Forord Samandrag Bakgrunn og formål med undersøkinga Området... 7

Transkript

1

2 2

3 Innhald Forord Samandrag Bakgrunn og formål med undersøkinga Området Kulturhistorisk riss Automatisk freda kulturminne Nyare tids kulturminne Lausfunn Strategi og metode Visuell overflateregistering Undersøkinga Synlege strukturar Dokumentasjon Resultat Dyrkingsspor (ID ) Konklusjon Litteraturliste Vedlegg

4 Forord Eit kulturminne er eit spor etter menneskeleg liv og virke i vårt fysiske miljø, som til dømes ein bygning, ein veg, eit gravminne, ein steinalderbuplass, ei kokegrop eller eit jarnvinneanlegg. Det kan også vere stader det knyter seg historiske hendingar, tru eller tradisjonar til. Kulturminna representerer både uerstattelege kjelder til kunnskap om fortidige samfunn, og ein ressurs for oppleving og bruk i dag og i framtida. Kulturminne frå forhistorisk tid og mellomalder (eldre enn 1537) er automatisk freda i kraft av sin høge alder, jf. Kulturminneloven 4. Frå tida før skriftlege kjelder, er dei materielle leivningane dei einaste kjeldene til å forstå menneska og det samfunnet dei levde i. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1536) kan også ha høg verdi. Særleg verdifulle kulturminne kan bli vedtaksfreda, jf. Kulturminneloven 15 og 19. Alle type kulturminne og kulturmiljø kan dessutan bli verna som omsynssonar, jf. Plan og bygningsloven HOVEDPERIODE UNDERPERIODAR 14C-ÅR (før notid) KALENDERÅR Eldre steinalder Tidlegmesolitikum b.p f.kr. Mellommesolitikum b.p f.kr. Seinmesolitikum b.p f.kr. Yngre steinalder Tidlegneolitikum b.p f.kr. Mellomneolitikum A b.p f.kr. Mellomneolitikum B b.p f.kr. Seinneolitikum b.p f.kr. Bronsealder Eldre bronsealder b.p f.kr. Yngre bronsealder b.p f.kr. Eldre jarnalder Førromersk jarnalder b.p. 500 f.kr. 0 Eldre romartid b.p e.kr. Yngre romartid b.p e.kr. Folkevandringstid b.p e.kr. Yngre jarnalder Merovingertid b.p e.kr. Vikingtid b.p e.kr. Mellomalder Mellomalder e.kr. Nyare tid Nyare tid 1537 e.kr. Figur 1. Kronologiske perioder Då kun eit fåtal av alle kulturminne er kjent, er kulturminneforvaltninga avhengig av arkeologiske registreringar for å kunne uttale seg til plansakar, jf. Kulturminneloven 9. Om ei planlagt utbygging kjem i konflikt med automatisk freda kulturminne, må tiltakshavar søke om dispensasjon frå lovverket. Ved ei slik «frigjeving» blir det føresett at tiltakshavaren dekkjer utgiftene til nødvendige arkeologiske undersøkingar, jf. Kulturminneloven 10. På denne måten vil ikkje kunnskapen om kulturminna gå tapt, men bli dokumentert for framtidige generasjonar. 4

5 1.0 Samandrag Denne arkeologiske undersøkinga blei føreteke på Lingås, gbnr. 2/2 i Norddal kommune, i samband med utbygginga av Nybøen hyttefelt. Feltarbeidet blei utført av Kristoffer Dahle 8. april 2011, og rapporten blei ferdigstilt 10. juni Totalt blei det nytta 18 timar på saken. Av metodar blei det berre nytta visuell overflateregistrering. Totalt blei det funne 1 automatisk freda kulturminne innanfor planområdet Dyrkingsspor, ID Av verdifulle kulturminne frå nyare tid blei det påvist eit vegfar, eit bakkegjerde, samt mange gamle frukttre. Desse kan alle knytast til plassen og bruket Nybøen. Tuftene etter husa ligg like utanfor planområdet, ovanfor vegen til Lingås. 5

6 2.0 Bakgrunn og formål med undersøkinga Bakgrunnen for denne arkeologiske registreringa er utbygging av hyttefelt på Nybøen under Lingås. Frå før er det bygd ut eit hyttefelt lengre oppe, jf. eksisterande reguleringsplan på same eigedom. Det nye planforslaget er fremma av Karlsen og Kvila AS på vegne av tiltakshavar Svein Linge. I arealdelen av kommuneplanen (delplan Valldal) er det aktuelle området avsett til LNF med spreidd utbygging. Planområdet er 4,4, daa, og vil bli fordelt på fritidsbustad, anlegg og infrastruktur Figur 1. Plankart Figur 2. Lingås-gardane, sett frå Valldal sentrum Før planarbeidet kunne godkjennast blei det stilt krav om arkeologisk registrering, med formål å undersøke forholdet mellom planområdet og eventuelle automatisk freda kulturminne, jf 9 i kulturminneloven. Det er ikkje registrert kjente fornminne på Lingås tidlegare, og ein veit difor lite om kor lenge det har vore busetnad på desse høgtliggjande gardane. Figur 3. Planområdet, med Valldal sentrum i bakgrunnen. 6

7 3.0 Området Planområdet ligg i Lingåsen, like vest for Valldal sentrum. Teigen er brattlendt, og vender mot søraust. Om lag 50 meter lengre oppe flatar terrenget ut. Historisk har området vore eit jordbruksområde, med innslag av fruktdyrking. Gjennom dei siste tiåra er det føretatt ei fortetting av bustader, og spesielt fritidsbustader. Geologisk består området av morenejord (grøn farge, fig. 5), noko som saman med den solrike plasseringa gjer plassen godt eigna for tidleg jordbruk. Figur 4. Kart over planområdet Som følgje av havstigning (transgresjon) og landheving (regresjon) har havnivået endra seg gjennom heile forhistoria. Då isen byrja å smelte etter sist istid steig havet relativt raskt, men samtidig byrja også landet å heve seg på grunn av mindre trykk frå isen. Resultatet blei ein påfølgande regresjon. I Møre og Romsdal ligg dei førhistoriske strandlinjene difor høgare enn dagens havnivå, men utviklinga er forskjellig frå område til område. David Simpson ved Bergen museum har utarbeida et program som gjer det mulig å skrive ut lokale strandforskyvingsdiagram. Kurvene er basert på arbeid av Stein Bondevik, John Inge Svendsen og Jan Mangerud frå Om ein føresett at fangstfolk i steinalderen busette seg nær sjøen, kan lokale strandlinjekurver både nyttast til å vurdere funnpotensial og til å datere eventuelle funn. 7

8 moh Figur. 5. Geologi i planområdet. Strandlinjekurve - Valldal C år bp Figur 6. Strandlinjekurve for Valldal, Norddal kommune (kurve 88), etter skjema utarbeida av David N. Simpson, mars 2001 (jf, Svendsen & Manglerud 1987, Bondevik, Svendsen og Manglerud 1998). 8

9 4.0 Kulturhistorisk riss Garden Lingås er ifølgje tradisjonen skilt ut frå Linge nede ved fjorden. Den er første gong nemnt i skriftlege kjelder i 1582, då fru Gørvel Fadersdotter Sparre åtte garden (Tafjord 1966, 65). Ho var arving av det såkalla Giskegodset, som åtte mykje grunn i nedre del av Valldal. Generelt hadde Giske mykje gods omkring kyrkjestadane i det dåverande Dale Skipreide, noko som både går fram av rekneskapet for 1563 og seinare også av den eldste matrikkelen frå Dette kan kanskje peike i retning av lokale høvdinggods, som på eit eller anna tidspunkt har blitt donert, konfiskert eller på anna vis kome inn under Giskegodset. I 1586 blei Lingås kalla øydegard, men dette kan berre vere ein skatteterm. Alt på denne tida var det to brukarar. Bruket som vert kalla Nybøen kjenner vi først frå 1800-talet, då Ole Martinus Jonsen Dale bygsla og seinare kjøpte plassen. Han var ein pioner når det gjeld jordbærdyrking i Norddal og blei kalla jordbærkongen (Tafjord 1966, 69). Bruket gjekk seinare tilbake under bruksnummer 2. Figur 7. Oversikt over kyrkjestader og Giskegods i 1563, med moglege førhistoriske gods. 4.1 Automatisk freda kulturminne Ei oversikt over freda kulturminne er å finne på eller som wmsteneste i ein andre nettportalar (t.d

10 Det er ikkje registrert noko automatisk freda kulturminne under Lingås tidlegare, men på Sylte i Valldal sentrum er det registrert fleire kokegroper og moglege graver (ID ). På eit flyfoto frå ca 1909 kan ein skimte ein stor gravhaug der elva renn ut i fjorden. Det er også registrert to gravhaugar på Syltemoa (ID og ), like ved Olavsvegen (ID ). Figur 8. Oversiktsbilete frå 1909 Figur 9. Gravhaugane på Syltemoa 4.2 Nyare tids kulturminne Ei oversikt over ein del verneverdige bygningar og andre byggverk frå nyare tid er å finne i det såkalla SEFRAK-registeret. Dette er tilgjengeleg som wms-teneste, mellom anna på og Det er ikkje registrert bygningar innanfor planområdet, men like nord for dette ligg det to tufter etter plassen/bruket på Nybøen. Desse bygningane er ikkje registrert i SEFRAK. Figur 10 og 11. Tuftene, etter plassen/bruket på Nybøen 4.3 Lausfunn Ei oversikt over gjenstandar som er innlevert til museum er tilgjengeleg på Ein del av desse er også kartfesta og fotografert. Det er ikkje registrert noko lausfunn under Lingås, men på Linge nede ved fjorden er det gjort mange funn frå fleire periodar. Materialet omfattar mellom anna ei grønnsteinsøks (B9744), ei skjeiforma skrape (B9745), ei skaftholøks (Å 371) og ei jarnalderøks (Å372). På Muri, litt lengre aust, er det også gjort eit gravfunn frå vikingtid (B13138). 10

11 5.0 Strategi og metode Strategi og metode blei valt ut frå terreng, arealbruk og vegetasjon i området. Då området ligg i ei bratt helling, blei det ikkje systematisk kartlagt ved bruk av gravemaskin. Høgda over havet ( m o.h.) gjer også at potensialet for steinalderbuplassar er rekna som lågt. Området blei difor kun undersøkt ved visuell overflateregistrering. 5.1 Visuell overflateregistrering Metoden inneber at markoverflata blir registrert for å påvise funn av tufter, gravminner, dyrkingsspor o.s.b. Grunnen blir sondert ved hjelp av sonderingsbor, ei ca 1 meter lang metallstang der det er frest ut eit spor som gjer det mogleg å ta ut en profil av grunnen der ein stikk. Ved moglege funn blir det gjerne opna ei sjakt eller eit prøvestikk for å påvise eldstader, golvnivå, dyrkingslag el.l, avgrense kulturminna, og eventuelt ta ut kolprøver for datering. 6.0 Undersøkinga Registreringsarbeidet blei utført av Kristoffer Dahle 6. april 2011 og utgjorde totalt 9,5 timar i felt. Vêret var vått og grått, og det var til tider sterk vind. Figur 12. Flyfoto over planområdet 11

12 6.1 Synlege strukturar Det blei totalt påvist eitt synleg kulturminne som kunne vere automatisk freda, samt to nyare kulturminne knytt til plassen/bruket Nybøen like ovanfor planområdet. Det finns også fleire pæretre som er nærmare 100 år gamle, medan ein stor del epletre er fjerna. Figur 13. Nyare tids vegfar, med dyrkingsflate og reindannelse sentralt i biletet. Figur 14. Bakkegjerde, med frukttre ovanfor. Figur 15. Oppmuring av vegparti Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar KP5/11, KP6/11, PS1/11 1 Åkerrein Lav terrassedanning Om lag 2 m brei kjerreveg, med torv, 2 Vegfar som svingar seg opp gjennom feltet. Eldre dyrkingshorisont påvist ved manuell sjakting, jf. ID Nyare tid 3 Bakkegjerde Om lag 2-2,5 meter høg mur Nyare tid 12

13 6.2 Dokumentasjon Påviste kulturminne blei fotografert og kartfesta. Det blei nytta eit Canon EOS 1000D digitalt speilreflekskamera, og teke 54 bilete (sjå vedlegg 1). Bileta er sortert, merka og arkivert ved bruk av Fotostation. Kartfestinga blei gjort manuelt, og ved hjelp av flyfoto. Dataene er bearbeida ved hjelp av ArcMap 9.3, som grunnlag for innlegging i kulturminnedatabasen Askeladden. Totalt blei det teke to kolprøver, og av desse blei den eldste sendt til treartsbestemming og C14-datering (vedlegg 2 og 3). Det blei også tatt ein pollenserie på seks prøver (vedlegg 4). For å unngå forureining blei jordprofilen først rensa frå topp mot botn, og prøvene deretter tatt frå botn mot topp. Pollenprøvene er difor også merka frå botn mot topp. Prøve A blei tatt ut frå lag 4, 40 cm under markoverflata, B og C frå lag 3, høvesvis 37 og 33 cm under markoverflata, og prøve D-F frå lag 2 med djupner på 26, 15 og 5 cm. Dei botaniske prøvene er analysert av Helge Høeg, medan kolprøvene blei sendt til BETA. Figur 16 og 17. Uttak av kol- og pollenprøver frå åkerrein 13

14 7.0 Resultat Undersøkinga resulterte i funn av totalt 1 automatisk freda kulturminne. 7.1 Dyrkingsspor (ID ) Dyrkingsflate frå overgangen mellom eldre og yngre bronsealder, avgrensa av ein naturleg bergterrasse i nedre kant. Jordbruk i nyare tid har medført ei lita terrassedanning (åkerrein). Maksimalt omfang på bevart førhistorisk dyrkingshorisont er vurdert til å vere under 100 m2. Figur 24. Kart over lokaliteten Figur 25 og 26. Oversiktsbilete over dyrkingsflata 14

15 Lokaliteten ligg like nedanfor vegen til Lingås, og om lag meter sør for tunet på Nybøen. Terrenget heller bratt mot søraust. Like nedanfor flata stikk det fram ein bergskrent. Jamfør tiltakshavar skal flata ha vore planert, og ein bygning oppført like ved det gamle vegfaret. Dette har truleg medført skade på dyrkingslaget. Dyrkingsflate, ID Mogleg dyrkingshorisont frå overgangen mellom eldre og yngre bronsealder, i form av eit lag 10 cm tjukt kulturlag (lag 3). Laget er svartbrunt, og inneheld mykje kol. Det ligg rett på berg, eller med berre ei tynn linse grus (lag 4) under. Det er dekka av eit moderne brunt dyrkingslag på cm (lag 2), truleg knytt til dyrking under plassen Nybøen. Dette inneheld ein del mindre rydningsstein, såkalla potetstein, i kanten av flata. Dette indikerer at laget er moderne. Saman med dei naturlege bergtilhøva har dyrkinga resultert i ei lita terrassedanning. Figur 27 og 28. Sjakt gjennom åkerrein Det blei grove ei sjakt på ca 50 x 180 cm for å dokumentere stratigrafien i den moglege åkerreina, og ta ut vitskapelege prøver. Lag 3 blei datert til f.kr. (2910 +/- 30, Beta ). Pollenanalysene viste at det var mykje skog i den eldste perioden, særleg bjørk, men at det også føregjekk ein del brenning (lag 4). Det kan truleg ha vore ei lysning på staden, sannsynlegvis med beitande dyr og med korndyrking i nærleiken. Frå lag 3 finn ein spor etter korn, men ein har ingen sikre teikn på dyrking på staden før ryddinga av plassen Nybøen (lag 2). Førekomsten av rug i ein bronsealder-kontekst er dessutan høgst tvilsam. Dette er ein yngre kornart som først blei vanleg i nyare tid. Ein kan difor rekne med noko samanblanding mellom lag 2 og 3 ved oppdyrkinga på talet. Figur 29. Sjakt gjennom åkerrein 15

16 8.0 Konklusjon Heile området er visuelt overflateregistrert jf. Kulturminneloven 9. Figur 30. Kart som viser den nye lokaliteten ift planområdet. Undersøkinga har resultert i funn av eit automatisk freda kulturminne, ei mogleg dyrkingsflate frå overgongen mellom eldre og yngre bronsealder. Denne er registrert i den nasjonale kulturminnedatabasen Askeladden, med ID , og er tilgjengeleg for publikum som wms-teneste og via nettstaden Pollenanalysen frå Nybøen gjev ingen sikre haldepunkt for tidleg korndyrking, men vitnar om at det har føregått storstilt brannrydding i området i overgangen mellom eldre og yngre bronsealder og at det sidan har vore husdyr på beite på staden. Dyrking kan ha skjedd i nærleiken, sannsynlegvis oppe på flata der hovudbruka også har låge i seinare tid. Området ligg høgt over havet, men har likevel gode vilkår for tidleg jordbruk, med solrik plassering og god morenejord. 16

17 Figur 31. Åkerrein, med Sylte sentrum i bakgrunnen. 17

18 9.0 Litteraturliste Bondevik, Stein, John Inge Svendsen og Jan Mangerud (1998). Distinction between the Storegga tsunami and the Holocene marine transgression in coastal basin deposits of western Norway. Journal of Quaternary Science, 13(6): Svendsen, John Inge og Jan Mangerud (1987). Late Weichselian and Holocene sea-level history for a cross section of western Norway, Journal of Quaternary Science, 2: Tafjord, Leonhard (1966). Hus og heim gard og grend. Norddal bygdebøker II. Norddal Sogenemnd Vedlegg 1. Fotoliste 2. Treartstemmelse 3. Dateringsrapport 4. Pollenanalyse 18

19 19

20 20

21 21

22 22

23 23

24 24

25 25

26 26

27 27

28 28

29 29

30 30

31 31

32 32