært stor del av eksportverdien til EU vert generert gjennom sal av sluttprodukt, som kjøtprodukt, ost, øl, vin, pizza, syltetøy og liknande. Det vil i hovudsak seie at EU har ein handelsportefølje på landbruksvarer med import av råvarer (som soya, ris, kakao, kaffi med meir) og eksport av ferdigvarer. Om lag 70 prosent av eksportverdien til EU kjem frå eksport av sluttprodukt, medan importverdien av sluttprodukt utgjer rundt 50 prosent. Tilsvarande for USA er høg importdel på sluttprodukt og høg eksportverdi av råvarer. Sluttprodukt utgjer kring 40 prosent av eksportverdien, medan importverdien på sluttprodukt ligg på rundt 75 prosent. 34 Rapport

41 Figur 4.1 Samanlikning av del som sluttprodukt utgjer av den samla importverdien og eksportverdien på landbruksvarer for EU og USA i den samla handelen Del som sluttprodukt utgjer av samla import/eksportverdi % Importverdi Eksportverdi EU USA Kjelde: T. Tufte (2014). Dei strukturelle skilnadene EU og USA har på varesamansetjinga i handelen globalt, ser ein òg att i samhandelen mellom USA og EU på landbruksvarer. Mønstret i deira samhandel er at EU genererer inntekter gjennom eksport av sluttprodukt til USA. USA på si side har ein langt meir samansett eksport til EU, då råvarer og mellomforedla varer utgjer ein langt større del av den samla eksportverdien til USA, enn vice versa (figur 4.2). 48 T. Tufte (2014): CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern (Rapport No ). Oslo: AgriAnalyse. TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 35

42 Figur 4.2 Samhandelen mellom EU og USA på landbruksvarer etter tilverkingsgrad og verdi sett frå EU 49 Kjelde: European Commission, MAP I figur 4.2 er utgangspunktet eksporten til EU. Eksportsøylene viser varesamansetjinga til EU i eksporten til USA. Det vil seie at importsøylene er eksporten USA har til EU. I samhandelen mellom EU og USA på landbruksvarer har EU handelsoverskot målt i verdi. Sjølv om hovudmønstret i samhandelen er at EU eksporterer ein svært stor del sluttprodukt til USA, og eksportverdien til USA til EU i langt høgare grad er bygd på større del lite tilverka produkt, så kan ein også finne andre mønster om ein deler opp handelen i ulike varegrupper (figur 4.3 og 4.4). 49 Definisjonen «"Agricultural products" [landbruksvarer] samsvarar med definisjonen i WTO, som vil seie tolltariffens kapittel 1-24 (med unntak av fisk og fiskeprodukt), og ein del av toll-linjene frå kapittel 33, 35, 38, 41, 43 and Vidare er det kategorisert etter følgjande kriterium: Commodities [råvarer] er bulkprodukt (som korn og øljefrø) som ikkje er vidareforedla. Intermediate products [mellomforedla varer] er produkt der første foredlingssteg er gjennomført (t.d. frå kveite til kveitemjøl), men ikkje klart for konsumering. Final products [sluttprodukt] er klare for eller svært nær klare for konsumering, og både råvarer som frukt og grønsaker inngår, og industrielt tilverka produkt som ost, vin, pølser m.m. er rekna med. Other products [andre produkt] gjeld landbruksvarer i WTO-definisjonen, som har ei svak kopling til jordbruket som menneskehår og elfenbein. 50 European Commission (2014). Agricultural trade in 2013: EU gains in commodity exports, MAP Directorate-General for Agriculture and Rural Development. Kan sjåast på Internettadresse ( ): 36 Rapport

43 Figur 4.3 Varesamansetjinga i landbruksvareeksporten frå EU til USA Eksport frå EU til USA i 2013 i % (Total 11,9 milliardar euro) Vatn og leskedrikkar Bakerivarer, barnemat, pasta o.l. Ost Øl Vin og vermut Brennevin og likør Andre jordbruksprodukt Kjelde: European Commission, MAP Forutan samlekategorien «andre jordbruksprodukt» for alle varegrupper som ikkje er spesifiserte, er det alkoholhaldige drikkevarer som er den største eksportartikkelen til EU som går til marknaden i USA. Slike produkt utgjer 47 prosent av eksportverdien til EU i handelen med USA, om ein slår dei saman. Elles ser ein at ost utgjer 5 prosent. Dette er i seg sjølv ikkje så høgt, men som tidlegare vist så er det veldig liten del av forbruket av meieriprodukt i USA som er importerte varer. Ser ein på eksporten til USA, ser ein at forutan samlekategorien «andre jordbruksprodukt» for alle varegrupper som ikkje er spesifiserte, er tropiske frukter og krydder den spesefikke varegruppa som genererer størst eksportverdi, med 16 prosent, etterfølgt av soyabønner med 14 prosent. TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 37

44 Figur 4.4 Varesamansetjinga i landbruksvareeksporten frå USA til EU Eksport frå USA til EU i 2013 i % (Total 9,6 milliardar euro) Vin og vermut tilverka matprodukt Oljekaker Brennevin og likør Soyabønner Tropiske frukt og krydder Andre jordbruksprodukt Kjelde: European Commission, MAP Handelsstraumane og handelsmønstret i samhandelen, inkludert varesamansetjinga, er sjølvsagt påverka av at både USA og EU har eit robust og sterkt tollvern på landbruksvarer. Til dømes har båe truleg tilnærma fullt vern av meierisektoren, slik at dei er utan moglegheit til å konkurrere i marknadane til kvarandre på pris. Det same vil vere situasjonen på det meste av kjøtprodukt og sukkervarer. Figur 4.5 viser ei samanlikning av tollsatsar mellom USA og EU som dei handhevar på ulike varegrupper som er viktige, og der ei eventuell avvikling av tollsatsar mellom EU og USA er venta å utgjere ein skilnad i samhandelen. 38 Rapport

45 Figur 4.5 Samanlikning av tollsatsar praktiserte mellom USA og EU på utvalde varegrupper 51 USA og EU har båe eit aktivt og velfungerande tollvern på landbruksprodukt generelt, og særskilt er det robust på eigne kjerneproduksjonar mot konkurranse frå omverda. Det gjeld òg varegrupper der dei båe produserer varer nær verdsmarknadsprisar, som korn. Difor kan ei eventuell avtale med store kutt i tollsatsar gjere at handelsmønstra endrar seg betydeleg, der handelsomfanget på produkt der dei per i dag ikkje har marknadstilgang, vil verte opna. Særleg kan det få innverknad på produksjonar der ein av partane har svakare konkurransekraft enn den andre. For EU kan til dømes delar av kjøtproduksjonen og moglegvis kornproduksjonen få utfordringar, medan USA kan verte utfordra i meierisektoren. Mange handelsstraumar innanfor landbruksvarer mellom USA og EU er per i dag i praksis stengde, fordi tollvernet vernar marknadene deira effektivt mot kvarandre. Til dømes er både USA og EU store eksportørar i verda på svinekjøt, og båe har prisar som ligg nær verdsmarknadsprisar i handelen, men båe har like fullt tollsatsar som gjer at import av svinekjøt ikkje vil vere aktuelt, fordi prispåslaget vil gjere det svært lite attraktivt å søkje å konkurrere i marknaden til kvarandre på anna enn spesialprodukt, for på volum vil det ikkje vere mogleg å konkurrere på pris med tollvernet dei praktiserer. 51 Seminar Statens Landbruksforvaltning, Oslo 12 juni 2014 av Jason Hafemeister. TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 39

46 5 Incitament for å utvide TTIP mot Noreg i varehandelen? Då EU og USA ikkje har noka frihandelsavtale per i dag, ligg handelsvilkåra for samhandelen i WTO. Det at verdas to største økonomiar vurderer ei avtale, gjer at tredjeland utanfor vil verte påverka. Ikkje minst, om det vert semje, er det grunn til å rekne med at dette vil få ringverknadar for posisjonane til USA og EU versus andre land i høve til multilaterale tingingar om rammeverket for internasjonal handel i WTO. Dei strategiske interessene USA og EU viser ved å inngå forhandlingar, det vere seg politisk eller handelsteknisk, er noko som vil påverke tredjeland. Den eigeninteressa dei har i å styrkje sine bilaterale band, bør ikkje undervurderast når avtala vert vurdert. Samstundes kan dette òg bety at kva tredjeland måtte meine eller ynskje kring dei bilaterale tingingane og ei eventuell avtale, eigentleg er rimeleg uinteressant for både EU og USA. Uavhengig av om tredjelandet er Noreg, Kina, Japan eller Russland. Til dømes vert det i drøftingar kring marknadstilgang framhalde at tollsatsane mellom EU og USA generelt er låge. I eit handelsperspektiv er det like fullt ei avgift som gir meirkostnad og redusert marknadstilgang. På bilar har EU 10 prosent toll, medan USA har 2,5 prosent. Dersom dei vel å gi kvarandre fri marknadstilgang på denne vara, er det lettare for USA å konkurrere i den europeiske bilmarknaden enn det er for til dømes Japan eller Kina, som trass i alt får eit meirpåslag på 10 prosent over det USA då vil ha. Dersom ein går ut frå at gjennomsnittsprisen på ein bil er kroner, utgjer 10 prosent kroner, ein sum som sjølvsagt betyr noko både for konkurransekraft og for moglegheitene til å ta ut marginar for eksportørane. Tilsvarande vil det vere for EU i USA-marknaden, der dei får ein handelspreferanse på 2,5 prosent versus bilfabrikantar i konkurrentland utan handelspreferansar. 5.1 TTIP og Noreg Ein open økonomi i skvis? Noreg har, som vist tidlegare, ein svært open økonomi, der både USA og EU har tilnærma tollfri tilgang til den norske marknaden, med unntak av delar av landbruket. Det vil seie at i varehandelen møter USA og EU eit aktivt tollvern berre på landbruk mot den norske marknaden. Noreg møter aktivt tollvern hjå EU på fisk og landbruk, men ikkje på industrivarer som er ein del av den frie vareflyten i EØS, og er dermed utan toll mellom partane. Mot USA møter Noreg aktivt tollvern på landbruk, fisk og industrivarer, og samhandelen skjer etter bestevilkårsregelen i WTO. Det vil seie at dersom EU og USA inngår ei avtale med betydelege tollreduksjonar, og denne skal utvidast til å gjelde for Noreg gjennom forhandlingar, tilseier det at USA skal gi 40 Rapport

47 opp/eller redusere eige tollvern på industri, fisk og landbruk for norsk eksport. Samstundes er einaste motyting tilgjengeleg frå Noreg for å betre marknadstilgangen for USA å gi betre marknadstilgang til USA på landbruksvarer. Då kan spørsmålet for USA verte: Har dei noko, eller nok, å tene på dette, og er det i deira interesse? Med andre ord, kvifor skal dei ynskje å kople Noreg til TTIP? Handelsstraumane og marknadsnærleiken til EU er eit geografisk faktum, og det betyr at betre marknadstilgang for USA ikkje endrar at dei må konkurrere direkte med EU på landbruksvarer på like vilkår. Er dette ei moglegheit som dei finn attraktiv nok? EU er trass i alt verdas største eksportør av landbruksvarer, saman med USA. Samstundes vil det seie at USA skal redusere eige tollvern til Noreg på industri, fisk og landbruk for å få denne utvida marknadstilgangen på landbruk. Er ein betra marknadstilgang for USA på landbruksvarer til Noreg eit sterkt nok incitament for at USA skal velje å redusere eige vern vesentleg på all varehandel, når dei allereie er sikra tilnærma fri marknadstilgang til den norske marknaden, uavhengig av TTIP, utan å gi nokon innrømmingar til Noreg? For EU er også dette rimeleg tviegga. For det første har dei allereie langt betre marknadstilgang på landbruksvarer til den norske marknaden i dag enn USA. Det er EU sikra gjennom omfattande preferansar i Artikkel 19, og av at varer i protokoll 3 er ein del av den frie vareflyten på gitte vilkår. Ei kopling av avtala med Noreg vil dermed seie at dei må gi opp dette handelsfortrinnet mot USA, og dermed truleg godta at USA får like god marknadstilgang på landbruksvarer som EU allereie har. I tillegg må EU redusere tollvernet sitt på fisk mot Noreg, utan å få betre marknadstilgang sjølv. Det kjem av at Noreg ikkje handhevar tollvern på fisk. Men her er det eit potensial for at EU vil sjå dette som ei moglegheit til å krevje betaling gjennom større tilgang på norske fiskeressursar i norsk farvatn ved at kvoterettar vert gitt frå den norske fiskeflåten til fiskeflåten til EU. Til sist vil det seie at dersom EU får betre marknadstilgang til USA på landbruk, fisk og industri enn dei har i dag, er det då i deira interesse at Noreg får tilsvarande marknadstilgang til USA i varehandelen? Ynskjer EU at USA skal gi tilsvarande innrømmingar til Noreg? For det vil bety at norsk industri og norske råvarer kan konkurrere med både råvareeksporten og eksportindustrien til EU på like vilkår i marknaden til USA. Dermed har EU nulla ut den eksklusive marknadstilgangen dei eventuelt har forhandla fram. Noreg og EU vil då knive med kvarandre om marknadsdelar på alt frå råvareleveransar som olje og kjemikaliar, mineral og fisk, landbruk og alle industrivarer på like vilkår, i staden for at EU har betre marknadstilgang enn Noreg. 5.2 Norsk samhandel med USA på landbruksvarer Noreg har eit handelsunderskot på dryge 250 millionar kroner i samhandelen med USA på landbruksvarer i Den norske importverdien var på millionar, medan eksportverdien var 817 millionar kroner. Størst importverdi var det på frukt og bær (HS, kapittel 8), følgt av produkt av grønsaker, frukt og nøtter (HS, kapittel 20). Importverdien på TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 41

48 desse var høvesvis 302 og 244 millionar kroner. Dei største eksportverdiane til Noreg vart generert frå ulike tilverka næringsmidler (HS, kapittel 21) med 374 millionar kr, og frå eksport av meieriprodukt (HS, kapittel 4) med 243 millionar kr. Tabell 5.1 Norsk samhandel med USA på landbruksvarer i kroner (kjelde, SLF/SSB) Tolltariffens kapittel Import frå USA i 2013 Eksport til USA i 2013 Levende dyr Kjøtt Melk, meieriprodukter, egg og honning Animalske produkter ellers Levende planter Poteter og grønnsaker Frukt og bær Kaffe og te Korn Mel Oljeholdige frø og frukter Skjellakk, gummi, harpikser, osv Vegetabilske flettematerialer Animalske og vegetabilske oljer Kjøttprodukter Sukker og sukkervarer Kakao og sjokolade Bakervarer Produkt av grønsaker frukt, nøtter og lign Forskjellige tilberedte næringsmidler Drikkevarer Tilberedt dyrefôr Tobakk Proteiner, modifisert stivelse osv Totalt Rapport

49 Litteratur Andersen, R. (2001). En redningsplanke for verdens matfat. Kronikk i Aftenposten, European Commission (2014). Agricultural trade in 2013: EU gains in commodity exports, MAP Directorate-General for Agriculture and Rural Development. European Commission (2013). Agricultural Trade in 2012: A good story to tell in a difficult year, MAP Directorate-General for Agriculture and Rural Development. European Commission (2012). Agricultural Trade in 2011: the EU and the world, MAP May Directorate-General for Agriculture and Rural Development. European Commission (2011). Global and EU agricultural exports rebound, MAP No May Directorate-General for Agriculture and Rural Development. Nordrum, Jon Chr. Fløysvik (2008). Suverænitet og internationale investeringsaftaler. I: Mads Bryde Andersen (red.), Forhandlingerne ved Det 38. nordiske Juristmøde Bind I. Den danske Styrelse. ISBN Referat s St.prp. nr. 65 ( ): Om resultatet av Uruguay-runden ( ) og om samtykke til ratifikasjon av Avtale om opprettelse av Verdens Handelsorganisasjon (WTO) m.m. Tolltariff (2013): Tolltariff med statistisk varefortegnelse gjeldende fra 1. januar BOslo: Cappelen Damm. Tufte, T. (2011). Tollvernet forvitrar. Norsk landbruksvarehandel i lys av EØS og tredjeland. (Rapport No ). Oslo: Landbrukets utredningskontor. Tufte, T. (2014). CAP-reformer: Auka eksport og styrka tollvern. Eksportstormakta EU og konsekvensar for Noreg. (Rapport No ). Oslo: AgriAnalyse. Utanriksdepartementet ( ): Særskilt vedlegg nr. 1 til St.prp. nr. 65 ( ). Norges bindingslister varer og tjenester. Øverby, J.A og Bottheim, O.U (1995). Uruguayrunden GATT/WTO. Tidskille for norsk jordbruk. Landbruksforlaget, Oslo. TTIP-forhandlingane i lys av samhandelen mellom EU og USA 43

50 Utgivelser 2015 Rapport : Korn og konjunktur 2015 Utgivelser 2014 Rapport : Norsk jordbruk. Redusert arealbruk og fallende produksjon Rapport : Verdiskaping fra jord til bord om landbruk og matindustri i Vestfold Rapport : Økt matproduksjon på norske arealer Rapport : Økt produksjon av rødt kjøtt på norske fôrresurser Rapport : Vekst uten økt volum Fremtiden for norsk melkeproduksjon Rapport : Østerriksk alpejordbruk Rapport : CAP-reformer:Auka eksport og styrka tollvern Rapport : Korn og konjunktur 2014 Notat : Notat : Transport i landbruket. Fylkesveier like viktige som stamveier Evaluering av markedstjenester for lokalmatprodusenter Schweigaardsgt. 34C Pb Grønland N-0135 OSLO Tlf: Fax: E-post: post@agrianalyse.no Web: ISSN