Ny einebustad - Rotevatn Rotevatn, gnr. 27/12 i Volda kommune

Transkript

1 EIN TYDELEG MEDSPELAR Arkeologisk rapport nr. 9/2012: Ny einebustad - Rotevatn Rotevatn, gnr. 27/12 i Volda kommune Kristoffer Dahle

2 4

3 Innhald Forord Samandrag Bakgrunn og formål med undersøkinga Området Kulturhistorisk riss Automatisk freda kulturminne Nyare tids kulturminne Lausfunn Strategi og metode Visuell overflateregistering Maskinell sjakting Undersøkinga Synlege strukturar Sjakter Dokumentasjon Resultat Dyrkingsspor (ID ) Konklusjon Litteraturliste Vedlegg

4 Forord Eit kulturminne er eit spor etter menneskeleg liv og virke i vårt fysiske miljø, som til dømes ein bygning, ein veg, eit gravminne, ein steinalderbuplass, ei kokegrop eller eit jarnvinneanlegg, men også stader det knyter seg historiske hendingar, tru eller tradisjonar til. Kulturminna representerer både uerstattelege kjelder til kunnskap om fortidige samfunn, og ein ressurs for oppleving og bruk i dag og i framtida. Kulturminne frå forhistorisk tid og mellomalder (eldre enn 1537) er automatisk freda i kraft av sin høge alder, jf Kulturminneloven 4. Frå tida før skriftlege kjelder, er dei materielle leivningane dei einaste kjeldene til å forstå menneska og det samfunnet dei levde i. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1536) kan også ha høg verdi. Særleg verdifulle kulturminne kan bli vedtaksfreda, jf. Kulturminneloven 15 og 19. Alle type kulturminne kan dessutan bli verna som omsynssonar, jf. Plan og bygningsloven Dette gjeld også større kulturmiljø, der ulike kulturminne inngår i ein heilskap eller samanheng. ARKEOLOGISK PERIODE HOVEDPERIODE 14C-ÅR før nåtid Kalenderår Tidlegmesolitikum Eldre steinalder b.p f.kr. Mellommesolitikum b.p f.kr. Seinmesolitikum b.p f.kr. Tidlegneolitikum Yngre steinalder b.p f.kr. Mellomneolitikum A b.p f.kr. Mellomneolitikum B b.p f.kr. Seinneolitikum b.p f.kr. Eldre bronsealder Bronsealder b.p f.kr. Yngre bronsealder b.p f.kr. Førromersk jarnalder Eldre jernalder b.p. 500 f.kr. 0 Eldre romartid b.p e.kr. Yngre romartid b.p e.kr. Folkevandringstid b.p e.kr. Merovingertid Yngre jernalder b.p e.kr. Vikingtid b.p e.kr. Mellomalder Mellomalder e.kr. Nyare tid Nyare tid 1537 e.kr. Figur 1. Kronologisk oversikt over tidsperiodene Då kun eit fåtal av alle kulturminne er kjent, er kulturminneforvaltninga avhengig av arkeologiske registreringar for å kunne uttale seg til plansakar, jf. Kulturminneloven 9. Om ei planlagt utbygging kjem i konflikt med automatisk freda kulturminne, må tiltakshavar søke om dispensasjon frå lovverket. 6

5 1.0 Samandrag Denne arkeologiske undersøkinga blei føreteke på garden Rotevatn, gnr. 27/12 i Volda kommune, i samband med søknad om bygging av ny einebustad og garasje. Feltarbeidet blei utført av Kristoffer Dahle den 31. mai. 2012, og rapporten blei ferdigstilt 30. juli Totalt blei det nytta 15 timar på saken. Av metodar blei det nytta visuell overflateregistrering og maskinell sjakting (overvåking). Totalt blei det funne eitt automatisk freda kulturminne innanfor tomta: Dyrkingsspor, ID

6 2.0 Bakgrunn og formål med undersøkinga Bakgrunnen for denne arkeologiske registreringa er søknad om løyve til bygging av ny einebustad og garasje, med tilkomstsveg, på gbnr 27/12 i Volda kommune. Garden Rotevatn som tomta ligg på er gamal, og like ved tomta er det registrert ein gravhaug som er omtalt som Kjempå. Med omsyn til utsynet frå denne, blei det kravd at bustaden blei plassert om lag 10 meter lengre unna, og lågare i terrenget, enn opphavleg planlagt. Før tiltaket kunne godkjennast blei det også stilt krav om arkeologisk registrering, med formål å undersøke forholdet mellom planområdet og eventuelle automatisk freda kulturminne, jf 9 i kulturminneloven av 9. juni Figur 4. Tomta med eksisterande tun i forgrunnen. Figur 3. Tiltaket, etter siste justering Figur 5. Tunet, sett frå ny tomt. 8

7 3.0 Området Garden Rotevatn ligg på nordsida av Rotevatnet, eit par kilometer aust for Volda sentrum og like nedanfor Vikebygdvegen. Rotevasselva går like vest for tomta. Figur 6. Oversiktskart Figur 7. Flybilete Figur 8. Tomter til hus og garasje Den nye tomta er planlagt om lag 60 meter aust for dagens tun, på motsett side av Elvadalen. Denne rabben har til dels vore skogkledt, dels nytta som beite i seinare år. Lausmassane består av tjukk morenejord som er godt eigna for tidleg jordbruk, men dei tidlegare skogsområda lengst nede er det mykje stor stein. 9

8 moh Figur 9. Kjempå, med Vikebygdvegen i forgrunnen og Rotevatn bak. Rotevatn (ca 37) C år bp Figur 10. Strandlinjekurve for Rotevatn, Volda kommune (kurve 37), etter skjema utarbeidet av David N. Simpson, mars 2001 (jf, Svendsen & Manglerud 1987, Bondevik, Svendsen og Manglerud 1998). Som følgje av havstigning (transgresjon) og landheving (regresjon) har havnivået endra seg gjennom heile forhistoria. Då isen byrja å smelte etter sist istid steig havet relativt raskt, men 10

9 samtidig byrja også landet å heve seg på grunn av mindre trykk frå isen. Resultatet blei ein påfølgande regresjon. I Møre og Romsdal ligg dei førhistoriske strandlinjene difor høgare enn dagens havnivå, men utviklinga er forskjellig frå område til område. David Simpson ved Bergen museum har utarbeida et program som gjer det mulig å skrive ut lokale strandforskyvingsdiagram. Kurvene er basert på arbeid av Stein Bondevik, John Inge Svendsen og Jan Mangerud frå Om ein føresett at fangstfolk i steinalderen busette seg nær sjøen, kan lokale strandlinjekurver både nyttast til å vurdere funnpotensial og til å datere eventuelle funn. 4.0 Kulturhistorisk riss Garden Rotevatn er første gong nemnt i inntektsrekneskapane for Bergens kongsgard Namnet blei då skrive Ruttewod. Namnet er vanskeleg å tyde, men første delen går også att i gardsnamnet Rotset. O. Rygh meiner at dette kan vere eit bortkome namn på elva som renn ut frå Rotevatnet (Botnavatnet). Bruket Ivargarden (bnr. 12) er kjent alt frå Automatisk freda kulturminne Ei oversikt over freda kulturminne er å finne på eller som wmsteneste i andre nettportalar (t.d. Figur 11. Kjempå, Kjempegrava eller Kjemperøysa På same teig som våningshuset, garasjen og tilkomstvegen er planlagt ligg det eit gravminne, gjerne kalla Kjempå, Kjemperøysa eller Kjempegrava (ID 45599). Den har vore om lag 12 meter i diameter, og 1,5 meter høg, med hol etter graving i toppen. Det er likevel ikkje nokon kjente funn frå haugen, og alderen er uviss. 11

10 4.2 Nyare tids kulturminne Ei oversikt over ein del verneverdige bygningar og andre byggverk frå nyare tid er å finne i det såkalla SEFRAK-registeret. Dette er tilgjengeleg som wms-teneste, mellom anna på og På eksisterande tun er både våningshuset, ei gamal sunnmørstove ( ), stabburet (-065) og eit kvennhus (-066) registrert i SEFRAK. I tillegg er det registrert to andre kvennhusruinar (-073 og -074), ein sagruin (-069) og ein smieruin (-067) i bekkedalen mellom gamletunet og den nye bustaden. Også på dei andre gardane på Rotevatn er det registrert mange bygningar i SEFRAK. 4.3 Lausfunn Ei oversikt over gjenstandar som er innlevert til museum er tilgjengeleg på Ein del av desse er også kartfesta og fotografert. Det er ikkje gjort lausfunn i det aktuelle området, men på ei lita flate 30 m SSØ for høgste Krikeskjerva, i vestre hjørne av gbnr 27/13, er det funne eit stykkje av ein stor spydspiss av lys, gråaktig skifer. Spissen låg i moldblanda leire. 5.0 Strategi og metode Strategi og metode blei valt ut frå terreng, arealbruk og vegetasjon i området. Heile området blei visuelt synfart, medan det berre blei sjakta i området som tidlegare hadde vore beitemark. Skogsbotn var lite eigna for denne type undersøking. Sjaktinga blei føreteke som ei overvåking. Høgda over havet gjorde at potensialet for bevarte fangstbuplassar frå steinalderen vart rekna som lågt, og det blei difor ikkje føreteke manuelle prøvestikk. 5.1 Visuell overflateregistrering Metoden inneber at markoverflata blir registrert for å påvise funn av tufter, gravminner, dyrkingsspor o.s.b. Grunnen blir sondert ved hjelp av sonderingsbor, ei ca 1 meter lang metallstang der det er frest ut eit spor som gjer det mogleg å ta ut en profil av grunnen der ein stikk. Ved moglege funn blir det gjerne opna ei sjakt eller eit prøvestikk for å påvise eldstader, golvnivå, dyrkingslag el.l., avgrense kulturminna, og eventuelt ta ut kolprøver for datering. 5.2 Maskinell sjakting Metoden inneber at ein nytter gravemaskin med flatt graveskjær/pusseskjær til forsiktig å skrape av det øvste matjordslaget. Spor etter blant anna eldstader og stolpehol etter hus er ofte synlege rett i overkant av den sterile grunnen under. Sjaktene har ei bredde på om lag 3 meter. Ved undersøking av større område blir sjaktene lagt parallelt, med innbyrdes avstand på om lag meter. 12

11 6.0 Undersøkinga Registreringsarbeidet blei utført av 31. mai 2012, og utgjorde totalt 10 timer i felt. Maskinførar var Kjell Inge Berknes som stilte med en DX225 LC gravemaskin, med ca. 120 cm brei pusseskuff. Det var noko skiftande vêr, utan at dette hadde innverknad på feltarbeidet. 6.1 Synlege strukturar Området blei først undersøkt visuelt for å påvise hittil ukjente kulturminne som var synlege på overflata. Figur 12. Oversikt over synlege strukturar Ved den søraustre grensa av tomta går det ein gamal steingard, sannsynligvis vedlikeholdt langt opp i tid. Det er også nokre steinformasjonar inne på tomta, i form av små røyser. Fleire av desse ligg på ei rekke langs den tidlegare skogkanten, og skal vere frå moderne graving av VVS-grøft. Ein kum er synleg noko lengre vestl. Nokre små steinrøyser litt lengre nede ligg på staden der det skal ha stått eit reveskur i nyare tid, og kan ha vore spor etter punktvis bæring. 13

12 Figur 13. Smårøyser, etter graving av VVS Figur 14. Steingard. 6.2 Sjakter Det blei totalt åpna 2 sjakter med maskin langs planlagt tilkomstveg. Den fyrste blei åpna på tvers av terrassekanten, i håp om å påvise eldre lag. Den andre gjekk langs den delen av traséen som hadde potensial for funn. Figur 15. Kart over alle sjaktene, med nummer Sjakt 1 Sjakta var positiv, og det blei funne restar av eit dyrkingslag som er automatisk freda. 14

13 Figur 16. Sjakt 1 og 2 Figur 17. Sjakt 1 Lengde: 2 m Bredde: 1,5 m Dybde: 40 cm Retning: SV-NØ Lag Nr. Tykkelse Beskrivelse Prøve Kommentar 1 10 cm Torv 2 15 cm Laus brun mineraljord, noko meir kolhaldig mot botn. KP17/2012, JP1/2012 Slåttemark/beitemark? 3 15 cm Oransje silt, med ein del stein og irregulære flekkar av lag 2 Mykje røter, ingen sannsynlege strukturar Sjakt 2 Sjakta var positiv, og det blei funne restar av eit dyrkingslag som er automatisk freda. Lengde: 27 m Bredde: 1,5 m Dybde: 40 cm Retning: S-N Lag Nr. Tykkelse Beskrivelse Prøve Kommentar 1 10 cm Torv 2 15 cm Laus brun mineraljord, noko meir kolhaldig mot botn. Slåttemark/beitemark? cm Oransje silt, med ein del stein og irregulære flekkar av lag 2. Dei siste ti metrene mot nord var sjakta forstyrra av graving av kloakkrør. Mykje røter, ingen sannsynlege strukturar 6.3 Dokumentasjon Sjakter og strukturar blei fotografert og kartfesta. Det blei nytta eit Canon EOS 1000D digitalt speilrefleks kamera, og teke 27 bilete. I tillegg kjem luftfoto og fleire andre illustrasjonar. Bileta er sortert, merka og arkivert ved bruk av Fotostation (sjå vedlegg 1). Kartfestinga blei gjort av Kristoffer Dahle, i form av luftfoto som er georeferert og bearbeida ved hjelp av ArcMap. Alle teikningane er også reinteikna, georeferert og vektorisert, som grunnlag for innlegging i kulturminnedatabasen Askeladden. Totalt blei det teke 1 kolprøve og ei jordprøve. Kolprøva er sendt til treartsbestemming og C14-datering (vedlegg 2 og 3). 15

14 7.0 Resultat Undersøkinga resulterte i funn av totalt 1 automatisk freda kulturminne: 7.1 Dyrkingsspor (ID (156987) Flate som blei rydda i førromersk jarnalder, ein ekspansiv periode i busetjinga og jordbruket. Det er uvisst om den har vore nytta til dyrking, slått eller beite, men det er ingen spor etter intensiv dyrking. Det kan også ha vore praktisert busktrede i den eldste fasen, der ein lot jorda liggje brakk i nokre før busk og kratt blei svidd av og dyrka på nytt i nokre år før jorda blei utarma (Øye 2002). Flata er avgrensa av terrassekanten mot vest, mot Vikebygdsvegen i nord og mot det tidlegare skogsområdet i sør. Mot aust er ho ikkje avgrensa, men blir antatt å dekke heile eigedomen. Øvst på flata ligg Kjempå, ein tidlegare kjent gravhaug. Det er sannsynleg at denne er yngre enn ryddinga, gjerne frå romartida eller vikingtida. Potensialet for å finne andre kulturminne (som t.d. kokegroper) på flata er stort. Tomta har vore beitt heilt opp til nyare tid. Lokaliteten ligg like nedanfor Vikebygdsvegen, på rabben like aust for Rotevasselva. Tunet på Rotevatn ligg like nedanfor. Dyrkingsflata ligg i ei svak helling mot sør. Figur 18. Oversiktsbilde over lokaliteten, med tunet på Rotevatn bak. 16

15 Dyrkingsflate (ID ) Dyrkingsflate på ca 1500 m2, beståande av eit kolrikt sjikt mot botn av matjorda som var vanskeleg å skilje ut som eige lag i profilen. Mykje spor etter brente røter i undergrunnen. Det kolhaldige sjiktet blei påvist i begge sjaktene, utan at det blei påvist andre strukturar enn brente røter og moglege steinopptrekk i undergrunnen. Profilen i sjakt 1 blei reinsa fram, fotografert og teikna. Det blei teke ei kolprøve og ei jordprøve, og ryddinga blei datert til f.kr. (2330 +/-30 BP, Beta ). Av 50 kullbiter var 45 Betula (bjørk), 2 Pinus (furu) og 2 Sorbus (rogn) og 1 Salix/Populus (selje, vier/osp). Kun godt daterbart materiale ble analysert. Jordprøva er ikkje sendt til analyse. Figur 19. Profil av dyrkingslaget 17

16 8.0 Konklusjon Hele tomta er registrert jf. Kulturminneloven 9. Av metodar blei det både nytta visuell overflateregistrering og maskinell sjakting (overvåking) Figur 19. Dyrkingsflata, med gravhaugen Kjempå til høgre Undersøkinga resulterte i funn av 1 automatisk freda kulturminne, i form av ei rydda flate frå førromersk jarnalder. Denne er registrert i den nasjonale kulturminnedatabasen Askeladden, med ID nr , og er tilgjengelege på Avgrensinga utanfor tiltaksområdet er svært omtrentlig, og basert på dagens landskap og vegetasjon. Flata er kategorisert som ei dyrkingsflate, men det er ikkje spor etter noko intensiv dyrking på staden. Det kan også ha vore rydda til beite eller slått. Alternativet er ein form for busktrede, der ein lot jorda liggje brakk i nokre før busk og kratt blei svidd av og dyrka på nytt i nokre år til jorda blei utarma. Dateringa er uansett typisk, og fell saman med ein stor ekspansjonsperiode i busetjing og jordbruk i århundra etter at jarnet blei teke i bruk. Det er rimeleg at gravhaugen Kjempå er yngre enn ryddinga, kanskje helst frå romartid eller vikingtid. 18

17 Figur 20. Kart som viser dei nye lokalitetane ift tiltaksområdet 9.0 Litteraturliste Bondevik, Stein, John Inge Svendsen og Jan Mangerud (1998). Distinction between the Storegga tsunami and the Holocene marine transgression in coastal basin deposits of western Norway. Journal of Quaternary Science, 13(6): Svendsen, John Inge og Jan Mangerud (1987). Late Weichselian and Holocene sea-level history for a cross section of western Norway, Journal of Quaternary Science, 2: Øye, I. (red.) Vestlandsgården fire arkeologiske undersøkelser. Havrå Grinde Lee Ormelid. Arkeologiske avhandlinger og rapporter 8. Universitetet i Bergen Vedlegg 1. Fotoliste 2. Treartstemmelse 3. Dateringsrapport 19

18 20

19 21

20 22

21 23

22 24

23 Mr. Kristoffer Dahle Report Date: 7/26/2012 Møre og Romsdal fylkeskommune Material Received: 7/3/2012 Sample Data Measured 13C/12C Conventional Radiocarbon Age Ratio Radiocarbon Age(*) Beta /- 30 BP o/oo /- 30 BP SAMPLE : KP KD ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal BC 400 to 350 (Cal BP 2350 to 2300) AND Cal BC 290 to 230 (Cal BP 2240 to 2180) Cal BC 220 to 210 (Cal BP 2170 to 2160) 25

24 26

25 Møre og Romsdal fylkeskommune Fylkeshuset 6404 Molde Telefon: E-post: