Om Utstein klosters bygningshistorie

Transkript

1 Om Utstein klosters bygningshistorie Øystein Ekroll og Eldbjørg Haug Ole Egil Eide kjem i Collegium Medievale 19/2006 med ein kritikk av underteikna på bakgrunn av to av kapitla i boka Utstein Kloster og Klosterøys historie (meldt i same hefte av Collegium Medievale av Brian Patrick McGuire). Eide sin kritikk rettar seg delvis mot Eldbjørg Haug sitt kapittel om klosterhistoria, som konkluderer med at den gamle hypotesen om at Utstein kloster er grunnlagt i 1263 ikkje held mål, og at det er langt meir sannsynleg at klostret er grunnlagt i 1160-åra. Den andre delen rettar seg mot Øystein Ekroll sitt kapittel om klosteret si bygningshistorie i mellomalderen, 1 og indirekte også mot kunsthistorikar Morten Stige, gjennom hans artikkel frå 1998 der han argumenterer for ei anna tolking av klosterkyrkja si bygningshistorie enn Gerhard Fischer. 2 Stige meiner at det noverande koret er eldre enn skipet, medan Fischer meinte at det var motsett, og Eide argumenterer for at Fischer si tolking er den korrekte. 3 Ekroll meiner m.a. at dei bygningsarkeologiske resultata til Fischer tyder på at klosteret har hatt ein eldre byggjefase i stein som besto av første etasje i austfløya og ei mindre kyrkje, og at dette første anlegget vart om- og utbygd til det ståande anlegget i løpet av talet. Denne fasen er prøvd visualisert gjennom ei rekonstruksjonsteikning (fig. 1). Bakgrunn Utstein kloster er det best bevarte klosteranlegget i Norge. Etter Reformasjonen vart det gjort om til privat residens for skiftande eigarar. Frå 1700-talet var familien Garmann eigarar, og seinare gjekk klostret gjennom arv til familien Schanke. Stiftelsen Utstein kloster eig sjølve klosteranlegget i dag. Dei bygningshistoriske undersøkingane starta i det små alt i 1920-åra, men først systematisk med arkitekt Gerhard Fischer i Eide hevdar s.166 at Ekroll har tyvlånt Stige sin oppfatning. Stige avsannar dette, og vi viser til Stige 1998, note 3: En takk til arkeologen Øystein Ekroll som oppmuntret til skrivingen av denne artikkelen og som har bidratt med verdifull kritikk underveis. Vi nyttar høvet til å takke Stige for innspela hans til denne artikkelen. 2 Stige 1998: Ekroll 2005: ; Haug 2005: ; Eide 2006: 164, 166; McGuire 2006.

2 170 Øystein Ekroll og Eldbjørg Haug Fig. 1. Rekonstruksjon av korleis den sannsynlege eldste byggjefasen på Utstein kloster kan ha sett ut, delvis på grunnlag av ståande og utgravne bygningsrestar. Vestre del av kyrkja vart gravi ut av Gerhard Fischer, men bygningen er her forlengd mot aust etter modell av Halsnøy kloster på talet, slik at ho får same austre avslutting som nedre del av austfløya, som enno står i full høgde. Overetasjen av tømmer med svalgangar er hypotetisk, men byggjer på kjende og delvis bevarte parallellar frå 1200-talet. Trehuset mot vest byggjer på grunnmuren som Fischer fann under klostergarden. Teikning: Karl-Fredrik Keller/Øystein Ekroll Den bygningsarkeologiske undersøkinga gjekk parallelt med den gjennomgripande restaureringa av klostret, som vart avslutta i Då var Fischer blitt 75 år, og hadde mange store publiseringsprosjekt under arbeid. Same året vart resultatet av nesten 30 år med gransking av Nidarosdomen sluttført gjennom verket Domkirken

3 Om Utstein klosters bygningshistorie 171 i Trondheim I-II. Året før gav han ut boka Domkirken i Stavanger, som også var ei oppsummering av granskingar sidan slutten av 1930-åra, og han arbeidde framleis med bearbeidinga av undersøkingane på Bergenhus. Desse vart posthumt publiserte i 1980, tre år etter at han døde i ein alder av 87 år. Fischer etterlét seg eit stort dokumentasjonsmateriale frå fleire andre store undersøkingar han også hadde hatt ansvaret for, mellom anna Utstein kloster. Han gav ut eit lite hefte om klosterhistoria til nyinnviinga av klosteret i 1965; meir kom det ikkje frå hans hand om Utstein. 4 Det store dokumentasjonsmaterialet av teikningar, fotografi og dagbøker vart liggande ubrukt i 35 år. 5 I samband med Riksantikvarens prosjekt med kalkpussing av murane i klosteranlegget vart det også sett i gang eit NIKU-prosjekt med gjennomgang av Fischers dokumentasjonsmateriale og ei ny bygningsarkeologisk muranalyse. 6 Dette arbeidet er til no ikkje sluttført i ein samanfattande syntese. 7 Status pr. i dag er derfor at grunnlagsmaterialet om klostret sin bygningshistorie delvis er gjort tilgjengeleg, men at det står att mykje arbeid med sluttføring av dette. I Utstein kloster og Klosterøys historie har vi brukt mange av Fischer sine fotografi frå utgravingane som tidlegare ikkje har vorte prenta. Stiftinga av Utstein kloster, Occams barberkniv og vitskapleg einfelde Ole Egil Eide skriv at ein vanleg oppfatning er at klosteret på Utstein vart stifta i 1260-åra. Det vanlege er i seg sjølv ikkje noko argument. Eide tar seg heller ikkje bryet med å referere eller diskutere resonnementet bak dateringa av klostergrunnlegginga til 1160-åra. Dette er ikkje plassen for å gjenta det som lesaren kan finne i Utstein kloster og Klosterøys historie, men eit kort resymé med klårlegging av nokre metodiske prinsipp er naudsynt: 4 Fischer Av dei 32 sidene i heftet er det knapt 8 sider tekst om klosteret i mellomalderen, og 4,5 sider om undersøkingane og restaureringa. 5 Av andre store undersøkingar som Fischer ikkje eller berre delvis fekk publisert kan nemnast Hallvardskatedralen, Olavsklosteret, Bispeborga, Kongsgarden og Mariakyrkja i Oslo, Hovedøya kloster, Sverresborg og Erkebispegarden i Trondheim, Slottsfjellet i Tønsberg og Hamar bispegard. Ein del av desse undersøkingane er heilt eller delvis publiserte av andre forskarar, medan andre delar enno ventar på forskarar. 6 Hommedal 2001 og Den siste rapporten vart oversendt Stiftelsen Utstein kloster med brev 13. januar 2006, og var derfor ikkje tilgjengeleg for arbeidet med boka, som kom ut i oktober Alf Tore Hommedal har tatt del i arbeidsseminar på Utstein i samband med bokprosjektet og har lagt fram munnleg nokre av resultata han kom fram til.

4 172 Øystein Ekroll og Eldbjørg Haug Asgaut Steinnes si analyse av klostergodset i Rogaland synte at Halsnøy og Utstein åtte kvar sin del av eit godskompleks som opphavleg var samla. Denne store donasjonen var funderinga - startkapitalen - for dei to klostra. Vi veit ut frå ei rett nok sein kjelde at Halsnøy blei grunnlagt i Steinnes synte at godset med ein gong vart delt. Logikken er at dei to augustinarklostra vart grunnlagt på same tid. Men Steinnes var villeia av Gerhard Fischer si datering av klosteranlegget på Utstein og torde ikkje tru på sitt eige resultat. I staden introdusera han ei hjelpehypotese om at donasjonen opphavleg var gitt til Olavsklosteret i Stavanger og seinare vart overført til Utstein. 8 Om slike hjelpehypotesar skriv Arne Næss i læreboka som tidligare vart brukt til examen philosophicum ved Universitetet i Oslo: La oss tenke oss at en rekke hypoteser, som alle uttaler noe om samme saksforhold, står likt når det gjelder den utstrekning hvori de er blitt bekreftet ved iakttagelse. Den hypotese vil da bli foretrukket ved hvilken flest mulig fenomener blir tilbakeført til ( ) grunnsetninger i hypotetisk-deduktive systemer. Et helt tilsvarende prinsipp gjelder antallet begreper som innføres. Mest mulig søkes formulert ved det minst mulige antall begreper. Særlig viktig er reduksjonen av begreper som ikke direkte klassifiserer iakttagelser. William av Occam hevet sin advarende finger mot tendensen i den skolastiske filosofi til å innføre en jungel av begreper: Entia non sunt multiplicanda praeter necessitatem. Vesenheter (begreper, forklaringsprinsipper, hjelpehypoteser) bør ikke innføres utover det nødvendige. Siden Occam i det 14. århundre uttalte dette metodologiske prinsipp kalt Occams barberkniv har det gått sin seiersgang innen alle forskningsgrener som kan gjøre krav på eksakthet og tankeøkonomi. 9 Ettersom Steinnes i si forsking kravde både å vera eksakt og ofte sette resultata sine på ein kort formel, har vi skore vekk hjelpehypotesen hans om Olavsklosteret si rolle i grunnlegginga av klosteret på Utstein med Occams barberkniv. Steinnes sitt resultat (og vårt) vert då at Utstein og Halsnøy fekk fundasjonsgodset sitt samstundes, i samband med kroninga av Magnus Erlingsson. Fischer sitt syn er heller ikkje det vanlege, slik Eide vil ha det til. Chr. C. A. Lange stilte seg open til at Utstein kloster kunne vere grunnlagt samstundes med dei andre augustinarkonventa i Noreg, men hadde ingen skriftlege kjelder å stø seg til Steinnes Næss 1966: Lange 1856: 21 ff., 378 note 1.

5 Om Utstein klosters bygningshistorie 173 Ludvig Daae var den første som skreiv om Olavsklosteret i Stavanger. Han meinte det var eit kloster for regulære augustinarar som vart flytta til Utstein då anlegget der vart bygt på Magnus Lagabøtar si tid. Grunnen til at Olavsklosteret var nedlagt var at Utstein seinare åtte eigedomar i Stavanger som tidlegare måtte ha høyrt til Olavsklosteret. 11 Det tyda at Olavsklosteret var grunnlagt omtrent samstundes som augustinerkonventa på Halsnøy og i Konghelle, i 1160-åra. Men nokre år seinare viste Edv. Bull at Olavsklosteret i Stavanger måtte vere grunnlagt langt tidlegare. Det hadde ein godt etablert skole for barn i Benediktinarane var dei einaste som tok imot barn i klostra sine. Bull peika på at Olavsklosteret kunne vore grunnlagt som eit benediktinarkloster av den første Stavanger-biskopen Reinald som var engelsk og tilhøyrde denne ordenen. Oluf Kolsrud som var opponent då Bull disputerte, følgde hans synspunkt på Olavsklosteret. 12 Ei hovudoppgåve i historie frå dette hundreåret har funne andre kjelder som òg syner at innbuarane i dette klosteret var benediktinarar. 13 Vi kan slå fast at synspunktet om at Utstein kloster var ei vidareføring av Olavsklosteret i Stavanger manglar kjeldegrunnlag og er forelda. Då er det meir nærligg - jande å formulere ei hypotese om grunnlegginga av Utstein som ikkje tek omsyn til benediktinarklosteret i Stavanger. Sjølv om teorimangfaldet er uendeleg og berre fantasien set grenser, har vi falle ned på ein hypotese som forklarer Steinnes sitt resultat og dessutan passar med dei kyrkjelege og politiske tilhøva i samtida, nemleg den rolege tida like etter at Magnus Erlingsson vart krona. Også Brian Patrick McGuire, som er ein av dei fremste ekspertane på klosterhistorie i Norden, er samd i at Utstein kloster meir sannsynleg vart grunnlagt i 1160-åra enn hundre år seinare. 14 Ei slik hypotese høver med prinsippet om einfelde som vitskapleg metode. Sjølv om det verkelege mellomaldersamfunnet var uendeleg komplisert og samansatt, går vi berre ut frå dei få observasjonane vi har i skrift, gjenstandar og bygg. Då gjeld også i humanistisk forsking at den kortaste vegen mellom to punkt er den rette lina. Alderen på det ståande anlegget Vi er heilt samde med Eide at det meste av det ståande klosteranlegget er bygd på 1200-talet. Spørsmålet om det er koret eller skipet i kyrkja som er eldst eller yngst kan for utanforståande verke som flisespikkeri, ettersom det ikkje er tale om ein tids- 11 Daae 1899: Bull 1910, Kolsrud Nenseter McGuire 2006: 210.

6 174 Øystein Ekroll og Eldbjørg Haug 1200BP 1000BP 800BP Atmospheric data from Reimer et al (2004);OxCal v3.10 Bronk Ramsey (2005); cub r:5 sd:12 prob usp[chron] T : 850±55BP 68.2% probability 1050AD ( 5.9%) 1080AD 1150AD (62.3%) 1260AD 95.4% probability 1040AD (95.4%) 1270AD 1000BP 800BP Atmospheric data from Reimer et al (2004);OxCal v3.10 Bronk Ramsey (2005); cub r:5 sd:12 prob usp[chron] TUa-3818 : 840±40BP 68.2% probability 1160AD (68.2%) 1255AD 95.4% probability 1040AD ( 7.4%) 1090AD 1120AD ( 2.1%) 1140AD 1150AD (85.8%) 1280AD 600BP 600BP 400BP 400BP 800CalAD 1000CalAD 1200CalAD 1400CalAD Calibrated date 1000CalAD 1200CalAD 1400CalAD Calibrated date Fig. 2. Dei to karbondateringane av trekol frå austfløya (Tua-3818) og sørfløya (T ). Den første viser at det er 95,4% probabilitet for at alderen på prøva ligg mellom e. Kr. Den andre viser at det er 95,4% probabilitet for at alderen på prøva ligg mellom e. Kr. Prøvene er prenta med løyve frå Stiftelsen Utstein Kloster. skilnad på meir enn nokre få tiår, kanskje endå mindre. Mangelen på andre kjelder enn murane sjølv og problemet med nøyaktig datering av dei, gjer at vi fort endar på gyngande grunn. 15 Den bygningsarkeologiske analysen konkluderer med at Eit markant murskilje i overgangen mellom tårnfot og skip syner, saman med murkarakteren, at nordmuren i skipet tilhøyrer ei anna byggjefase. Ut frå nordmurslivet [ytterveggen på muren] isolert sett lar det seg ikkje sikkert gjera å slå fast den relative alderen mellom dei to byggjefasane. 16 Vi kan berre slutte oss til denne konklusjonen. Framtidige undersøkingar, t.d. karbondateringar av trekol i kalkmørtel eller utgravingar under kyrkjegolvet, kan truleg hjelpe oss å koma nærare eit sikrare svar på dette spørsmålet. Eide har ein svært smal innfallsvinkel til dette bygningsanlegget: den reine muranalysen. Eit eksempel vil syna kor lite dateringa av eit bygg kan seia med omsyn til organisasjonen som bruker det. Dei fleste vil være samde i at Stortinget som or- 15 I Eides oppsummering av Fischers resultat på s.168, linje 9-10, ser det ut til å ha oppstått ein feil som gjer lesinga av dette viktige avsnittet til dels uforståeleg: Videre mente han (=Fischer, ØE/EH) å gjenfinne disse ledd som de nedre partier i den stående bygnings kor og tårnrom. Utfrå samanhengen antar vi at det her skulle ha stått skip og tårnrom. 16 Hommedal 2005: 5.

7 Om Utstein klosters bygningshistorie 175 ganisasjon og omgrep fanst frå og med Grunnlova frå 17. mai Stortingsbygningen blei derimot opna først 5. mars Ei analyse av murverket i den åleine vil ikkje gje svar på spørsmålet om når organisasjonen vart grunnlagt. Det bygningen kan seie er at Stortinget som organisasjon må ha vore på plass før 5. mars Det same kan vi seie om Utstein kloster. Eit kloster var ramme omkring eit samfunn av levande menneske som reiste bygningane som ei ramme omkring livet sitt. Her skulle dei leve, arbeide, sove og viktigast av alt: tilbe Gud. Den viktigaste delen av eit kloster er kyrkja med altaret, som er ramme omkring gudsdyrkinga. Eit kloster kan fysisk definerast som ei kyrkje med tilhøyrande bustad for munkar/nonner/kannikar. Klosteret si grunnlegging og utvikling må derfor forståast på bakgrunn av dei religiøse oppgåvene til dette samfunnet. For at augustinarbrørne på Utstein skulle kunne syngje dei sju tidebønene, måtte dei ha eit altar. Det er denne primære verksemda i eit kloster som ligg til grunn for Morten Stige si tese om at koret der altaret stod vart bygt først. Han er den første som har tatt synspunktet inn i den norske debatten. I fleire norske kloster vart berre kyrkja bygd av stein, medan bustaddelen var av tre (t.d. Tautra, Munkeby, Rein), og i dei fleste andre er kyrkja den eldste steinbygde delen. I nokre tilfelle overtok ein kommunitet ei eldre kyrkje som gradvis vart ut- og ombygd (t.d. Hovedøya, Olavsklostret i Oslo, Rein, fransiskanar- og dominikanarkonventa i Nidaros). Skal vi datere ferdigstillinga av klosterkyrkja til så seint som 1280-åra, slik Eide ymtar, kan vi ikkje seie meir enn at klosteret som organisasjon fanst då. Muranalysen gir m.a.o. terminus ante quem; den kan ikkje i seg sjølv seie noko om organisasjonens alder. Dei fleste norske kloster har ei lang og komplisert byggjehistorie, nettopp fordi det er tale om eit lite samfunn som skal bu og arbeide parallelt med utbygginga av anlegget. I tillegg kjem problema med kapital, byggjematerialar og fagfolk til arbeida. Vi ser derfor ofte at det kunne ta eit par hundre år før eit anlegg vart ferdigbygd, og nokre kloster besto av ei blanding av stein- og trebygningar heilt fram til Reformasjonen. Problem ved bygningshistoria Den smale innfallsvinkelen gjer også at Eide med eller utan vilje ignorerer svært viktig kjeldemateriale som kan gje eit anna inntrykk: Han diskuterer ikkje grunnmuren til den eldre steinbygningen som Fischer avdekte under klosterkyrkja, og som Fischer sjølv tolka som ei eldre kyrkje, eller dateringa av denne muren. Ekroll peikar i sitt kapittel på den interessante parallellen mellom denne ruinen og den eldste kyrkja i augustinarklostret på Halsnøy, grunnlagt av Erling Skakke i 1164, og ser eit samband her. Men Eide kommenterer dessverre ikkje dette. Eide nemner også funn

8 176 Øystein Ekroll og Eldbjørg Haug av romanske bygningssteinar gjort i 1890-åra på Utstein kloster, men avviser materialet ettersom det ikkje er bevart til i dag. Likevel står det i klosterkyrkja ein firkanta, romansk døypefont dekorert med palmettar, datert til tida Eide har ingen kommentar til den. For å passe med Fischers datering av klosteret, er denne gamle døypefonten blitt forklart med at han var flytta frå ei kyrkje i Stavanger, eller at han hadde stått i Sørbø kyrkje på naboøya Rennesøy. Mest truleg har døypefonten alltid vore brukt i kyrkja som stod på Utstein. Denne slutninga er òg i samsvar med einfelde i vitskapleg teoridanning. På same måte blir ikkje Fischers funn av ein eldre bygning med steinfundament under klostergarden kommentert. Fischer avdekte søraustre og sørvestre hjørne av denne bygningen, som ser ut til å ligge parallelt med austfløya. 18 Samla sett er det altså nok av restar og spor etter eldre bygningar under klosteranlegget som treng ei forklaring og tolking. Vi har måtta visa tilbake den gamle teorien om at Magnus Lagabøtar nytta Utstein som kongsgard; det finst ikkje kjelder for noko slikt. Men dersom det ikkje var eit kongeleg anlegg her i høgmellomalderen, kva er dei eldre bygningsrestane i så fall spor etter? Mange aspekt ved Utstein kloster si planform er vanskeleg å tolke. Mange av trekka finst det ingen parallellar til i det bevarte norske materialet. Tolkinga blir ikkje lettare ved at vestfløya er så godt som heilt øydelagt, saman med vestre del av sørfløya. Klostret er lagt på kanten av ein naturleg terrasse og har utnytta fallet i terrenget, slik at det er full kjellar under heile sørfløya og halve vest- og austfløya. Klosterkyrkja si utforming skal vi vende attende til seinare. Den uvanlege grunnplanen viser seg også ved at funksjonen til mange av romma er vanskeleg å tolke inn i ein tradisjonell klostergrunnplan slik vi kjenner det frå andre kloster. Den vanlege romplanen har sakristi og kapittelsal i austfløya med sovesal i overetasjen og kjøken og matsal i sørfløya. Hos dei ordnane som hadde lekbrør det hadde ikkje augustinarane budde og åt desse i vestfløya. I klosterordnar utan lekbrør kunne vestfløya nyttast til lager, gjesterom eller bustad for abbed og/eller prior. Det einaste rommet i Utstein som alle ser ut til å vere samde om bruken av, er kjøkkenet i sørfløya med utslagsvask i sørveggen. Elles varierer tolkinga av dei andre romma sin funksjon sterkt. Poenget er at det er så mange uvanlege trekk ved Utstein kloster si planløysing at det er rom for mange tolkingar, og alle usikre sider er på ingen måte klarlagde enno Solhaug 2003 bd. II: Fischer 1965: 8; Hommedal 2001: 58 og For ein fullstendig gjennomgang av anlegget rom for rom, og tolking av bruksfunksjonen, blir det vist til Ekroll 2005.

9 Om Utstein klosters bygningshistorie 177 Dersom klostret skulle ha blitt grunnlagt i 1260-åra og anlegget reist i løpet av nokre få tiår etterpå, skulle ein kunne vente at det var meir prega av homogenitet og ei betre uttenkt planløysing. Etter vårt syn er heller anlegget prega av det motsette: Ein lang bygningshistorie prega av fleire opphald og endring av planane. Austfløya er tydeleg nok bygd i to omgangar, slik at kjellaren og første etasjen er eitt byggjetrinn. Overetasjen med dormitoriet og latrinesjakta er ei yngre byggjefase. Sørfløya er bygd inntil austfløya og dermed yngre, det viser muranalysen klart. Sambandet mellom sør- og vestfløya er uklart, ettersom denne delen av anlegget var rive ned til fundamentnivå. Vestfløya var ikkje bygd i murforband med skipet i klosterkyrkja, men ved bygginga av skipet var det tydeleg nok tanken at ein toetasjes vestfløy skulle støyte inn mot skipet. Både plasseringa av vindauga og vannlista for taket over korsgangen gir eit negativt avtrykk av vestfløya. Her kan det også vere på sin plass å vise til dei to karbondateringane som vart utført på trekol i kalkmørtelen inne i murkjernene. Den eine vart henta frå austmuren i austfløya (Biblioteket/rom G), og den andre frå sørmuren i sørfløya (Refektoriet/rom J). Den første gav ei kalibrert alder til AD , den andre ei kalibrert alder til AD Dateringane er altså nesten samanfallande. Hommedal meiner at dateringane kan støtte den tradisjonelle dateringa av dei to klosterfløyane til andre halvdelen av 1200-talet. 21 Ved å sjå nærare på dei to prøvene blir dette likevel ikkje så enkelt (fig. 2). Kurvane for prøvene syner at dateringa av trekolet kan ligge når som helst innanfor perioden , til dømes ca Derimot er det nesten utenkjeleg at dei kan daterast så seint som , altså 5-15 år etter at klosteret skal vere grunnlagt etter Fischer og Eide sitt syn. Ein joker her er sjølvsagt treverket sin eigenalder. Dersom det var eit gammalt tre som vart brukt til å brenne kalksteinen, kan dette gi ei for gammal datering. Laboratoriet for radiologisk datering, Vitenskapsmuseet, NTNU, kan opplyse at treverket i prøvene besto av ei blanding av furu, bjørk og or, og at det var furu som vart datert. 22 Furu kan ha ein høg eigenalder, men nettopp blandinga av desse treslaga peiker heller mot at det vart brukt ung, småvaksen ved under brenninga for å få høg nok temperatur til å få kalksteinen til å gå i oppløysing, ikkje gammal tyri. Dette er parallelt til brenning av myrmalm. 23 Karbondateringane syner at murverksanalyse åleine ikkje er godt nok til å datere eit komplisert bygningsanlegg som Utstein kloster. Det bør utførast ei lang rekkje nye 20 Hommedal 2005, s Ibid. s Takk til Steinar Gulliksen ved Laboratoriet for radiologisk datering, Vitenskapsmuseet, NTNU, for informasjonen om trekolprøvene (6.8.07). 23 Pers.med frå konservator Lars Stenvik, Vitenskapsmuseet, NTNU.

10 178 Øystein Ekroll og Eldbjørg Haug karbondateringar av prøver frå kvar bygningsdel som ein lekk i den vidare utforskinga av anlegget. Oppsummering I innleiinga til Utstein Kloster og Klosterøys historie vert det erkjent at det endelege ord ikkje er sagt om Utstein. Sjølv om vi har funne kjelder som ikkje har vore brukt tidlegare, er det meir å hente. Ole Egil Eide har presentert ei interessant analyse av muren i klosterkyrkja på Utstein. Men han set ikkje resultata sine inn i ei større samanhang, dreg slutningar på eit sviktande kjeldegrunnlag og bringer oss ikkje lenger i å forstå når og korleis klosteret vart oppretta. Det står enno att eit stort granskingsarbeid, både med vidare gjennomgang av det eldre dokumentasjonsmaterialet og nye studiar av bygningane, helst kombinert med nye, mindre utgravingar. Det utvida klosteranlegget, med bygningane aust og vest for klausuren, må også dragast inn i dette. Våre konklusjonar står derfor framleis: Klostersamfunnet på Utstein blei stifta i 1160-åra Utstein var ikkje kongeleg residens i 1260-åra Det første og viktigaste som vert bygd i eit kloster er ei kyrkje Det finst restar av eit eldre klosteranlegg på Utstein enn det som står der no. Den endelege historia om Utstein kloster er enno ikkje skriven. Vi står opne for å diskutere alle teoriar og alt materiale. Kanskje skal vi møtast på Utstein? Bibliografi Bull, Edv. Et kloster i Stavanger. Stavanger Museums Aarskrift (1910): 3 5. Daae, Ludvig. Om Stavanger stift i middelalderen. (Norsk) Historisk tidsskrift 3. rk. V (1899): Eide, Ole Egil. Om Utsteinklosterets bygningshistorie. Collegium Medievale 19 (2006): Ekroll, Øystein. Bygning og bruk. I Utstein Kloster og Klosterøys historie, red. av Eldbjørg Haug, Rennesøy: Stiftelsen Utstein Kloster, Haug, Eldbjørg (red.). Utstein kloster og Klosterøys historie. Rennesøy: Stiftelsen Utstein Kloster, Hommedal, Alf Tore. Utstein klosters restaureringshistorie. NINA-NIKU-rapport. Bergen 2001 Hommedal, Alf Tore. Utstein kloster. Bygningsarkeologisk murananlyse NIKU Arkivrapport

11 Om Utstein klosters bygningshistorie 179 Kolsrud, Oluf. Stavanger bispestol. I Stavanger , red. av Jan Petersen. Stavanger, Lange, Chr. C. A. De norske Klostres Historie i Middelalderen. 2. omarb. Christiania, McGuire, Brian Patrick. Bokomtale av Eldbjørg Haug (red.) Utstein kloster - og Klosterøys historie. Collegium Medievale 19 (2006): Nenseter, Olav. Å lære andre gjennom ord og eksempel: Augustinerklostrene på Vestlandets religiøse funksjoner. Hovedoppgave, Universitetet i Oslo, Næss, Arne. Logikk og metodelære. 2. utg. Oslo: Universitetsforlaget, Steinnes, Asgaut. Klostergods i Rogaland. Ætt og heim (1962): Stige, Morten: Klosterkirken på Utstein. Ny bygningskronologi. Foreningen til norske fortidsminnesmerkers årbok Oslo 1998: Summary Ole Egil Eide criticises some of our conclusions in the book Utstein Kloster og Klosterøys historie in Collegium Medievale vol.19: that Utstein Abbey was founded in the 1160s, not in the 1260s as has hitherto been assumed; that Utstein Abbey has a first building phase dating to c.1200, while most of the standing buildings were raised in the late 13 th century; that the choir of the church is older than the nave. Eide defends Gerhard Fischer s dating of the founding of the Abbey to the 1260s. Fischer excavated and restored the Abbey between 1937 and 1965, but published little on this work. His material has been examined, but is not yet concluded. Still, Fischer s theories have been broadly accepted without further discussion. There is no written evidence on the foundation of Utstein Abbey, but Asgaut Steinnes retrogressive analysis of monastic properties in Rogaland shows that it shared its foundational properties with Halsnøy Abbey. Erling Skakke founded Halsnøy in connection with his son Magnus s coronation in 1164, according to Bergen Fundas. The logical conclusion of Steinnes analysis is that both abbeys were founded at the same time by the same donor. This was an anomaly in Fischer s theory, and to accommodate it Steinnes introduced an auxiliary hypothesis: St.Olav s Monastery in Stavanger had been founded as a convent for regular Augustinian canons at the same time as Halsnøy. When King Magnus IV founded Utstein, St. Olav s and its lands were united with the new convent.

12 180 Øystein Ekroll og Eldbjørg Haug Steinnes (and Fischer/Eide s) conjecture is based on a wrong assumption, that St. Olav s was a convent for regular canons. Edvard Bull proved that it was a Benedictine monastery, and had a respected school in His assumed the monastery to be founded around 1130, well before Halsnøy. Moreover, neither is there evidence of Utstein being a royal manor as late as 1260, nor of King Magnus IV ever residing there. Fischer ignored the presence of the Romanesque baptismal font from in his writings. His material indicates a more complex building history, though. The oldest building phase shows a surprising resemblance with the oldest building phase at Halsnøy. The building chronology of the unusually shaped church, with its central tower dividing the choir and nave, is not fully explained yet. However, we find Fischer s theory that the tower base was the original choir impossible to defend; we try to see the church s development in light of its function as a monastic church. Øystein Ekroll, f.1957, mag.art. i arkeologi Forskar ved Nidaros Domkirkes Restaureringsarbeider (1992- ). Har særleg arbeidd med steinbygningar og bygningsarkeologi. Viktige arbeid: Byens herlighed. Ei bygningsarkeologisk undersøking av Bergens mellomalderske rådhus og vinkjellar (1990) Med kleber og kalk. Norsk steinbygging i mellomalderen (1997), Kirker i Norge. Middelalder i stein (2000, medforfattar Morten Stige), Ei anna historie. Norsk mellomalder i arkeologisk lys (2006) Eldbjørg Haug (f. 1947), dr.philos. 1996, førsteamanuensis i mellomalderhistorie ved Institutt for arkeologi, historie, kultur og religion, Universitetet i Bergen. Viktigaste arbeide: Erik av Pommerns norske kroning (Historisk tidsskrift 1995), Provincia Nidrosiensis i dronning Margretes unions- og maktpolitikk (1996, 2. utg. 2006), Konkordat - konflikt - privilegium (i Ecclesia Nidrosiensis, red. Steinar Imsen, 2003), Utstein kloster og Klosterøys historie (2005), Fra byens grunnleggelse? (i Stavanger Museums Årbok 2004, 2005).