Påbygg - Myrsetsetra Åfarnes, gnr. 159/44 i Rauma kommune

Transkript

1 EIN TYDELEG MEDSPELAR Arkeologisk rapport nr. 8/2012: Påbygg - Myrsetsetra Åfarnes, gnr. 159/44 i Rauma kommune Kristoffer Dahle

2 4

3 Innhald Forord Samandrag Bakgrunn og formål med undersøkinga Området Kulturhistorisk riss Automatisk freda kulturminne Nyare tids kulturminne Lausfunn Strategi og metode Visuell overflateregistering Undersøkinga Synlege strukturar Dokumentasjon Resultat Seter (109907) Konklusjon Litteraturliste Vedlegg

4 Forord Eit kulturminne er eit spor etter menneskeleg liv og virke i vårt fysiske miljø, som til dømes ein bygning, ein veg, eit gravminne, ein steinalderbuplass, ei kokegrop eller eit jarnvinneanlegg, men også stader det knyter seg historiske hendingar, tru eller tradisjonar til. Kulturminna representerer både uerstattelege kjelder til kunnskap om fortidige samfunn, og ein ressurs for oppleving og bruk i dag og i framtida. Kulturminne frå forhistorisk tid og mellomalder (eldre enn 1537) er automatisk freda i kraft av sin høge alder, jf Kulturminneloven 4. Frå tida før skriftlege kjelder, er dei materielle leivningane dei einaste kjeldene til å forstå menneska og det samfunnet dei levde i. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1536) kan også ha høg verdi. Særleg verdifulle kulturminne kan bli vedtaksfreda, jf. Kulturminneloven 15 og 19. Alle type kulturminne kan dessutan bli verna som omsynssonar, jf. Plan og bygningsloven Dette gjeld også større kulturmiljø, der ulike kulturminne inngår i ein heilskap eller samanheng. ARKEOLOGISK PERIODE HOVEDPERIODE 14C-ÅR før nåtid Kalenderår Tidlegmesolitikum Eldre steinalder b.p f.kr. Mellommesolitikum b.p f.kr. Seinmesolitikum b.p f.kr. Tidlegneolitikum Yngre steinalder b.p f.kr. Mellomneolitikum A b.p f.kr. Mellomneolitikum B b.p f.kr. Seinneolitikum b.p f.kr. Eldre bronsealder Bronsealder b.p f.kr. Yngre bronsealder b.p f.kr. Førromersk jarnalder Eldre jernalder b.p. 500 f.kr. 0 Eldre romartid b.p e.kr. Yngre romartid b.p e.kr. Folkevandringstid b.p e.kr. Merovingertid Yngre jernalder b.p e.kr. Vikingtid b.p e.kr. Mellomalder Mellomalder e.kr. Nyare tid Nyare tid 1537 e.kr. Figur 1. Kronologisk oversikt over tidsperiodene Då kun eit fåtal av alle kulturminne er kjent, er kulturminneforvaltninga avhengig av arkeologiske registreringar for å kunne uttale seg til plansakar, jf. Kulturminneloven 9. Om ei planlagt utbygging kjem i konflikt med automatisk freda kulturminne, må tiltakshavar søke om dispensasjon frå lovverket. 6

5 1.0 Samandrag Denne arkeologiske undersøkinga blei føreteke på Myrset, seter under Åfarnes m.fl., gnr. 159/44 i Rauma kommune, i samband med planar om påbygg på eksisterande hytte. Feltarbeidet blei utført av Kristoffer Dahle den 16. mai og 3. juli 2012, ved visuell overflateregistrering. Rapporten blei ferdigstilt 28. juli Totalt blei det nytta 15 timar på saka. Totalt blei det funne 1 lokalitet med automatisk freda tuft og dyrkingsflate: Seter, ID

6 2.0 Bakgrunn og formål med undersøkinga Bakgrunnen for denne arkeologiske registreringa er ønske om å bygge på eksisterande seter/hytte på Myrset. Tomta ligg delvis innanfor området som er regulert til seter i kommunedelplanen for Nysetra/Herjevatnet. Tiltakshavar har både vore i kontakt med Rauma kommune og med Fylkeskonservatoren. Figur 2. Oversiktskart Figur 3. Utsnitt av planen for Nysetra/Herjevatnet Kommunen ville vente med saka til etter at kommunedelplanen var vedteken, men tiltakshavar har i samtale med Fylkeskonservator ytra ønske om å få ei tidleg avklaring i forholdet til kulturminne. Formål med registreringa var å undersøke forholdet mellom tiltaket og eventuelle automatisk freda kulturminne, jf 9 i kulturminneloven av 9. juni Det er frå før kjent at det har vore dyrka bygg på Myrset alt i førromersk jarnalder, og at det har vore ei eller anna form for busetjing i området. Omfanget av og funksjonen til buplassen er likevel uklar. 2.0 Området Myrset ligg på eit lite høgdedrag mellom Nysetra hyttefelt og Herjevatnet, i fjellet ovanfor Åfarnes i Rauma kommune. Frå Holmemstranda er det bomveg opp til Nysetra, og derfrå er det lett tursti. Myrset skil seg ut som svært grøn og frodig i forhold til det myrlendte terrenget elles. På sørog austsida av sjølve Myrsethaugen er det morenemassar, som saman med den sørvendte plasseringa, gjer staden gunstig for tidleg jordbruk. Den aktuelle tomta ligg lengst nede på setervollen, i eit område der det i seinare år har vokse opp noko kratt. Hytta består av ei gamal seter som er tilbygd i to omgangar. 8

7 Figur 4. Oversiktskart over området Figur 5. Oversiktsbilete over området, med den aktuelle hyttetomta lengst til høgre 9

8 Figur 6. Flyfoto over området, med tomta avmerka. Figur 7. Seterbu, med tilbygg (t.v.) og nyare hytte (brun) 10

9 4.0 Kulturhistorisk riss Myrset var tidlegare setra til gardane Ytre Herje, Åfarnes, Stranden og Krokset (gnr ) i Rauma kommune. Setervollen har vore inngjerda, og det har vore separate bygningar for bu og fjøs. Høyet blei lagra i fjøset om vinteren, og ikkje i eigne løer (Dahle 2005). 4.1 Automatisk freda kulturminne Ei oversikt over freda kulturminne er å finne på eller som wmsteneste i andre nettportalar (t.d. Arkeologiske undersøkingar på Myrset i 2004 påviste spor etter bruk av området alt frå førromersk jarnalder (Dahle 2005). Eit prøvestikk blei teke i ei tuft som var synleg på overflata. Under golvet, blei det påvist eit heterogent grus, sand- og leirelag, sannsynlegvis påfylt for å jevne ut golvet i hellinga. Under dette blei det igjen påvist eit mørk brunt dyrkingslag, datert til f.kr. (Tua-5071). Det blei teke ei pollenserie som viste beiteindikatorar og spor etter dyrking av bygg (ID109907). Dyrkingsflata blei ikkje avgrensa, og det blei ikkje påvist andre strukturar på overflata som blei rekna til å vere førhistoriske. 4.2 Nyare tids kulturminne Ei oversikt over ein del verneverdige bygningar og andre byggverk frå nyare tid er å finne i det såkalla SEFRAK-registeret. Dette er tilgjengeleg som wms-teneste, mellom anna på og Dei fleste av seterbuene på Myrset er frå tidleg på 1900-talet, men ein finn også fleire eldre tufter, både etter buer og fjøs. Dei fleste av desse er registert i SEFRAK ( ). Den eldste delen av 159/44 er truleg frå mellomkrigstida. 4.3 Lausfunn Ei oversikt over gjenstandar som er innlevert til museum er tilgjengeleg på Ein del av desse er også kartfesta og fotografert. På Myrset er det tidlegare gjort fleire lausfunn, mellom anna av slagg og tilvirka trevirke. Slaggfunnet er gjort for fleire år sidan (munnlege opplysingar etter Arvid Eidsvoll), og eksakt funnstad er uklar. Trevirket blei førevist Kulturavdelinga for år sidan, og kan vere delar av ein trespade. Den blei funne under arbeid på ei hytte. Spadar kan ha vore nytta til dyrking, men også til andre utmarksaktivitetar som tjærebrenning, uttak av myrmalm etc. 11

10 5.0 Strategi og metode Strategi og metode blei hovudsakleg valt ut frå omsynet til kulturmiljøet og hytteeigarane i området. Maskinell sjakting kunne ha resultert i fleire funn, men ville også ha forårsaket betydelig skade i et sårbart miljø med svært høyt funnpotensial. Potensialet for buplassar frå steinalderen vart rekna som lågt, og det blei difor ikkje føreteke manuell prøvestikking. 5.1 Visuell overflateregistrering Metoden inneber at markoverflata blir registrert for å påvise funn av tufter, gravminner, dyrkingsspor o.s.b. Grunnen blir sondert ved hjelp av sonderingsbor, ei ca 1 meter lang metallstang der det er frest ut eit spor som gjer det mogleg å ta ut en profil av grunnen der ein stikk. Ved moglege funn blir det gjerne opna ei sjakt eller eit prøvestikk for å påvise eldstader, golvnivå, dyrkingslag el.l, avgrense kulturminna, og eventuelt ta ut dateringsprøver. 6.0 Undersøkinga Registreringsarbeidet blei utført av Kristoffer Dahle 16. mai og 3. juli 2012, og utgjorde totalt 7,5 timar i felt. De var skiftande vêr, utan at dette hadde innverknad på undersøkinga. Figur 8. Tomta, med avmerka tuft (prøvestikk 1) 12

11 6.1. Synlege strukturar Figur 9. Prøvestikk 1, foran seterbua Figur 10. Profil, prøvestikk 1 Området blei først undersøkt visuelt for å påvise hittil ukjente kulturminne som var synlege på overflata. I den sørvestre delen av tomta blei det påvist ei svak rektangulær forhøgning som låg parallelt med den gamle seterbua. Denne blei vurdert som ei mogleg tuft. Sondering med bor inne i den tufta viste at det var mykje stein om lag 20 cm under markoverflata, tolka som eit mogleg hellegolv (jf. Dahle 2005, Sveinbjarnardottir 2009). Dette blei støtta av at det blei påvist eit lag av heller og mykje kol i eit prøvestikk. Elles blei det også påvist gamal gråbrun dyrkingsjord av same karakter som under undersøkingane i For å betre avgrensinga på dyrkingslaget blei det teke to prøvestikk søraust for hytta, samt reinsa ein profil i ei eksisterande grop nordaust for huset (figur 11). Prøvestikk 2 ga også spor etter dyrkingslaget, men ingen strukturar (figur 13). I prøvestikk 3 blei det også påvist ein mogleg vertikal struktur (figur 12), sannsynlegvis ei eller anna form for nedgraving. Det blei difor ikkje gått gjennom dette laget. Også i gropa mot nordaust var det kolhaldige dyrkingslaget tydeleg (figur 14). 13

12 Figur 11. Prøvestikk 1-4 Figur 12. Prøvestikk 3. Mørk gråbrunt dyrkingslag, med mogleg struktur t.v. 14

13 Figur 13 og 14. Forhistorisk dyrkingslag i prøvestikk 2 og Dokumentasjon Strukturar og prøvestikk blei fotografert og kartfesta. Det blei nytta Canon EOS 1000D og Nikon D50 digitale speilreflekskamera, og teke 24 bilete. I tillegg kjem luftfoto og fleire andre illustrasjonar. Bileta er sortert, merka og arkivert ved bruk av Fotostation (sjå vedlegg 1). Kartfestinga blei gjort av Kristoffer Dahle, i form av luftfoto og planteikningar som er georeferert og bearbeida ved hjelp av ArcMap. Totalt blei det teke 1 kolprøve som er sendt til treartsbestemming og C14-datering (vedlegg 2 og 3). 15

14 7.0 Resultat Undersøkinga resulterte i funn av eit nytt automatisk freda kulturminne, samt ei betre avgrensing av den allereie kjente dyrkingsflata på Myrset Seter (ID (109907) Setervoll med tuft frå tidleg mellomalder og dyrkingsspor frå førromersk jarnalder. Det er uvisst om lokaliteten har fungert som seter eller gard, eller begge deler, i førreformatorisk tid. Det skal også vere funne slagg og tilvirka trevirka på eller nær Myrset, som kan knytast til førhistorisk aktivitet. Figur 15. Myrset Lokaliteten er stort sett gjeve same avgrensing som seterområdet i kommunedelplanen, med unntak av ei lita utviding mot sørvest etter nærmare gransking. Lokaliteten ligg like om lag 750 meter nordaust for parkeringa ved fellesbeitet på Nysetra, og om lag 900 m vest-nordvest for Herjevatnet i Rauma kommune. Setervollen ligg i ei søraustvendt helling, med Myrsethaugen i nordvest. Landskapet omkring består hovudsakleg av myrlendt terreng. Myrset har i seinare år vore setra til gardane Ytre Herje, Åfarnes, Stranden og Krokset (gnr ) i Rauma kommune. Setervollen har vore inngjerda, og det har vore separate bygningar for bu og fjøs. Høyet blei lagra i fjøset om vinteren, og ikkje i eigne løer (Dahle 2005). Lokaliteten består av følgjande enkeltminne: 16

15 Figur 16. Oversikt over tuft og dyrkingsflate, jf. omsøkt tomt. Dyrkingsflate ( ) Dyrkingsflate på om lag 10 daa, beståande av eit opptil 20 cm tjukt dyrkingslag. Dette er påvist om lag midt på vollen, samt i hyttetomt gbnr 159/44. Laget har ei tydeleg gråbrun farge, med mykje kol, som skil seg tydeleg frå seinare avsetningar på stølen. Under eit masterstudium i 2004 blei det føreteke C14-datering og pollenanalyse av dyrkingslaget. Botn av dette laget blei datert til førromersk jarnalder, f.kr. (TUa- 5072). Pollenanalysen viste at lokaliteten heile tida har hatt eit ope terreng, og verdiane for gras (Poaceae) og halvgrass (Cyperaceae) har vore stabile heilt fram til i dag. Beiteindikatorar som Smalkjempe (Plantago lanceolata), kurvblomster (Asteraceae sect. Cichorium og Solidago type), soleier (Ranunculus acris type) og engsyre (Rumex acetosa) blei påvist alt frå førromersk jernalder, medan det også blei påvist bygg (Hordeum) lengre oppe i same laget (Dahle 2005). Figur 17. Prøvestikk frå

16 Tuft, ID ( ) Rektangulær tuft på om lag 3,5 x 5 meter, orientert på same måte som den nyare seterbua på staden. Synleg som ei svak og flat graskledt forhøgning/vollar (opptil 10 cm). Figur 17. Prøvestikk 1, plan (lag 4) og profil. Figur 18. Tuft Figur 19. Hellegolv, under avdekking. Det blei stukke med sonderingsbor fleire stader i tufta, der boret stoppa om lag etter 20 cm. På ein stad, i hjørnet av tufta blei føreteke tatt eit prøvestikk. Her blei påvist eit hellelagt golv. I tilknyting til hellene blei det påvist eit mørkt kolhaldig lag, tolka som golvavsetningar. Det blei teke ei kolprøve av laget som blei datert til e.kr. (1820 +/-60 BP, Beta ). Av 40 kullbiter var 36 Betula (bjørk), 3 Pinus (furu) og 1 Sorbus rogn). Kun bjørk blei datert. Over og under laget blei det påvist eit gråbrunt lag av om lag same karakter som elles på vollen. Golvet og seinare profilen blei reinsa fram, fotografert og teikna. 18

17 8.0 Konklusjon Heile tomta er visuelt overflateregistrert jf. Kulturminneloven 9. Figur 20. Kart som viser dei nye lokalitetane ift planområdet. Undersøkinga resulterte i funn av 1 nytt automatisk freda kulturminne, ei hustuft frå tidleg mellomalder, samt ein betre avgrensing av dyrkingslaget på Myrset. Som automatisk freda er lokaliteten registrert i den nasjonale kulturminnedatabasen Askeladden, med ID nr , tilgjengeleg på Tufta blei datert til e.kr., og ligg i øvre del av dyrkingslaget som tidlegare er botndatert til førromersk jarnalder. Ut frå undersøkingane er det vanskeleg å seie noko sikkert om bygningen sin funksjon, men storleiken og hellegolvet viser samsvar med setre både elles i Romsdalen (Dahle 2005) og på Island (Sveinbjarnardottir m.fl. 2011). Sjølv om det kan ha vore ein form for gardsbusetnad, med byggdyrking på Myrset i jarnalderen, er det ikkje umogleg at ein i mellomalderen har gått over til seterdrift av tilnærma same karakter som i nyare tid. 19 Figur 21. Tuft med veggmurar og hellegolv, Norðtungusel, ved Reykholt, Island.

18 9.0 Litteraturliste Bondevik, Stein, John Inge Svendsen og Jan Mangerud (1998). Distinction between the Storegga tsunami and the Holocene marine transgression in coastal basin deposits of western Norway. Journal of Quaternary Science, 13(6): Dahle, Kristoffer (2005). Norm og praksis. Bruk og forvaltning av utkmark i indre Romsdal i et langtidsperspektiv. Upublisert masteroppgave i Arkeologi. Universitetet I Bergen. Sveinbjarnardóttir, Guðrún, Kristoffer Dahle, Egill Erlendsson, Guðrún Gísladóttir og Kim Vickers. The Reykholt Shieling Project. Some preliminary results. I Sigmundsson, Svavar (red). Viking Settlements & Viking Society. Papers from the Proceedings of the Sixteenth Viking Congress. Reykjavik. Svendsen, John Inge og Jan Mangerud (1987). Late Weichselian and Holocene sea-level history for a cross section of western Norway, Journal of Quaternary Science, 2: Vedlegg 1. Fotoliste 2. Treartstemmelse 3. Dateringsrapport 20

19 21

20 22

21 23

22 24

23 Mr. Kristoffer Dahle Report Date: 6/14/2012 More og Romsdal Fylkeskommune Material Received: 6/8/2012 Sample Data Measured 13C/12C Conventional Radiocarbon Age Ratio Radiocarbon Age(*) Beta /- 30 BP o/oo 900 +/- 30 BP SAMPLE : KP KD ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal AD 1030 to 1220 (Cal BP 920 to 740) 25

24 26

25 Møre og Romsdal fylkeskommune Fylkeshuset 6404 Molde Telefon: E-post: