Handlingsplan mot framande skadelege artar i Sogn og Fjordane. Høyringsframlegg, 2012

Transkript

1 Handlingsplan mot framande skadelege artar i Sogn og Fjordane Høyringsframlegg, 2012

2 Føreord Spreiing av framande artar blir av FN rekna som ein av dei største truslane mot biologisk og genetisk mangfald. Å hindre, kontrollere og utrydde framande skadelege artar som truar naturmangfaldet er eit sentralt mål i arbeidet med å ta vare på naturverdiane. I Noreg har temaet framande artar fått aukande merksemd dei siste åra, mykje på grunn av artar som brunskogsnegl, gyro og plantesjukdommen pærebrann. Fylkesmannen i Sogn og Fjordane har fått i oppdrag frå Direktoratet for naturforvaltning å utforme ein regional handlingsplan mot framande skadelege artar her i fylket. Handlingsplanen er meint som eit tverrsektorielt styringsdokument som skal sørgje for einsretta innsats og tiltak på tvers av sektorar. Vi har også gått gjennom status for dagens arbeid mot framande skadelege artar i fylket. Planen har ikkje økonomiske rammer eller tidsplanar. Nokre tiltak kan gjennomførast ved hjelp av god planlegging og betre forvaltning, men ein vellukka innsats mot framande skadelege artar krev at det blir sett av eigne midlar. Med den kunnskapen vi har om framande skadelege artar i Sogn og Fjordane i dag, har vi valt å legge hovudvekta i handlingsplanen på framande karplanter. Tiltak for å fjerne framande artar og hindre nyetablering rettar seg mot artar som det ut frå ei samla vurdering er mogleg å gjere noko med på regional skala. Dette er gjort ut frå ei vurdering av kva som er realistiske tiltak og kvar avgrensa innsats kan spare mykje framtidig arbeid. I tillegg vil vi nemne dørstokkartar, som er artar med eit stort skadepotensiale som ikkje er funne i fylket enno, men som kan spreie seg hit. Fylkesmannen i Sogn og Fjordane ved miljøvernavdelinga er ansvarleg for prosjektet og leier arbeidet med handlingsplanen. Rådgjevar Astrid Bakke Haavik har ført handlingsplanen i pennen. Det er oppretta ei referansegruppe med deltaking frå Mattilsynet, Bioforsk, Bondelaget og Skogeigarlaget. I tillegg har vi nytta oss av enkelte eksterne fagfolk, Inger Auestad frå Høgskulen i Sogn og Fjordane, Gaute Strømme frå Statens vegvesen, Førde og Peter Hovgaard frå Fjordinfo. Handlingsplanen kjem til å trenge oppdateringar, både når det gjeld kunnskapsnivå, prioritering av artar, og innsatsområde. Som ein førstegenerasjons handlingsplan i Sogn og Fjordane er det først og fremst kunnskapsgrunnlaget som manglar. Dette gjeld kunnskap om utbreiing, spreiingspotensiale, skadeverknader og bekjempingsmetodar. Fylkesmannen håpar og trur at handlingsplanen vil vere til hjelp i kampen mot framande skadelege artar i fylket vårt. Leikanger, 15. mars 2012 Nils Erling Yndesdal Framsidebilete: Kjempespringfrø i Solvorn, Foto: Liv Byrkjeland

3 Samandrag Spreiing av framande artar blir av FN rekna som ein av dei største truslane mot biologisk og genetisk mangfald. Ein framand art er ein art som menneske har spreidd, anten tilsikta eller utilsikta, utanfor det området der arten førekom før menneskeleg spreiing og over grensene for artens naturlege spreiingspotensial. Første del av Handlingsplan mot framande og skadelege artar i Sogn og Fjordane gir eit generelt grunnlag for strategival og konkret planarbeid. Her er ei oversikt over gjeldande lov- og regelverk, omtale av naturgrunnlaget i fylket og status når det gjeld framande artar. Kampen mot framande skadelege artar er avhengig av brei sektorinnsats, der både offentlege etatar, private aktørar og organisasjonar gjer sin del av jobben. Dette er grundig omtala i kap 4 i handlingsplanen. Handlingsplanen skal bidra til å samle kunnskap om utbreiinga av framande skadelege artar. Han skal innehalde prioriteringar med omsyn til fjerning av artar, kva område som skal prioriterast, kva tiltak som bør setjast i verk og kven som har ansvar for å førebyggje spreiing og å gjennomføre tiltak for å fjerne førekomstane. Tilnærmingane er i første rekkje basert på ei føre- var haldning som byggjer på å hindre innføring. Utbreiinga til dei fleste framande artane i fylket er dårleg kjent, og kartlegging vil vere ein viktig del av arbeidet med handlingsplanen. Mål Å redusere dei negative konsekvensane av framande skadelege artar på naturmangfaldet i Sogn og Fjordane Å utvikle ein regional forvaltningsstrategi for arbeidet med å bekjempe framande skadelege artar Andre del av handlingsplanen inneheld ein oversikt over dei framande artane som har blitt vurderte å vere dei viktigaste å prioritere tiltak mot. Totalt blei 207 artar vurderte og 55 plasserte på ei tiltaksliste, resten av dei vurderte artane hamna på ei restliste. Metoden for vurdering og prioritering av artane baserer seg på Norsk svarteliste 2007 og på arbeidet til den europeiske plantevernorganisasjonen EPPO. I nokre tilfelle var det naudsynt med skjønnsvurderingar basert på eigne, regionale observasjonar og erfaringar. Tiltakslistene er sentrale i handlingsplanen og blir eit viktig verkty for prioriteringar. Oversyn over tal artar i kvar organismegruppe som er med på dei ulike tiltakslistene er vist under. Landlevande karplanter Andre landlevande organismar Ferskvassartar Marine artar SUM 1. Alarmliste Tiltaksliste Vurdering Overvaking Restliste SUM

4 Innhald Definisjonane under blir brukt i handlingsplanen Innleiing Kvifor er framande artar ein trussel? Bakgrunn for arbeidet med handlingsplan Lovverk og føresegner knytt til framande organismar Målsetjingar Framande artar i Sogn og Fjordane Naturgrunnlaget Landlevande artar Ferskvassorganismar Marine organismar Kunnskaps- og forskingsbehov Ansvar og tiltak Kommunane Fylkesmannen Fylkeskommunen Statens naturoppsyn (SNO) Mattilsynet Fiskeridirektoratet Samferdsel Statens vegvesen Jernbaneverket Avinor Private næringar Landbruk Grøntanleggssektoren Kraftselskap Frivillige organisasjonar og privatpersonar Oversikt over tilrådde tiltak Prioritering av tiltak mot framande skadelege artar Avgrensingar Prioriteringsmetode Tiltakslister for framande artar i Sogn og Fjordane Nyttige nettstader Norske nettstader om framande artar: Utanlandske nettstader om framande artar: Referansar Vedlegg... 51

5 Definisjonane under blir brukt i handlingsplanen Vi vil gjere merksam på at vitskapeleg namn ikkje blir skrive i teksten for alle framande artar. Vi viser til artslistene bak i planen der vitskapelege namn er oppgitt. Art Grupper av populasjonar som forplantar seg med kvarandre, og som forplantningsmessig er isolert frå andre slike grupper Bestand Biologisk mangfald Dørstokkart Etablert framand art Effekt (av framande artar) Framand art Framand skadeleg art Genotype Innførsel/ introduksjon Invaderande art Naturleg utbreiingsområde Naturområde Norsk Svarteliste 2007 Sekundær introduksjon Spreiingsveg Stadeigen art Økosystem Økologisk risiko Ein gruppe individ av same art som lever innanfor eit avgrensa område til same tid (same som populasjon) (2) Mangfaldet av økosystem, artar og genetiske variasjonar innan artane, og dei økologiske samanhengane mellom desse komponentane (2). Plante- eller dyreart som enno ikkje er påvist eller etablert i Noreg, men som det er grunn til å tru er på veg inn i landet Ein art som er overført (tilsikta eller utilsikta) til ein region, og som har etablert seg fritt i naturen med ein populasjon som veks eller i det minste opprettheld populasjonen Den påførde skadelege konsekvensen som er eit resultat av introduksjon og etablering av ein framand art, som forårsakar at leveområder eller økologiske vilkår blir endra eller artar fortrengte Ein art, underart eller lågare takson, inkludert populasjon, som opptrer utanfor sitt naturlige utbreiingsområde (tidlegare eller noverande). Definisjonen inkluderer alle livsstadia eller deler av individ som har potensial til å overleve og formeire seg Framand art som kan trua stadeige/heimleg biologisk mangfald og/eller helsa til husdyr og nytteplanter (1) Summen av eit individs arveanlegg, som bestemmer ein bestemt arveeigenskap. Ein art som blir flytta ved hjelp av menneske, direkte eller indirekte, utanfor artens naturlege utbreiingsområde. Flyttinga kan skje innanfor eit land eller over landegrenser. Tilsikta: innførsel utførd med hensikt (t.d. ). Utilsikta: alle andre introduksjonar som ikkje er utførd med hensikt Ein plante- eller dyreart som er innførd i eit område, som blir dominerande og utkonkurrerer dei naturleg heimehørande artane eller endrar artssamfunnet Det geografiske området der ein art har førekomme i historisk tid, dvs sidan starten på den Neolittiske perioden (ca år sidan) og utan at denne utbreiinga har blitt påverka av menneskeleg aktivitet Område som er prega av naturleg vegetasjon, ikkje hagar, vegkanter, byareal, opparbeida eller dyrka. All skog og mark. Ein økologisk risikovurdering av framande artar, gjort av Artsdatabanken i Er venta ein ny risikovurdering for framande artar i artar blei risikovurdert, av dei totalt 2483 framande artane som er registrerte i Noreg. Artane blir ofte omtalt som «svartelisteartar» Ein sekundær introduksjon kjem som følgje av ein tilsikta eller utilsikta introduksjon til eit nytt område, når organismen spreier seg vidare derifrå og til områd den elles ikkje kunne nådd utan menneskeleg hjelp Dei vegane som ein art kan ta for å spreie seg frå eit område til eit anna. Eksempel er vassdrag, vegar og transportårer Omgrepet blir brukt i svartelista, men ikkje definert. Vi oppfattar at omgrepet har same innhald som heimleg som er nytta i Johannes Lid: Norsk flora (Samlaget) og omfattar difor alle artar som ikkje er framande Eit meir eller mindre avgrensa og einsarta natursystem der samfunn av planter, dyr, sopp og mikroorganismar fungerer i samspel innbyrdes og med det ikkje-levande miljøet (2) Fare for at arten har negativ verknad på økosystem, stadeigne artar, genotypar, eller er berar /vert for andre artar (parasittar og sjukdomar) som kan skade stadeige biologisk mangfald Alarmliste, tiltaksliste, vurderingsliste, observasjonsliste - sjå side 38 for nærare definisjon. Kjelder: Dersom ikkje anna er oppgitt, er definisjonane henta frå: 1) Tverrsektoriell nasjonal strategi og tiltak mot fremmende skadelige arter, Miljøverndepartementet ) NOU 2004:28 Lov om bevaring av natur, landskap og biologisk mangfold (Naturmangfaldlova). 3) Norsk svarteliste 2007, Artsdatabanken. Side 1 av 55

6 1. Innleiing Alle organismar, både fastsitjande og mobile, har mekanismar som gjer at dei kan føre seg eller etterkommarane sine til nye område. Der kan dei overleve om tilhøva ligg til rette for det. Samtidig er det slik at alle artar har eit naturleg avgrensa utbreiingsområde av ulik storleik - alt frå eitt eller fleire kontinent, til eit land eller ein spesifikk naturtype. Slike artstypiske leveområde er skapt av naturlege geografiske barrierar (til dømes hav, fjell, ørken, elvar), klimasoner og evolusjonshistoria til organismen. Denne kombinasjonen av spreiing og barrierar er forklåringa på mykje av det store biologiske mangfaldet vi ser rundt oss i verda i dag, ved at artar har fått utvikle seg til forskjellige nisjer og skapt sine eigne økosystem ved å være skilt frå andre. Spreiing av organismar til nye område er ein naturleg prosess, men til forskjell frå den menneskeskapte spreiinga, så skjer naturleg utviding av leveområde over mykje lenger tid og i mindre omfang. Ein framand art er ein art som menneske har spreidd, anten tilsikta eller utilsikta, utanfor det området der arten førekom før menneskeleg spreiing og over grensene for artens naturlege spreiingspotensial. Vi reknar også framande underartar og populasjonar med i same omgrep. Kva som gjer ein framand art skadeleg kjem an på korleis vi vel å definere skadeleg. No omfattar definisjonen alle artar som voldar skade på naturmangfaldet, økonomi eller helse der dei blir innført. Det er desse artane vi må prioritere å nedkjempe. Med nedkjemping meiner vi tiltak som kan omfatte å fjerne ein art fullstendig frå eit område, å halde arten på eit akseptabelt nivå, eller å avgrense dei negative verknadene av at arten er til stades. Menneskeleg aktivitet har til alle tider ført til at artar har blitt spreidde. Når folk har vandra har dei teke med seg husdyr, jordbruksplanter og uønskte blindpassasjerar som parasittar og ugras. Auka transport av menneske og varer og anna gods over landegrenser har ført til ein auke i innføring og etablering av framande organismar. Følgjande artar er inkludert i arbeidet med handlingsplanen 1. Artar bevisst sett ut i naturen 2. Artar rømt frå fangenskap og oppdrett, eller forvilla frå dyrking og næringsretta verksemd 3. Artar innførte som blindpassasjerar under transport, flytting av dyr, planter, varer og menneske 4. Artar spreidde frå ville bestandar i naboland der opphav skuldast a, b eller c. 5. Artar spreidde med menneskeleg medverknad der kunnskap om spreiingsmåte er mangelfull 6. Norske artar (stadeigne/heimlege) spreidde til nye område i Noreg på grunn av menneskeleg aktivitet 7. Foredla, stadeigne/heimlege artar spreidde i Noreg Kjelde: Norsk svarteliste 2007, Artsdatabanken Side 2 av 55

7 1.1. Kvifor er framande artar ein trussel? Innføring og spreiing av framande skadelege artar er eit alvorleg og aukande trugsmål mot bevaring av biologisk mangfald og økosystemfunksjonar. Framande artar kan utgjere ein trussel på fleire ulike måtar. Saman med øydelegging og fragmentering av leveområde, er spreiing av framande artar i dag rekna for å vere ei av dei viktigaste årsakene til tap av biologisk mangfald på verdsbasis. Dei negative effektane av slike framande artar kan vere økologiske, økonomiske og helsemessige. I tillegg til trusselen framande artar utgjer i seg sjølv er det fleire prosessar som føregår i dag som kan styrke dei negative effektane av innføring av framande artar. Omfattande arealendringar som utbygging, endring i jordbrukspraksis og attgroing legg forholda betre til rette for etablering av mange framande skadelege artar. Dette er på grunn av auka tilgang på opne forstyrra flater, betre næringsstatus, meir brakklagt jordbruksareal og stor kontaktflate mellom naturområde og hagar, og andre område der framande artar veks. Menneskeskapte klimaendringar kan føre til ein auke i etableringar av framande artar her til lands, fordi temperaturbarrierar og likande blir forskyvd. Biologisk mangfald Om ein med biologisk mangfald forsto talet på artar i eit område, skulle ein tru at innføring av ein framand art ville auke dette mangfaldet. Men det er viktig å sjå på det samla mangfaldet av artar og naturtypar over større område for å vite om det gagnar biologisk mangfald totalt sett. Om tre framande artar fortrenger éin heimleg trua art, kan det biologiske mangfaldet på eit overordna nivå bli redusert, sjølv om artstalet aukar lokalt. På same måte kan ein framand art som endrar artssamansetnad eller jordtilhøve gjere at sjeldne naturtypar forsvinn, noko som er eit stort tap, sjølv om ingen artar blir utrydda. Framande artar kan true naturmangfald på fleire måtar: Utrydde artar eller populasjonar Fortrengje stadeigne planter og dyr i konkurransen om plass og mat Angripe og/eller predatere på stadeigne artar Forandre heile økosystemet (utskygging, næringsopphoping, forsuring m.m.) Vere berar av sjukdommar og parasittar som angrip stadeigne artar Føre til genetisk ureining gjennom kryssing med stadeigne artar og populasjonar Økonomi Nokre innførte artar har vist seg å gje store økonomiske konsekvensar som vi ikkje kunne sjå føre oss. Ein hovudgrunn til auka fokus på framande artar dei siste åra er store økonomiske tap innan ulike næringar. Eitt døme på dette er fiskeparasitten Gyrodactylus salaris. Denne har ramma villaksen i Noreg hardt, og er ei av hovudårsakane til laksedød i mange elvar på Side 3 av 55

8 Vestlandet, Austlandet og Nord-Noreg. Parasitten er ikkje heimehøyrande i Noreg og er sannsynlegvis komen med innførsel av levande laks og regnbogeaure frå Sverige på midten av 1970-talet. Årlege inntektstap som følgje av denne framande arten ligg på millionar kroner. Andre framande artar som kan ha store økonomiske verknader er skogskadegjerarar, plantesjukdommar og skadedyr i landbruket. Helse Det er fleire framande artar som kan skape helseproblem når dei spreier seg til nye område. Til dømes er burot (Artemisia vulgaris) registrert som ein framand art i Norsk svarteliste Det er menneske i Noreg med allergi mot burotpollen, og arten er difor eit betydeleg problem om sommaren. Ein enno meir allergiframkallande slektning av burot, beskambrosia held på å spreie seg i Noreg og vil kunne skape enno større problem om han får etablert seg. Andre artar utgjer ein direkte helserisiko ved berøring. Artane i bjørnekjeksslekta (Heracleum) inneheld ei plantesaft som er fototoksisk. Det vil seie at om du får safta på huda og blir eksponert for sollys kan du får alvorlege brannskadar. Difor må ein ta ekstra omsyn når dei to innførde artane i slekta, kjempebjørnekjeks og tromsøpalme, skal fjernast. Som eit anna døme på framande artar som kan føre med seg ein auka helserisiko er to artar av skuggebiller (Tenebrionidae), som gjerne finst i store mengder i hønsehus og kan fungere som reservoar for sjukdommar som salmonella. Når artar blir innførde til nye område er det nokre ting som gjeld: Få innførde artar klarar å danne levedyktige bestandar Det er vanskeleg å vite på førehand kva artar som greier å etablere seg Framande artar som ikkje er problemartar i sitt opphavlege utbreiingsområde kan bli plagsame i nye økosystem Det går ofte lang tid frå innførsel til arten blir ein problemart, med invaderande og skadelege verknader. Moglege grunnar kan vere at ein art treng tid til å omstille seg i møte med nye livsmiljø eller det kan ha med endringar i klima eller endringar i arealbruk å gjere 1.2. Bakgrunn for arbeidet med handlingsplan Gjennom ei rekkje internasjonale avtalar og konvensjonar har Noreg forplikta seg til å hindre utilsikta spreiing av framande skadelege organismar. Blant anna har vi forplikta oss til å stanse tapet av naturmangfald innan 2010, gjennom å ratifisere Konvensjonen om biologisk mangfald frå 1992 (Rio-konvensjonen). Desse avtalene krev innsats både nasjonalt og regionalt. Side 4 av 55

9 Tverrsektoriell nasjonal strategi Regjeringa la fram «Tverrsektoriell nasjonal strategi og tiltak mot fremmede skadelige arter» i Denne strategien forpliktar sektorane i Noreg til å utvikle eigne planar og tiltak innanfor sitt verkeområde for å motverke og redusere negative effektar av framande artar. Det nasjonale resultatmålet er skildra slik: «Menneskeskapt spredning av organismer som ikke hører naturlig hjemme i økosystemene skal ikke skade eller begrense økosystemenes funksjon» Strategien beskriv òg eit felles arbeidsmål: «Forebygge utilsiktede introduksjoner av fremmede arter og negative effekter av tilsiktede introduksjoner gjennom et mer dekkende regelverk, tiltak, informasjon og samarbeid.» Fylkesmennene har ei sentral rolle når det gjeld oppfølging av den nasjonale strategien mot framande skadelege artar som gjeld på tvers av sektorane. Dette inneber innsats både på arts- og områdenivå, og vil krevje samordning på tvers av sektorar og kommunar. Fylkesmannen i Sogn og Fjordane fekk i 2009 oppdrag frå Direktoratet for naturforvaltning (DN) å utarbeide ein handlingsplan mot framande skadelege artar i Sogn og Fjordane. Handlingsplanen skal bidra til å samle kunnskap om utbreiinga av framande skadelege artar. Han skal innehalde prioriteringar med omsyn til fjerning av artar, kva område som skal prioriterast, kva tiltak som bør setjast i verk og kven som har ansvar for å førebyggje spreiing og gjennomføre tiltak for å fjerne førekomstane. Ved å ha ein handlingsplan for nedkjemping av framande skadelege artar med prioriterte tiltak vil det bli enklare å søke om midlar til tiltak som er i tråd med handlingsplanen. Faggrunnlaget for handlingsplanen er samla frå forskjellige kjelder, dei viktigaste er omtalt under. Direktoratet for naturforvaltning har utarbeidd ei rekkje artiklar, publikasjonar og nasjonale handlingsplanar for framande artar. Desse kan ein finna på internettsidene deira, sjå DN framande artar. Artsdatabanken er ein offentleg kunnskapsbank med hovudoppgåve å levere påliteleg og lett tilgjengeleg informasjon om artar og naturtypar til aktuelle samfunnsaktørar og allmenta. Nokre relevante tenester som Artsdatabanken leverer er Artsobservasjoner, der ein legg inn funn av artar, Fremmedartsbasen og Norsk Svarteliste Artsdatabanken har utarbeidd faktaark for nokre av dei risikovurderte artane, sjå nettstaden til Artsdatabanken ( Framande artar som påverkar landbruksproduksjon og mattryggleik er beskrivne av Mattilsynet eller Folkehelseinstituttet. Side 5 av 55

10 Norsk svarteliste 2007 Med norsk svarteliste frå 2007 kom den hittil mest omfattande oversikta over framande artar i Noreg og den første offisielle oversikta over økologiske risikovurderingar for eit utval framande artar. Lista omfattar totalt 2483 artar, der 217 er risikovurderte. Oversikten er utarbeidd av Artsdatabanken i samarbeid med ekspertar frå relevante vitskapelege institusjonar. Til grunn for risikovurderingane er det lagt eit kriteriesett utvikla for å kunne foreta ei standardisert vurdering av økologiske konsekvensar av framande artar. Av dei 217 risikovurderte artane på svartelista, er 93 artar plasserte i kategorien «høg økologisk risiko» (HR), 41 artar er vurderte til å utgjere «lav økologisk risiko» (LR) og 83 artar har vi så liten kjennskap til at dei har hamna i kategorien «ukjend økologisk risiko» (UR). Ei ny og meir omfattande økologisk risikovurdering av framande artar er venta frå Artsdatabanken i Lovverk og føresegner knytt til framande organismar Ei rekkje av Noregs lover og forskrifter regulerer aktivitetar som påverkar det ytre miljøet, eller det biologiske mangfaldet (sjå tabell 1). Framande artar kan føre til store negative konsekvensar for miljøverdiar og naturmangfald. Aktivitetar som fører til introduksjon og spreiing av framande skadelege artar kan difor vere i strid med miljølovgivinga. Mange av lovene har ikkje som hovudføremål å regulere innførsel og spreiing av framande artar, det er berre eitt ledd i regelverket. Det er naturmangfaldlova som først og fremst skal femne om framande artar. Tabell 1: Lover, forskrifter, internasjonale avtalar og nettverk som omhandlar framande artar. Lover Lov om forvaltning av naturens mangfold (naturmangfaldlova, LOV nr 100) Lov om planlegging og byggesaksbehandling (plan- og bygningslova, LOV nr 71) Lov om jakt og fangst av vilt (viltlova, LOV nr 38) Lov om vern mot forurensninger og om avfall (ureiningslova, LOV nr 06). Lov om laksefisk og innlandsfisk m.v. (LOV nr 47) Lov om matproduksjon og mattrygghet mv. (matlova, LOV ) Lov om kulturminner (kulturminnelova, LOV nr 50) Lov om rett til miljøinformasjon og deltakelse i offentlige beslutningsprosesser av betydning for miljøet (miljøinformasjonslova, LOV nr 31) Forskrifter Forskrift om utsetting av fisk og andre ferskvannsorganismer (FOR nr 1020) Forskrift om systematisk helse-, miljø- og sikkerhetsarbeid i virksomheter (internkontrollforskriften FOR nr 1127) Forskrift om planter og tiltak mot planteskadegjørere (FOR nr 1333) Forskrift om rammer for vannforvaltningen (vassforskrifta FOR nr 1446) Forskrift om hindring av spredning av fremmede organismer via ballastvann og sedimenter fra skip (ballastvatnforskrifta, FOR nr 992) Forskrift om innførsel og utsetting av fremmede organismer (snart vedteken, kap IV i nml) Forskrift om utsetting av fremmede treslag (snart vedteken, kap IV i nml) Side 6 av 55

11 Internasjonale konvensjonar som forpliktar Noreg til å bevare biologisk mangfald Den internasjonale plantevernkonvensjonen, IPPC, 1952 CITES (regulerer internasjonal handel med trua dyre- og planteartar, 1975) Ramsarkonvensjonen (vern av våtmarksområde, 1975) Bernkonvensjonen (beskyttelse av ville planter og dyr, 1982) Bonnkonvensjonen (særskilt avtale om trekkande og vandrande artar, 1983) Den nordatlantiske laksekonvensjonen NASCO (vern om laksen i det nordlige Atlanterhavet, 1983) Konvensjonen om biologisk mangfold (om bevaring av biologisk mangfald, (CBD) Rio de Janeiro 1992) Ospar-konvensjonen (vern om det marine miljø i Nordaust- Atlanteren, 1992) Klimakonvensjonen (FNs rammekonvensjon om klimaendring, 1994) Ballastvannkonvensjonen (for å hindre spreiing av organismar med ballastvatn, 2004) Internasjonale nettverk Delivering Alien Invasive Species Inventories in Europe (DAISIE) eit EU-finansiert forskingsprosjekt som har som hovudmål å lage ei liste over invaderande artar i terrestriske, limniske og marine miljø i Europa. Dei har til no registrert ikkje-opphavlege artar i Europa. Av desse reknar ein at 15 prosent kan bli forventa å gje negative effektar, økonomisk eller økologisk. Nord europeisk og baltisk nettverk for invaderande artar - NOBANIS Styresmaktnettverk (DN er aktiv i dette nettverket) Plantevernorganisasjonen for Europa og Middelhavslanda EPPO Naturmangfaldlova Naturmangfaldlova skal leggje til rette for ein heilskapleg, langsiktig og forpliktande berekraftig bruk og vern av naturmangfaldet. Lova omfattar all natur og alle sektorar som forvaltar natur eller som fattar avgjerder som har konsekvensar for naturen. Kapittel IV, Fremmede organismer, utgjer eit heilskapleg regelverk som regulerer innførsel og utsetjing av framande organismar. Reglane slår fast felles prinsipp og normer for ulike innførselsformer for alle typar organismar. Kapittelet trer først i kraft når dei to forskriftene som ligg til kapittelet blir vedtekne. Dette gjeld «forskrift om innførsel og utsetting av fremmede organismer» og «forskrift om utsetting av utenlandske treslag». Forskriftene har vore på høyring og vil truleg bli vedtekne i løpet av For framande artar som allereie er spreidde og etablerte i norsk natur, står det ikkje noko i kapittel IV som gjeld bekjemping direkte. Dette er regulert av andre kapittel i lova. Generelle reglar om bekjemping av framande organismar finn ein primært i lovkapittel II (Alminnelige bestemmelser om bærekraftig bruk), III (Artsforvaltning), og IX (Håndheving og sanksjoner). Kapittel 2 ( 8-12), inneheld dei miljørettslege prinsippa; kunnskapsgrunnlag, føre-varprinsippet, økosystemtilnærming, miljøpåverkar betalar, og å bruke miljøforsvarlege teknikkar. Prinsippa er sektorovergripande og pålegg alle som kan påverke naturmangfaldet om å overhalde dei. Side 7 av 55

12 Forskrift om planter og tiltak mot planteskadegjerarar Fastsett med heimel i matlova. Føremålet med forskrifta er å hindre at planteskadegjerarar blir introduserte og spreidde i Noreg. Forskrifta rettar seg ikkje primært mot framande artar, men mot plantehelse. Forskrifta regulerer innførsel og spreiing av sjukdomsframkallande følgjeorganismar som ein kan finne på importert plantemateriale. Mange av desse sjukdommane er samanfallande med artar som er førte opp med høg risiko på Norsk svarteliste, Døme på slike artar er soppartane som fører til almesjuke. Eit anna døme er bakteriesjukdomen pærebrann som har bulke- og pilemispel som vertsorganisme. Det er Mattilsynet som handhever forskrifta og dei kan mellom anna påleggje folk å destruere planter med skadegjerarar og påleggje karantene på jord som har hatt skadegjerarar. Forskrifta inneheld også ei liste over skadegjerarar som det er forbode å innføre og spreie i Noreg ( Vassrammedirektivet og vassforskrifta EUs rammedirektiv for vatn er eit av EU sine viktigaste miljødirektiv og er grunnlaget for at Noreg fekk eiga vassforskrift i Hovudmålet med forskrifta er å sikre god økologisk og vasskjemisk tilstand i vatn, både vassdrag, grunnvatn og kystvatn. Arbeid mot svartelisteartar er ein integrert del av arbeidet med vassdirektivet i EU og vassforskrifta. Handlingsplanar og andre prosjekt mot framande artar bør samordnast med vassforskriftsarbeid. Karakterisering av alle vassførekomstar skal vere ferdig i I Rogaland er det omlag 1000 vassførekomstar fordelt på fire vassområde. Tilstanden blir målt ut frå økologiske og kjemiske forhold, der også framande ferskvassorganismar kan inngå. Ballastvatn Spreiing av framande organismar med ballastvatn og sediment frå skip blir rekna som ei av dei største utfordringane på miljøsida. Noreg har arbeidd aktivt med å få på plass eit internasjonalt regelverk for handsaming av ballastvatn. I 2004 vedtok FNs internasjonale sjøfartsorganisasjon IMO ein konvensjon for kontroll og handtering av ballastvatn og sediment frå skip. Konvensjonen er viktig for å redusere risikoen for innførsel av framande artar, men vil og vere utfordrande for skipsreiarar og teknologileverandørar. Miljøverndepartementet fastsette forskrift om hindring av spredning av fremmede organismer via ballastvann og sedimenter fra skip. Noreg er eit av dei første landa i verda som innfører krav til handtering av ballastvatn og vil vere eit føregangsland for å hindre spreiing av framande artar. Miljøverndepartementet og Sjøfartsdirektoratet har ansvaret for retningsliner til konvensjonen. Side 8 av 55

13 1.4. Målsetjingar Mål Å redusere dei negative konsekvensane av framande skadelege artar på naturmangfaldet i Sogn og Fjordane Å utvikle ein regional forvaltningsstrategi for arbeidet med å bekjempe framande skadelege artar Strategi Handlingsplanen skal vere med på å samle kunnskap om utbreiing av framande artar, og rettleie om korleis desse artane skal bekjempast. Han skal vere konkret og ha fokus på strategiar og tiltak for utvalde framande artar som er særleg aktuelle for Sogn og Fjordane. Arbeid med framande skadelege artar skal ha ei tretrinns tilnærming: 1. Hindre introduksjonar 2. Etablerte framande skadelege artar blir haldne nede der det er praktisk mogleg og tilrådeleg 3. Om utrydding av ein framand skadeleg art ikkje er mogleg skal førekomsten overvakast, og tiltak skal setjast i verk for å avgrense spreiing Fylkesmannen ønskjer samarbeid, samhandling og kunnskaps- og erfaringsutveksling mellom ulike offentlege organ, kommunar, næringar og interesseorganisasjonar i fylket for å følgje opp den nasjonale strategien. Samstundes må ein ikkje gløyme det ansvaret kvart enkeltmenneske har, til dømes som hageeigar, naturvitar eller turgåar. Ein viktig del av planen blir å kartleggje tilgjengelege ressursar og kompetanse til bruk i kampen mot framande skadelege artar, inkludert fagmiljø, frivillige organisasjonar og skular. Planen må ta høgde for at tilgjengelege midlar til tiltak mot framande artar vil kunne variere frå år til år. Side 9 av 55

14 2. Framande artar i Sogn og Fjordane 2.1. Naturgrunnlaget Sogn og Fjordane består av 26 kommunar. Fylket dekkjer km 2 og har om lag innbyggjarar. Store delar av landarealet er fjellområde, gjennomskore av djupe, tronge dalar og fjordar. Dette gjer at det er stor klimatisk variasjon over små avstandar, og kvar vegetasjonstype har relativt lite areal til disposisjon. Kvar naturtype ligg i band langs fjord og dalstrok opp til høgfjellet og langs kysten. Langs kysten finn ein eit oseanisk klima med milde vintrar og mykje nedbør. Her trivst artar som ikkje toler vinterkulde og tørke. Sitkagrana er ein innført art som er spesielt tilpassa eit slikt oseanisk klima. Inne i fjordane finn ein meir kontinentalt klima med lite nedbør, og innslag av austlege artar. Sogn og Fjordane har eit særs rikt utval av naturtypar, faktisk huser fylket 22 av dei 26 vegetasjonsgeografiske regionane som finst i Noreg. Bilete: Frå havnivå til høgfjell ved Strynevatnet (Foto: Astrid Haavik) Vegetasjonsgeografisk region: samanstilling av vegetasjonssoner (variasjon frå sør til nord) og seksjonar (variasjon mellom kyst og innland). Dei 26 vegetasjonsgeografiske regionane vi har i Noreg består av område med relativ lik regional vegetasjon (etter Moen 1998). Topografien gjer at det er få store samanhengande areal med naturtypar og at det kan vere lange spreiingsvegar for artar i same naturtype. Langs fjordane og dalane er det gode forhold for rike edellauvskogar og jordbruk i dei næringsrike, sørvendte liene. Dei farbare delane av låglandet er stort sett disponert til jordbruk, og 2,5 % av arealet i fylket er jordbruksareal i drift. Den mest lettdrivne jorda er framleis halden i hevd, men det er store areal prega av attgroing. Det er særleg den ekstensive bruken av utmarksareala til slått og beite som har gått tilbake dei siste femti år. Varmekrevjande edellauvskog står att der folk ikkje kunne dyrke jorda, i bratte fjellsider og skrentar. Denne skogen har ofte blitt nytta til beiting og styving. Side 10 av 55

15 Tabell x: Prosentvis dekning av ulike typar skog i Sogn og Fjordane (henta frå Landsskogtakseringa 2009). Skogtypar i produktiv skog Lauvskog 53 Furu 31 Gran 14 Andre treslag 2 Prosentvis dekning Totalt har fylket om lag 2700 km 2 produktiv skog. Naturskogen er dominert av furuskog og lauvskog, med betydeleg førekomst av rike edellauvskogar. Fråvær av gran i den naturlege floraen i Sogn og Fjordane har resultert i skogtypar som ein ikkje har i utbreiingsområdet for gran. Slike skogtypar er blåbærfuruskog, lågurtfuruskog og ospeskogar. I europeisk målestokk har Noreg eit stort mangfald av boreal lauvskog, med eit særleg internasjonalt ansvar for område utanfor grana si utbreiing, og for område prega av naturprosessar som ras, storm og flaum. Sogn og Fjordane har sin del av dette. (henta frå: Verneplan for edellauvskog i Sogn og Fjordane, 2006) 2.2. Landlevande artar 22 av dei totalt 217 artane som er vurderte som høgrisikoartar i Norsk Svarteliste 2007 er registrert i Artskart i Sogn og Fjordane. Karplanter I den nasjonale svartelista (Gederaas m. fl. 2007) er 25 karplanter risikovurderte og 17 av desse er vurderte til å utgjere høg risiko for biologisk mangfald. 13 av desse karplantene er registrerte i Sogn og Fjordane. I handlingsplanen har vi i tillegg valt å fokusere på nokre artar som enno ikkje er vurderte av Artsdatabanken, men som spreier seg i Sogn og Fjordane eller andre fylke, og som kan vere skadelege for naturmangfaldet. Dei fleste av desse artane er tilsikta innført, og nokre er knytte til store økonomiske verdiar, som sitkagran og norsk gran. Mange av dei landlevande framande artane som er spreidde i norsk natur er artar som er bevisst innførte til bruk i næring, til dømes innan jordbruk, skogbruk og hagebruk. Andre viktige innførselsvegar er import av jord, planter og steinmateriale eller infisert materiale frå planter eller levande dyr. Mange artar kjem inn som nissar på lasset ved slik import, og det omfattar også andre organismegrupper enn karplanter. Import av planter har til dømes ført inn sjukdommar som pærebrann, almesjuke og askeskotsjuke og fleire sniglar. Side 11 av 55

16 Vegar kan vere spreiingskorridor for planter. Frø og plantedelar kan spreiast med sjølve kjøretøyet, ved kantslått, feiing eller ved flytting av jord eller snø. Bar jord er godt eigna for etablering av framande artar og det finst ofte langs nyetablerte vegar. Bygging av bruer, tunnelar og andre liknande fysiske innretningar kan resultere i utilsikta innførslar ved at artar får høve til å spreie seg til område dei elles ikkje ville hatt tilgang til. Direktoratet for naturforvaltning tilrådde i 2008 stans i dyrking, import og omsetjing av følgjande prydplanter: rynkerose, kjempebjørnekjeks, tromsøpalme, parkslirekne, kjempeslirekne, kjempespringfrø, kanadagullris, skogskjegg og platanlønn. Landbruk - Framande treslag Vestlandet har ein ekstra utfordring når det gjeld framande artar, som gjeld utplantinga av framande treslag, særleg bartre. Det blei starta med skogplanting på slutten av og utover 1900-talet, for å auke verdien av areala og inntektene til bøndene. Det var den produktive grana og utanlandske treslag som sitkagran, edelgran og berg- og buskfuru som blei planta ut og som har teke over store areal frå den opphavlege furu- og lauvskogen. Sitkagrana har store negative konsekvensar for naturmiljøet der han blir planta. Sidan treet er så rikt på bar og greiner vil plantingar skugge ut all anna vegetasjon på skogbotnen. I tillegg spreier arten frø i stor skala frå han når 5-10 år. Det er kjent at sitkagran spreier seg i sårbart kystlandskap. Denne praksisen har stor økonomisk verdi og blir framleis prioritert av sentrale landbruksstyresmakter som inntektskjelde og klimatiltak. Dei siste 50 år er det planta mykje sitkagran, både som leplantingar, i hagar, friområde og som større plantasjar. Mange av desse er no inne i ein frøspreiande fase og spreier seg villig i dei fleste naturtypar, m.a. uskjøtta kystlynghei. Ein trudde lenge at gran på Vestlandet hadde vanskeleg for å spreie seg med frø, men det stemmer ikkje, og det er no mykje gran som spreier seg i edellauvskog. Vi veit ikkje heilt i kva grad grana er i stand til å utkonkurrere dei ulike typane av edellauvskog, men det er grunn til å frykte at nokre skogtypar er avhengige av fråvær av gran, og såleis etter kvart vil forsvinne. I tillegg til å skape eit surare strø, er grana skuggetolande og dermed også i stand til å gjere skogen tettare og mørkare. I tillegg til gran har det til Vestlandet vorte innført både sitkagran, vestamerikansk hemlokk og andre nordamerikanske bartre. Då desse er godt tilpassa kystklima, kan vekse seg svært store og skapar tett skugge, er det ytra frykt for at dei på lang sikt vil kunne dominere skogen på Vestlandet. Spesielt er hemlokk svært skuggetolande og konkurransekraftig. Vi står overfor eit dilemma når det kjem til planting av framande bartreslag på Vestlandet. For samtidig som ein ser at sitkagran fører til store endringar i vegetasjonssamansetnad og landskap og spreier seg i sårbar kystlynghei, er det også det treslaget som veks fortast og kan Side 12 av 55

17 samle mest virke og mest karbon i eit vestlandsklima. Mykje av dei utanlandske bartreslaga er planta veldig spreidd og i terreng ein ikkje lett når med moderne hogstmaskiner. I ei undersøking frå 1999 blir sitkagran framheva som det utanlandske treslaget som har størst negativ effekt. Delvis heng det saman med stor spreiingsintensitet og avstandsspreiing, men og fordi det er det mest brukte utanlandske treslaget. Sitka sett kongler tidleg og har ei sterk konkurranseevne (Nygaard, et al., 1999). For utanlandske treslag føreslo dei eit forvaltningsregime som viser omsyn til område med spesiell vernestatus eller kulturverdi. Tiltaka omfatta: Forby treslag med høg spreiingsintensitet Fastsetje buffersoner rundt område med spesiell verdi, kor utanlandske treslag ikkje skal brukast nærare enn 200 meter Påleggje brukar å rydde bort uønskt forynging rundt felt med utanlandske treslag Anlegg- og byggeverksemd fører til omfattande flytting av massar (stein, jord, grus og sand). Dette er ei svært viktig spreiingskjelde for jordlevande organismar og for frø. Mange planter har reservar av frø (frøbank) i jorda, og desse kan spire etter fleire års lagring. Kjempebjørnekjeks, kjempespringfrø, russekål og fleire andre artar må ein vere på vakt for ved flytting av jordmassar. Hagebruk Fleire artar som blir brukt i hagar er no spreidde til naturmiljø i Sogn og Fjordane. Dette omfattar blant anna rynkerose, slirekneartane, hagelupin og mispelartar. Nokre artar blir spreidde med rotskot direkte frå hagane (slirekneartar) eller ved at fuglar et og spreier frøa (t.d. misplar). Dette er vanskeleg å hindre og krev at det blir vist meir varsemd i planteval og i utvikling av sterile variantar av plantene. Rynkerose (Rosa rugosa) er eit døme på ein slik art. I tillegg til direkte spreiing frå hagar og andre plantingar kan planta også spreiast til nye område ved at nypene, som toler saltvatn, driv i land langs kysten. Rynkerosa trivst godt i sårbare område som strender, sanddyner og elvedelta, der ho kan vekse til ugjennomtrengjelege kratt og endre vegetasjonssamansetnaden fullstendig. Mange artar blir også spreidde ved at hageeigarar dumpar hageavfall i meir eller mindre ulovlege avfallshaugar utanfor hagen. Jord frå hagekompost er ei viktig kjelde til spreiing av artar, blant anna ei vesentlig kjelde til spreiing av kjempespringfrø. Her er det kvart individ sitt ansvar for å vise omsyn til naturen som speler inn. Hageavfall som inneheld plantedelar og frø frå framande artar kan føre til at framande skadelege artar spreier seg, dersom ein ikkje er varleg ved handtering av avfallet. Innførsel av hageplanter til Noreg blir handsama av Mattilsynet. Regelverket er i all hovudsak utarbeidd for å motverke innførsel av sjukdomar. Til kapittel IV i naturmangfaldlova «Fremmede organismer» trer i kraft, er det ikkje noko generelt forbod mot import og omsetjing av svartelisteartar. Side 13 av 55

18 Mispelartar er mykje brukt i hagar. Bulkemispel og pilemispel er vertsplante for plantesjukdommen pærebrann (HR), som er forårsaka av bakterien Erwinia amylovora, og angrip eple- og pæretre samt fleire artar i rosefamilien og er forbode i omsetjing. Det er brukt store midlar på å fjerne bulkemispel frå hagane i nokre område for å hindre spreiing til fruktdistrikt. Sjukdommen pærebrann er funne i tre kommunar i fylket, utan at desse funna har blitt registrert i Artsobservasjonar. Pærebrann er ein av dei vanlegaste sjukdommane på eple og pære i verda og Mattilsynet kjemper for å halde sjukdommen unna dei store fruktdistrikta våre. Tidlegare kampanjar frå Mattilsynet for å slå tilbake smitte, og hindre spreiing av pærebrann til fruktdistrikta, har vore retta mot hagar ved å fjerne dei to vertsplantane bulkemispel og pilemispel i smitta område. Vidare prioritering av kva for artar som skal bekjempast i fylket er delvis avhengig av kampen mot pærebrann. Ikkje dump hageavfall i naturen, ha kunnskap om kva for artar som er skadelege, kva som gjer dei skadelege og korleis ein må behandle avfall frå dei. Dei viktigaste spreiingskjeldene for framande planter er: Import og utsetjing av hageplanter Planting av framande treslag i samband med hagebruk og skogbruk Flytting av massar i samband med til dømes anleggsverksemd og revegetering Spreiing under transport Spreiing ved skjøtsel Som blindpassasjerar ved import av andre organismar og sekundær spreiing frå naboland Virvellause dyr Det finst fleire hundre artar av insekt, edderkoppdyr og fleire titals snigleartar som er innførte til Noreg (t.d. 20 artar av sniglar utan skal i Noreg, 9 av desse er innførde). Dei fleste av desse har kome utilsikta til landet som blindpassasjerar i samband med annan import av til dømes hageplanter, tømmer og matvarer. Dei aller fleste insekts- og snigleartar vil aldri bli noko problem og vil ikkje overleve i norsk natur. Det er innført ei rekkje forskjellege virvellause dyr (insekt og midd) til biologisk kontroll i norsk landbruk. Landbruket har som mål å få ned bruken av sprøytemiddel, noko som har ført til ei aukande interesse for å importere bakteriar, virus, parasittar og rovformer av insekt til bekjemping av skadeorganismar. Det er i dag liten kunnskap om insekt og sniglar i Sogn og Fjordane. I denne handlingsplanen har vi difor valt å ikkje rette direkte tiltak desse gruppene, anna enn å kartlegge og prøve å lage varslingsrutinar om dei blir observerte. Mange av desse artane er det i tillegg vanskeleg å gjere noko med når dei først er etablerte i naturen. Det er difor viktig at det kjem på plass eit regelverk og skjerpa rutinar både nasjonalt og internasjonalt for å motverke spreiinga av ytterlegare nye artar frå fjernare strøk. Side 14 av 55

19 Alvorlege skogsskadegjerarar kan følgje med import av trevirke, bark og emballasje. Furuvednematode (Bursaphelenchus xylophilus) er opphavleg frå Nord-Amerika, men er funnen i Portugal. Arten vert spreidd med furubukk og kan gjere stor skade på skog. Furuvednematode er så langt ikkje kjend i Noreg. I plantehelseforskrifta er det gjort endringar som forbyr import av bartrevirke frå Portugal og land utanfor EU, for å hindre innførsel av arten til Noreg. For import av tømmer frå andre europeiske land er det i dag ingen restriksjonar. Regelverket krev at alt tømmer og trevirke frå land utanfor Europa skal vere barka og utstyrt med helsesertifikat frå eksportlandet. Desse restriksjonane hindrar ikkje innførsel av ein del sopp og insekt som er i sjølve trevirket. Til dømes har almesjuke kome inn på denne måten. Noreg er mellom dei landa som har innført plantesanitære innførselskrav til trepallar og anna emballasjemateriale av tre som følgjer med vareimporten. Bioforsk utarbeida i 2008 ein handlingsplan mot brunskogsnigelen. Dyr og fuglar På Svartelista var det 21 artar av fugl og pattedyr som blei risikovurderte, og fem pattedyr kom på høg risiko-lista. Import av kjæledyr, prydfugl, akvarieorganismar og ulike artar til hobbyoppdrett er ei mogleg kjelde for spreiing ut i naturen. Det er krav om veterinærsertifikat for enten dyre- eller folkehelsevilkår, ved handel mellom EU/ EØS-land og ved import av dyr frå desse landa. Framande fugleartar stammar som oftast frå tilsikta innførslar eller sekundær innførsel. Dei domestiserte tamfuglane har utgangspunkt i artar som finst i naturen, og har difor eit arvemateriale som liknar desse artane. Sjansen for at avkommet skal vere forplantningsdyktig er difor større for kryssingar mellom tamfuglar og villfuglar enn for krysningar mellom ulike ville fugleartar. Når dei tamme fuglane blandar seg med dei ville, blir arvematerialet til dei ville populasjonane ureina. Det vil seie at populasjonane får tilført gen som ikkje høyrer heime i den ville, stadeigne populasjonen, og som heller ikkje er tilpassa det miljøet den ville populasjonen lever i. Dette kan føre til lågare reproduksjon og dårlegare overleving for den ville populasjonen. Ca. 10 % av alle fugleartar er kjende for å hybridisere, men truleg er denne raten endå høgare (Grant et al. 1992). Difor er det viktig at dei som har tamme fuglar passar godt på og hindrar at dei etablerer seg i det fri. Rovdyr som blir introduserte til eit nytt område eller til eit nytt økosystem, kan på kort tid gjere stor skade og føre til varige endringar hos andre artar. Det er ofte generalistane som gjer suksess om dei kjem inn i nye område, då dei lett tilpassar seg nye leveområde. Amerikansk mink er ein art som har levd i vill tilstand i Sogn og Fjordane i lang tid og arten kan ha sett sitt preg på bestandar av bakkehekkande fugl og fisk i små elvar og bekkar. Bestanden av mink i fylket ser ut til å ha vore relativt stabil dei siste tiåra. Det er mogleg at oter konkurrerer med mink og fortrengjer den der han bur, for artane ser ikkje ut til å overlappe i utbreiing. Side 15 av 55

20 Handlingsplan mot amerikansk mink, DN 2011 Måla for handlingsplanen er å: 1. Fjerne eller redusere bestanden av mink i prioriterte verneområde, slik at verneføremålet blir oppfylt 2. Fjerne eller redusere bestanden av mink i prioriterte leveområde for raudlista artar utanfor verneområde 3. Legge betre til rette for at lokale initiativ lukkast i å fjerne/redusere minkbestanden i leveområder for viktige arter for hausting, anna næring og naturoppleving 4. Skape ein betre kunnskapsplattform for tiltak mot mink, og for arbeidet mot nye framande skadelege artar som etablerer seg Dei vanlegaste spreiingskjeldene for landlevande dyr er: Import og utsetjing av levande dyr Rømming frå pelsdyrfarmar, zoologiske hagar, parkfuglar eller av kjæledyr Bygging av bruer, kanalar, tunnelar, m.v. Som blindpassasjerar ved import av andre organismar og i jord Artar brukt i biologisk nedkjemping av andre skadegjerarar 2.3. Ferskvassorganismar Det er 34 ferskvassartar som er risikovurderte i Norsk svarteliste av desse er rekna å utgjere høg risiko, 12 er av ukjend risiko og 1 art av låg risiko. Av desse er det nokre artar som har ei naturleg utbreiing i delar av Noreg, men som spreier seg til område der dei ikkje høyrer heime naturleg. Ein hovudgrunn til auka fokus på framande artar dei siste åra er fiskeparasitten gyro (Gyrodactylus salaris). Denne har ramma villaksen i Noreg hardt og er ein av hovudårsakane til laksedød i mange elvar på Vestlandet, Austlandet og Nord-Noreg. Framande karplanter i vatn kjem oftast frå hagedammar og folk som tømmer akvaria og hageavfall i vassdrag. Ei anna kjelde til spreiing er inngrep i og langs vassdrag. Døme er kraftutbygging som har etablert nye vegar mellom vassdrag. I dag må ein ta slike omsyn under konsesjonsbehandlinga. Risiko for spreiing av framande artar kan føre til avslag på konsesjonssøknaden om ein ikkje har avbøtande tiltak. Det er to artar som har vist seg å vere problematiske andre stadar, men som ikkje er kjent at har etablert seg i Sogn og Fjordane. Det gjeld dei to slektningane vasspest og smal vasspest. Side 16 av 55

21 For å førebyggje spreiing av vasspestartane er det difor viktig å: Informere om spreiingsfarane Tørke og reingjere fiskereiskap og støvlar før flytting til nytt vassdrag Unngå flytting av båtar, kajakk og kano mellom vassdrag Eit typisk trekk for økosystem i ferskvatn i Sogn og Fjordane vest for vasskiljet er få fiskeartar, der dei opphavlege fiskeslaga vandra inn frå havet etter at innlandsisen trekte seg tilbake. Desse unike fiskeartsfattige økosystema er det viktige å ta vare på. Folk har til all tid tatt med seg fisk til nye vatn, som eit næringsgrunnlag eller til sportsfiske. Auren er eit godt døme på ein slik fiskeart, der historiske kjelder hevdar å finne spor av utsetjing av fisk alt i steinalderen. Aure har blitt flytta til mange fiskelause vatn i Sogn og Fjordane. Tilsikta og utilsikta utsetjingar kan fortrengje naturlege bestandar av fisk. Ørekyt er eksempel på ein uønskt fiskeart som fortrengjer opphavlege fiskeslag som aure. Sidan ørekyt er nytta som agnfisk, er arten truleg spreidd som eit resultat av hobbyfiske. Tilsikta utsetjingar for å auke produksjonen av aure (mislukka) og spreiinga etter dette har øydelagt produksjonen til mange gode fiskevatn. I enkelte miljø rundt meitefiskarar har det vore ein tendens til å setje ut nye fiskeslag. Desse kan øydeleggje mykje i dei vatna dei blir sette ut. Gjedda er ein effektiv rovfisk som mange stader har ein negativ effekt på fiskefaunaen i innsjøane der dei er sette ut. Dette er eit døme på ein fisk som er stadeigen for Noreg, men som ikkje har spreidd seg naturleg til Sogn og Fjordane. Det er sett ut gjedde mange plassar i Sogn og Fjordane, men det finst inga total oversikt over kor arten er. Det er viktig å motverke vidare spreiing av arten, spesielt der det er store naturlege barrierar. Både lovlege og ulovlege utsetjingar føregår den dag i dag. Det er eit generelt forbod mot å flytte og setje ut fisk og andre ferskvassorganismar i Noreg, blant anna for å hindre spreiing av fiskesjukdommar (Forskrift om utsetting av fisk og andre ferskvannsorganismer (FOR nr 1020)). Etter søknad kan ein få løyve til utsetjing av stadeigne stammar av fisk (Fylkesmannen gir løyve på anadrom strekning, fylkeskommunen gjer løyve på ikkjeanadrom strekning). Statens vegvesen nyttar vatn i samband med fukting av grusvegar, vasking av skilt og anna vegutstyr. Vatn blir pumpa opp til mobile tankar frå vatn og vassdrag og brukt til forskjellige føremål langs vegane. På denne måten kan vatn frå eit infisert vassdrag ende opp i eit anna vassdrag. Dette kan i verste fall medføre spreiing av til dømes Gyrodactylus salaris og vasspest mellom ulike vassdrag. Dei vanlegaste spreiingskjeldene for ferskvassorganismar er: Flytting av båtar og fiskereiskap, påvekstorganismar på skrog og på fiskereiskap Spreiing frå akvakultur Fritidsfiske med levande agn som åte Side 17 av 55

22 Utsetjing av fisk i samband med fritidsfiske Utsetjing av fisk i kultiveringssamanheng Flytting av vatn i samband med vegarbeid som fukting av vegar og vasking av skilt og annan reiskap Inngrep i og langs vassdrag, til dømes omlegging av naturlege vassvegar i samband med kraftutbygging Utsetjing eller røming frå hage- og parkdammar. Desse fiskane kan også vere ei kjelde til sjukdomar som kan spreie seg til naturlege bestandar 2.4. Marine organismar Den største uvissa om utbreiing og førekomst av framande skadelege artar gjeld marine artar og landlevande virvellause dyr. Norsk svarteliste 2007 reknar med 42 registrerte framande marine artar. 95 % av desse er risikovurderte. Av desse er 27 artar plasserte i kategorien høg risiko og 15 artar i ukjend risiko. Det er god grunn til å anta at det er langt fleire framande artar i norske farvatn enn det som er registrert i dag. I Sogn og Fjordane har det så langt ikkje vore systematiske registreringar av framande artar i vatn. Det er ein del kunnskap om framande marine artar som førekjem på kontinentet. Mange av desse kan vere dørstokk-artar i vår region og det er i første rekkje viktig å førebygge innførsel av desse artane. Difor er det ikkje berre båttrafikk frå fjerne land som bør bli regulert sterkt, men også båttrafikk innanlands og frå våre naboland. Import av framande levande organismar for konsum inneber ein fare for utsetjing og etablering i naturen. Desse organismane kan og vere vertar for innførsel av framande sjukdomar som kan få alvorlege konsekvensar for stadeigne artar. Skipsfart Det er omfattande skipstrafikk i fylket, med industri og turistnæring som kvart år bringer tusenvis av utanlandske fartøy inn i hamner og fjordar. Til dømes har turisthamna Flåm inst i Aurlandsfjorden 130 innmeldte skipsanløp i Slik trafikk fører med seg nye artar som påvekstorganismar på skipsskrog og som planktoniske organismar i ballastvatnet. Marine miljø er særs vanskelege og kostnadskrevjande å kartleggje. I tillegg er utrydding av ein uønskt marin art nær sagt umogleg når han har etablert seg i eit nytt område. Difor er førebyggjande arbeid og internasjonale avtalar ekstremt viktige for å hindre innførslar. Førekomst av framande virvellause dyr er vanskeleg å påvise og krev ofte ekspertise når det kjem til artsbestemming, noko som gjer at dei fleste artane ikkje blir oppdaga. Utslepp av ballastvatn frå internasjonal skipstrafikk er den største spreiingskjelda til framande artar i det marine systemet i verda og i Noreg. Internasjonal skipstrafikk, handel og nye utvekslingsvegar (til dømes kanalar og endra elvelaup) fører til at organismar blir spreidde mellom ulike hav og verdsdelar i rekordfart. Det blir til ei kvar tid frakta fleire tusen Side 18 av 55

23 artar med ballastvatn og som påvekstorganismar på skipsskrog, på offshoreinstallasjonar og fiskereiskap verda over. Det er oftast planktonstadiet i livssyklusen til artane som blir spreidd med ballastvatn. I tillegg er det nærast umogleg å nedkjempe artane når dei har etablert seg. Problemet må løysast internasjonalt gjennom forpliktande regelverk og konvensjonar som regulerer utslepp av ballastvatn og sediment frå skip. Dei vanlegaste spreiingskjeldene for marine organismar er: Utslepp av ballastvatn frå skip og påvekstorganismar på skrog, men også på fiskereiskap Spreiing frå akvakultur Handel med levande sjømat og akvarieorganismar Sekundær spreiing til Noreg enten ved eiga rørsle, eller ført med havstraumane Oppdrett Det er om lag hundre oppdrettsanlegg i sjø i Sogn og Fjordane i dag. Fleire av dei marine artane som er spreidde til Noreg er resultat av noverande og tidlegare utsetjingar i samband med akvakultur både her i landet og i nabolanda. I dag er det forbode å bruke framande artar i samband med oppdrett i Noreg. Oppdrettsanlegg i Noreg er kjelde til spreiing av genetiske variantar av trua ville artar. Oppdrettslaks blir gjennom kunstig og naturleg seleksjon i oppdrettsanlegga meir og meir genetisk forskjellig frå laks i naturen, og er basert på laks frå ikkje stadeigne stammar (Status rapport frå Vitskapsrådet for lakseforvaltning). Når oppdrettslaksen rømmer frå anlegga vil han gå opp i elvar og gyte saman med villaks. Studiar viser at avkom frå rømt oppdrettslaks har stor dødelegheit og sørgjer for mykje konkurranse med parr og smolt frå villaks. Smolt med opphav i oppdrettslaks viser ikkje tilpassingar til lokalmiljø som villaksen gjer, og finn ikkje like godt tilbake til den elva han blei klekt i som villaksen. Difor fører dei store mengdene med rømt laks frå oppdrettsanlegg til ein konstant utvatning av unike, særtilpassa og sterkt trua villaksstammar. I tillegg er villaksen trua av sjukdomsutbrot som gyro og lakselus, som også blir forsterka av den store oppdrettsnæringa. Det er om lag 25 definerte villaksstammar i Sogn og Fjordane i dag. Figur 1: Regnbogeaure Side 19 av 55

24 3. Kunnskaps- og forskingsbehov Kunnskapsstatus Utbreiinga til dei fleste framande artane i fylket er dårleg kjent, og kartlegging vil vere ein viktig del av arbeidet med handlingsplanen. Det er fleire moglege strategiar for kartlegging. Éin er å byrje med å kartleggje dei mest sårbare områda, som naturreservat, prioriterte naturtypar og verna vassdrag. Dette vil vere veldig arbeidskrevjande å fullføre i heile fylket. For å seie noko om kor stort problemet med framande artar er her i fylket kan ein velje ut nokre representative kommunar eller område, der ein kartlegg systematisk. Ein mykje mindre kostnadskrevjande måte å få betre oversikt over utbreiinga til forskjellige framande artar er å vende seg til publikum. Gjennom løysinga Artsobservasjonar ( er det mogleg for folk å registrere funn av artar i Artsdatabanken. Med informasjonskampanjar og direkte førespurnad til naturinteresserte som hageeigarar, turfolk og liknande kan ein få inn observasjonar som ein ikkje hadde frå før. Dette krev at vi klarar å fange merksemda og interessa til folk, og ein viss grad av artskunnskap hos dei som går på jakt etter framande artar. I Sogn og Fjordane føregår det forskingsprosjekt på framande artar både i regi av Bioforsk vest på Fureneset og Høgskulen i Sogn og Fjordane (HISF). HISF har samarbeidd med Statens vegvesen med metodeutvikling for kartlegging og prediksjonsmodellering av framande artar langs veg. I tillegg har HISF i samarbeid med Fylkesmannen hatt eit prosjekt på fjerning av platanlønn i Flostranda naturreservat. I Flostranda naturreservat er det mykje platanlønn som veks opp og tek over for den naturlege edellauvskogen i reservatet. Prosjektet gjekk ut på å finne den enklaste måten å fjerne småplanter av platanlønn frå skogbotnen. Anten ved å simulere beiting, kutte av småplantene eller luke småplantar i forsøksruter. Resultatet var at den einaste metoden som viste markant reduksjon i tal småplantar platanlønn var luking. På Bioforsk arbeider dei med eit forskingsprosjekt for å finne ut korleis sitkagran spreier seg i kystlynghei, og kva for tiltak som kan hindre spreiinga. Side 20 av 55

25 4. Ansvar og tiltak Dei ulike sektorane har ulike roller og ansvar når det kjem til forvaltninga av framande skadelige artar. Behovet for tiltak vil også vere forskjellig, men mange av tiltaka krev at det er samarbeid og informasjonsflyt mellom ulike sektorar for at tiltaka skal bli mest mogleg effektive og målretta. Sidan kunnskapen om framande skadelege artar i Sogn og Fjordane framleis er liten, er eit av dei viktigaste måla med handlingsplanen å auke kunnskapsnivået og betre informasjonsflyten mellom dei ulike ansvarlege sektorane. Eit av dei viktigaste grepa, og samtidig lettaste, er at alle observasjonar av framande artar blir registrert på Artsobservasjoner.no. Her kan alle gå inn og legge inn observasjonar, og funna er synlege for alle. Difor kan Artsobservasjoner bli eit av dei viktigaste forvaltningsverktøya i kampen mot framande artar om ein bruker det flittig. Alle samfunnssektorar og aktørar har eit sjølvstendig ansvar for at verksemda dei driv tek miljøomsyn (St.meld. 58 ( )). I Tverrsektoriell nasjonal strategi og tiltak mot fremmede skadelige arter (2007) er det føreslått ei rekkje felles tiltak for alle samfunnsaktørar og ei rekkje særskilde tiltak innanfor kvart departements virkefelt (Miljøverndepartementet, 2007). Alle sektorar skal ha ansvar for å hindre spreiing av framande artar innan sitt område. Og alle sektorar skal bidra med samarbeid for å nedkjempe framande skadelege artar. I tillegg har vi alle, som einskildpersonar, ansvar for å hindre skade på naturmangfaldet, etter naturmangfaldlova Kommunane Det er kommunane som er det mest sentrale leddet i arbeid mot framande skadelege artar, og handling frå kommunane er viktig for at arbeidet mot framande skadelege artar skal lukkast. Den viktigaste grunnen til dette er at kommunane er det viktigaste bindeleddet mellom statlige føringar og grunneigarar og næringar i kommunen. Kommunane har samtidig lokalkunnskap og ein nærleik til problemet. Kommunane har hovudansvaret for arealbruken gjennom plan- og bygningslova, som omfattar ansvar for å ta vare på det biologiske mangfaldet. I dette ligg også ansvar for overvaking, kartlegging og nedkjemping av framande artar. Kommunane opprettheld viktige grøntareal og tilrettelegging for friluftsliv, i tillegg har dei ansvar for kommunale vegar. Nokre kommunar har blitt tildelt forvaltningsansvar for små verneområde og etter den nye forvaltningsreforma er forvaltningsansvaret for nasjonalparkar og store verneområde delegert til verneområdestyre der kommunane som er med i verneområdet er representerte. Det er difor kommunane som bør vite mest om framande artar i sitt område og har dei beste føresetnadene for effektive tiltak. Mykje av kostnadene ved nedkjemping av framande artar fell på kommunane. Det er difor viktig å gje kommunepolitikarane høve til initiativ i arbeidet mot framande artar og motivere dei til å stø opp om tiltak som informasjon, kartlegging og nedkjemping. Det er også viktig at tiltaka er av ein sånn karakter at dei kan gjennomførast med tanke på økonomi og ressurstilgang. Side 21 av 55

26 Mykje av kostnadene ved kartlegging og bekjemping vil til sjuande og sist falle på kommunane. Det er derfor viktig å gje kommunepolitikarane høve til initiativ i arbeidet mot framande skadelege artar og å motivere dei til å stø opp om det. Kommunane har eit særleg ansvar for å stille krav til og bevisstgjere entreprenørar og underleverandørar om faren for spreiing av framande artar ved flytting av massar og planting. Kommunane har etter 21 i naturmangfaldlova myndigheit til å setje i verk tiltak for å beskytte artar og økosystem på staden, til dømes ved å fjerne skadelege framande artar. Kommunane er ansvarleg for avfallshandtering, mellom anna frå husstandane i kommunen. Kommunane bør legge til rette for mottak av hageavfall. Kommunane har eit særlig ansvar for å bevisstgjere og stille krav til entreprenørar og underleverandørar om faren for spreiing av framande artar ved flytting av massar og planting. Kommunane har etter 20 og 21 i naturmangfaldlova myndigheit til å setje i verk uttak av framande artar av virvellause dyr, sopp og planter for å sikre stadeigne artar og økosystem. Kommunane er i dag ansvarlege for handheving av regelverk ved planting av ny skog regulert gjennom Skogbrukslova. Forskrift om berekraftig skogbruk, 7. juni 2006, inneheld omtale av miljøomsyn, tilfredsstillande forynging og tiltak mot skadar på skog. Etter denne forskrifta skal kommunane ta stilling til utanlandske treslag i skogproduksjon, og ved vurdering skal det leggast vekt på å unngå ukontrollert spreiing av desse treslaga. Dette inneber at ein ved eventuell planting av utanlandske treslag skal vurdere konkrete tiltak for å hindre spreiing. Dei fleste kommunane i fylket har tiltaksplanar for skog og utmark som blei utarbeidd på 1990-talet. Status Kommunane i Sogn og Fjordane fekk i samband med utarbeiding av handlingsplan mot framande skadelege artar eit informasjonsbrev om handlingsplanen. Det har vore lite fokus på arbeidet med framande artar i kommunane i fylket. I fruktdistrikta i Nordfjord og Indre Sogn har det i 2006 og 2007 vore samarbeidsprosjekt mellom kommunar, hageselskap og Mattilsynet om fjerning av mispelartar som er vektorar for sjukdommen pærebrann. I 2010/2011 held Mattilsynet på med tilsvarande aksjonar i Vik kommune og Flora kommune. Flora kommune har også vore inne på tanken å kartlegge førekomstar av parkslirekne i kommunen, på offentlege område og langs vegnettet. Elles har det vore lite fokus på tiltak mot framande artar i kommunane i Sogn og Fjordane. Ei utfordring her er at kommunane i fylket er små med få tilsette i administrasjonen som kan ta på seg slike oppgåver, og såleis lite arbeidskraft og midlar til overs til nedkjemping og kartlegging (gjennomsnittleg litt over 4000 innbyggjarar i kvar kommune, gjennomsnittleg areal på 716 km 2, og 5,7 innbyggjarar per km 2 ). Side 22 av 55

27 Tiltak Kommunane sin eigeninnsats: Førebygging av spreiing, informasjonsverksemd, bekjemping og kartlegging av framande skadelege artar bør vere ein del av kommunen sin vanlege miljøplanlegging Oppfordre innbyggjarar til å melde frå om funn av framande artar anten direkte til kommunen eller ved å rapportere til Artsobservasjonar Samarbeide og gje innspel til ein brosjyre/informasjonsskriv om behandling av jordmassar som kan vere infisert med framande artar og plantemateriale Kartlegge førekomstar av framande artar o Langs kommunale vegar og friområde o På/ved hageavfallsplassar, lovlege og ulovlege o I prioriterte naturtypar o I kommunale friluftsområde Bidra til å kartlegge førekomstar av framande treslag og gran i sin kommune Samarbeide med andre kommunar om større bekjempings- og kartleggingsprosjekt Bidra til å fjerne artar med få førekomstar i fylket 4.2. Fylkesmannen Som ein del av eige sektoransvar skal Fylkesmannen setje i verk tiltak mot dei utvalde framande artane for fylket (sjå tiltaksliste i kap.5). I dette ligg ansvaret med systematisk kartlegging og fjerning av uønskte framande artar i verneområde som ein del av det generelle skjøtselsarbeidet. Fylkesmannen skal spreie informasjon om regelverk og konsekvensane for biologisk mangfald, samfunn og økonomi ved innførsel av framande artar. Fylkesmannen skal vere pådrivar for auka informasjon om regelverk kring framande artar, og konsekvensane for biologisk mangfald, samfunn og økonomi ved innførsel av framande artar. Vidare skal Fylkesmannen bidra med å stimulere allmenta, organisasjonar og kommunar til auka fokus på framande artar. Fylkesmannen skal bidra med fagleg rettleiing med omsyn til kartlegging og nedkjempingsmetodar for utvalde prioriterte artar i fylket. Fylkesmannen skal også ha ei koordinerande rolle i dette arbeidet overfor kommunane og andre offentlege og private aktørar og ta initiativ til tverrsektorielt samarbeid. Vidare har Fylkesmannen ansvar for å følgje opp nasjonale handlingsplanar for særskilte framande artar, som kjem frå DN eller andre aktørar. Status Fylkesmannen fekk tildelt oppgåva å lage ein handlingsplan mot framande skadelege artar i fylket og på den måten koordinere arbeidet mot framande skadelege artar regionalt. I tillegg til sjølve handlingsplanen vil Fylkesmannen drive med informasjonsarbeid, overfor dei aktuelle sektorane og innbyggjarar i fylket. Det er viktig at Fylkesmannen gjer sitt for å skape ein arena for samhandling om bekjemping av framande artar. Side 23 av 55

28 Ein av dei viktigaste oppgåvene til Fylkesmannen er å lage ein prioritering/vurderingsliste for framande skadelege artar i fylket. Denne lista skal gå gjennom kva for artar som finst i fylket, kva for artar ein bør prioritere tiltak mot, kva for artar som er enkle å få bukt med, og kva for artar som bør overvakast nærare. Gjennom faglitteratur, kontakt med fagpersonar, erfaringar frå andre fylke og utlandet er lista for Sogn og Fjordane laga. Denne lista kjem til å krevje stadige oppdateringar etter som vi får meir kunnskap om utbreiinga og skadepotensialet til dei forskjellige framande artane. Prioritering/vurderingslista for framande artar er med i handlingsplanen (sjå kap 5) og dannar grunnlaget for prioritering av tiltak mot framande skadelege artar i fylket. Fylkesmannen laga notatet «Arealforvaltning og klimatiltak i landbruket» i 2011, som skal fungere som retningsline for handsaming av sakar som handlar om landbruksrelaterte klimatiltak og arealforvaltning. Notatet er basert på rapporten «Berekraftig skogbruk i Sogn og Fjordane» frå Rapporten har desse måla for skogkultur i Sogn og Fjordane: 1. Forynging av naturleg skog skal skje med stadeigne treslag. Markriving kan vere eit tiltak for å auke frøspiringa dersom det ikkje fører til erosjon eller andre varige markskadar. 2. Granplanting blir avgrensa til blåbær- og småbregnemark. Unnatak krev ei særleg grunngjeving. Ved forynging på felt med vekslande bonitet, bør valet av treslag veksle etter den boniteten som høver. Det blir ikkje planta gran på open lyngmark. For planting i edellauvskog blir det innført meldeplikt etter skoglova 3. Endring av skogbiletet ved planting skal ta omsyn til landskapet, biologiske kvalitetar og andre miljøverdiar. Planting skal ikkje utrydde nøkkelbiotopar eller redusere variasjonen av skogtypar på ein eigedom. 4. Det blir ikkje gjeve statstilskot til planting av treslag med stor eller usikker naturleg spreiingsevne. Gran skal ikkje plantast nærare enn 2,5 meter frå vegar og stiar, tydelege dyretrakk, elvar og bekkar. 5. Der gjengroing av gammal kulturmark gjev grunnlag for lauvskog av god kvalitet, bør Fylkesmannen prioritere tiltak for stell av ungskogen Verneområde Framande artar er det største trugsmålet mot verneverdiane i verneområda i dag (jf. Riksrevisjonen dokument nr. 3:12, ). Den som har forvaltningsansvar for eit verneområde (Fylkesmannen, verneområdestyre, kommunane eller DN), har òg hovudansvar for bekjemping av framande artar i det verneområdet. Fylkesmannen har hovudansvar for forvaltning av dei fleste små verneområda i fylket. Etter at ein ny, lokal forvaltningsmodell for verneområde har tredd i kraft, er no forvaltninga for Side 24 av 55

29 dei store verneområda i fylket (nasjonalparkar og landskapsvernområde) sett over til verneområdestyre bygd opp av lokalpolitikarar, og administrert av verneområdeforvaltarar. På den måten er det styra som no har ansvar for å kartlegge, bekjempe og informere om framande skadelege artar i verneområda. Fylkesmannen har fleire prosjekt gåande med å ta ut framande treslag, gran, sitkagran, vestamerikansk hemlokk og platanlønn både i edellauvskogreservat og sjøfuglereservat. Dette gjer ein med bakgrunn i verneforskrifta, fordi treslaga trugar verneverdien, ved å fortrengje artar og endre naturtypen som er verna. Det er eit stort og kostnadskrevjande arbeid der metodane for effektivt uttak er omdiskuterte og under stadig utvikling. Der det er økonomisk tilrådeleg og mogleg tar ein ut tømmeret til virke. Elles blir trea hogde og lagde ned på staden, eller ringbarka for å stå og døy. Tiltak Koordinere, samordne og lage ein handlingsplan Informere publikum og relevante sektorar om framande skadelege artar: o Informasjonsskriv o Brosjyre Arrangere seminar og fagdagar etter behov Kartlegge førekomstar av framande artar i Sogn og Fjordane: o I marine miljø o Koordinere informasjon frå andre sektorar Lage ei oversikt over plantingar av framande bartre i fylket Følgje opp nasjonale handlingsplanar mot framande artar Samle informasjon om rutinane for handsaming av hageavfall i fylket Lage retningsliner og bekjempingsmetodikk for framande artar i verneområda Fjerne framande artar i verneområde Fjerne alle artar med mindre enn ti førekomstar i fylket i samarbeid med råka kommunar Fjerne og støtte fjerning av problematiske førekomstar av framande treslag 4.3. Fylkeskommunen Gjennom sitt arbeid med dei regionale planane skal fylkeskommunen sikre at det blir sett i verk arbeid med å førebyggje og nedkjempe framande skadelege artar. Fylkeskommunen har ansvar for å utarbeide ein regional planstrategi og regionale planar i samsvar med denne. Gjennom arbeidet med dei regionale planane bør fylkeskommunen sikre iverksetjing av arbeidet med å førebyggje og nedkjempe framande skadelege artar. Fylkeskommunen har ansvar for å handsame akvakultursøknader. Side 25 av 55

30 Det daglege ansvaret som planlegging, bygging, drift og vedlikehald av fylkesvegar er overlete til Statens vegvesen og er basert på årlege leveranseavtalar og fortløpande styring frå fylkeskommunen. Fylkesmannen og Fylkeskommunen har ansvar for å følgje opp vassrammedirektiv til EU. Fylkeskommunen har det formelle ansvaret for forvaltningsplanen medan Fylkesmannen syter for fagleg avgjerdsgrunnlag (karakterisering, klassifisering, setje standard miljømål). Som nemnt er framande artar ein av dei biologiske faktorane ein skal ta omsyn til i arbeidet med karaktersetjing og klassifisering av vassførekomstar Statens naturoppsyn (SNO) SNO har som føremål å ivareta nasjonale miljøverdiar og førebyggje miljøkriminalitet. Ansvarsområdet til SNO femnar om oppsyn i verneområda og ivaretaking av ulike lovverk, mellom anna naturmangfaldlova. Dei driv med rettleiing og informasjon i verneområda, retta mot vitjande. Ein annan viktig del av arbeidet er skjøtsels-, registrerings- og dokumentasjonsarbeid som ein del av dagleg forvaltning av verneområda. Tilsette i Statens naturoppsyn har ein viktig oppgåve med å informere folk i felt, då dei er nærare på publikum enn andre fagpersonar. Status I Sogn og Fjordane har Statens naturoppsyn vore med på dei fleste ryddeprosjekt retta mot framande artar i verneområde. Det er ulike framande treslag som har blitt rydda (sjå omtale under Fylkesmannen). Finansieringa kjem gjennom eigne budsjett eller over det generelle budsjettet for skjøtsel i verneområde. Frå 2010 har SNO i fylket fått i oppdrag å registrere førekomstar av framande artar som dei kjem over også utanfor verneområda. På denne måten håper vi at vi får auka kunnskapen om utbreiinga til framande artar i fylket, også utanfor verneområda. I Solvorn har SNO Luster hatt eit lite prosjekt med å rydde kjempespringfrø i eit bustadområde. Tiltak Kartlegge og fjerne framande artar i verneområde i tråd med retningsliner Bidra til kartlegging og registrering av framande artar utanfor verneområde Følgje opp handlingsplan mot amerikansk mink Informere publikum om framande artar og halde seg oppdatert på lovverk, forskrifter og handlingsplanar 4.5. Mattilsynet Landbruks- og matdepartementet (LMD) har det administrative ansvaret for Mattilsynet. LMD sine kjerneoppgåver ligg innan matproduksjon, skogbaserte næringar og jordbrukets kulturlandskap. Framande skadelege artar som skadar desse næringane kjem inn under LMD Side 26 av 55

31 sitt ansvarsområde (Miljøverndepartementet, 2007). Mattilsynet har ei sentral rolle i gjennomføringa av tilsyn med import, kartlegging og overvaking langs matproduksjonskjeda. Mattilsynet har ansvar for at faglege beredskapsplanar blir utarbeida for uønskte hendingar innan fiskehelse, dyrehelse, plantehelse, fôrhygiene, næringsmiddel og drikkevatn. Mattilsynet forvaltar mellom anna eit plantehelseregelverk som er utarbeidd for å ivareta fleire omsyn både innan norsk hagebruk, jordbruk, skogbruk, hagar og miljø, blant anna vern mot introduksjon av planteskadegjerarar. Dei har eit ansvar for å styrke innsatsen for å hindre spreiing av nærare bestemte framande organismar frå landbrukssektoren til økosystem innan gjeldande regelverk. Status Mattilsynet har lang erfaring med å kontrollere og handheve lovverk som gjeld forbod mot import av planter og planteskadegjerarar. Mattilsynet opererer med eigne budsjett for å nedkjempe karanteneskadegjerarar. Denne erfaringa må nyttast i det vidare arbeidet med å motverke spreiing av framande skadelege artar. Det er viktig å få til eit samarbeid med andre etatar. Mattilsynet har eit ansvar for å styrke innsatsen for å hindre spreiing av nærare bestemte framande organismar frå landbrukssektoren til naturlege økosystem. Her i fylket er det særleg pærebrann og vektorartar av mispel som det blir fokusert på. Det har blitt gjennomført aksjonar for å fjerne bulke- og pilemispel fleire stader i fylket. Kommunane i Indre Sogn hadde ein aksjon sommaren 2007 som blei vidareført i Då kartla Mattilsynet førekomsten av dei to mispelartane i hagar og naturområde og oppfordra folk til å fjerne mispel på eigen grunn. Sjølv hadde dei folk til å rydde bort store hekkplantingar og naturleg spreidde individ langs veg og liknande. Det var ein tilsvarande aksjon i Nordfjord i 2008 og 2009, og i 2010/2011 dreiv Mattilsynet med kartlegging av mispelførekomstar i Vik og Flora og generelt i Ytre Sunnfjord (B. Toppe pers.medd.). Først og fremst driv dei med kartlegging av misplar i moglege risikoområde og uttak av mispel der dei ser at det er utbrot av pærebrann. Mattilsynet brukar store summar på å hindre sjukdommen frå å spreie seg til fruktdistrikta. Det er kontoret i Indre Sogn som har koordineringsansvar for arbeidet i Sogn og Fjordane. Den lange erfaringa til Mattilsynet må vi nytte i det vidare arbeidet med å motverke spreiing av framande artar. Det er viktig å få til eit samarbeid for å motverke spreiing av framande artar som er ein trussel både for næringar og for naturen. Tiltak Fortsette arbeidet med bekjemping av pærebrann Registrere funn i Artsobservasjonar Arbeide vidare med å bekjempe skadegjerarar som ikkje blir behandla vidare i denne handlingsplanen Side 27 av 55

32 4.6. Fiskeridirektoratet Regjeringa har som mål at fiskeri- og kystpolitikken skal bidra til langsiktig miljømessig og forsvarleg verdiskaping for heile samfunnet og samstundes bidra til rettferdig fordeling av ressursane. Fiskeri- og kystdepartementet har forvaltningsansvaret for dei levande marine ressursane og verdikjeda innan fiske og havbruk heilt fram til forbrukar. Fiskeridirektoratet skal drive havbruksforvaltning som bidreg til at havbruksnæringa utviklar seg og driv slik at miljøpåverknadene er innanfor akseptable rammer, og konfliktar med kringliggande miljø blir minimert. Akvakulturlova 10 set miljønorm for all akvakulturverksemd, som mellom anna inneheld heimel til føresegn knytt til forbod mot utsetjing av framande organismar (sjå LOV nr 79: Lov om akvakultur (akvakulturlova)). Arbeidet mot rømt oppdrettslaks har òg spesielt høg prioritet, noko som har ført til vesentlege endringar i regelverk og strengare krav til tekniske innretningar som blir nytta til akvakulturverksemd, og strengare krav til korleis akvakultur blir drive. Regjeringa har som mål å bevare og byggje opp att laksebestandar av ein storleik og samansetjing som sikrar mangfaldet innan arten og utnyttar produksjonsmoglegheita for arten. Trusselfaktorar skal identifiserast og fjernast (St.prp.nr.32 ( )). Status Fiskeridirektoratet driv overvaking og dokumentasjon av rømmings- og miljøsituasjonen i havbruksnæringa, og har særskilt fokus på rømmingssituasjonen i dei nasjonale laksefjordane. Fiskeridirektoratet arbeider òg med å skaffe fram kunnskap om effektane av tiltak mot rømming. Tiltak Sikre at dei ikkje blir rømmingar frå oppdrettsanlegg 4.7. Samferdsel Statens vegvesen Ved bygging av nye vegar og grøntanlegg eller vedlikehald og skjøtsel av eksisterande veg- og grøntanlegg har Statens vegvesen (SVV) ansvar for å hindre spreiing av framande skadelege artar langs vegnettet. Statens vegvesen har ansvar for kartlegging og nedkjemping av framande skadelege artar langs europaveg- og riksvegnettet og på andre eigedommar, til dømes haldeplassar. Driftsavtalane som SVV har med entreprenørar har krav om nedkjemping av nokre av dei uønskte framande karplantene opp til 6 meter frå vegkant på begge sider av vegen dersom vegvesen er grunneigar. Entreprenørar er pliktige til å rapportere nye funn av framande artar langs veg avhengig av kva for artar som inngår i kontrakten. Slått av vegkantar inngår som ein del av vegdrifta. Det er viktig at nedkjempinga av framande artar inngår som ein del av slåtten og at naudsynte omsyn blir tekne. Side 28 av 55

33 I 2008 ga SVV ut rapporten «Risikovurdering for spredning av fremmende arter» Risikovurderte aktivitetar som er med i rapporten: Vegetasjonshandtering Massehandtering Innkjøp av planter Flytting av vatn Opning av korridorar Status Statens vegvesen har utarbeidd ein rettleiar i arbeidet mot framande skadelege artar meint for eigne tilsette og til underleverandørar av vegdrift og vegbygging (Skrindo, 2009). Rettleiaren omtalar: Planlegging, utbygging, drift- og vedlikehald Kartlegging og overvaking Risikofylte aktivitetar korleis skal ein unngå spreiing? I rettleiaren er det lagt opp til at det i forkant av ny funksjonskontrakt skal gjerast ei registrering av relevante artar. Driftsavtalane som SVV har med entreprenørar har krav om bekjemping av nokre av dei uønskte framande karplantene opp til 6 meter frå vegkant på begge sider av vegen dersom vegvesenet er grunneigar. Statens vegvesen har utarbeidd ein regional handlingsplan mot framande artar for region vest (Rogaland, Hordaland og Sogn og Fjordane). Handlingsplanen inneheld mål og tiltak for å fjerne framande artar langs europa- og riksvegnettet og hindre spreiing av framande artar ved nye vegprosjekt og vedlikehald. SVV har også teke med ein oversikt over driftskontraktar og om det er gjennomført kartlegging av framande artar i dei. Det er lagt opp til at alle registreringar av framande artar som blir gjort i samband med Statens vegvesen sitt virke skal registrerast i artsobservasjonar, og det blir lagt med ein rettleiar for korleis dette skal gjerast. I Sogn og Fjordane har Statens vegvesen hatt eit samarbeid med Høgskulen i Sogn og Fjordane med finansiering frå Nasjonalt program for overvåking av biologisk mangfold. Prosjektet har gått ut på å finne ein kartleggingsmetodikk for framande karplanteartar langs veg og modellering av sannsyn for førekomst av framande artar langs vegar. Målet med prosjektet er å få i gang ei langsiktig og målretta kartlegging av framande artar langs veg, der dei ofte blir først spreidde, for å få kjennskap til omfanget av artane før dei spreier seg til viktige naturområde og verneområda våre. På grunn av denne kartlegginga har vi fått betre kjennskap til nokre framande karplanteartar langs nokre vegstrekningar i fylket. Forskingsprosjektet har resultert i to rapportar utgjeve av DN. Side 29 av 55

34 Tiltak Kartlegge og bekjempe framande artar langs europa- og riksvegnettet etter eigen handlingsplan Bidra med kunnskap om bekjemping av framande artar og prosedyrar ved flytting av jordmassar og liknande Samarbeide med fylkeskommunen om bekjemping langs fylkesvegar og med kommunen om bekjemping lang kommunale vegar (samordne driftskontraktar?) Ikkje plante framande karplanter på sin eigedom Jernbaneverket Den einaste strekninga med tog i Sogn og Fjordane er Flåmsbana, som går 20 km frå Myrdal til Flåm i Aurland kommune, og korte tilstøytande strekningar av Bergensbana. Jernbaneverket har ansvar for kartlegging og nedkjemping av framande artar langs jernbanenettet. Det er allereie starta ein prosess med registrering av framande artar, og dei fleste jernbanestrekningane i Noreg er kartlagde (Miljørapport 2009) Avinor Det er fire flyplassar i Sogn og Fjordane, som Avinor har ansvar for å drifte. Avinor har i sin miljørapport frå 2009 skildra korleis dei skal arbeide med biologisk mangfald for å kunne forvalte og ivareta viktige område, men planen seier ingenting om strategi for nedkjemping av framande artar på Avinor sine areal. Det er usikkert om det er noko problem med spreiing av framande skadelege artar på flyplassområda i fylket. Fly kan vere ein vektor for langdistansespreiing av frø, plantemateriale og virvellause dyr Private næringar I naturmangfaldlova kapittel II er det ei rekkje tilnærmingar for korleis ein skal opptre for å hindre skade på naturmangfaldet. Det er spesielt 6 Generell aktsomhetsplikt som vedkjem kvar og ein av oss som einskildpersonar og aktørar. Paragrafen seier at kvar og ein skal opptre med aktsemd og gjere det som er rimeleg for å unngå skade på naturmangfaldet. Ei lang rekkje sektorar, næringar og verksemder kan medverke til spreiing av framande artar gjennom sitt virke. Dette kan skje ved import og/eller sal av levande framande artar. Spreiinga kan og vere utilsikta ved at organismane følgjer med til dømes i vekstmedia, på stein til hagar og parkar og i emballasje. Ansvar Forskrift om systematisk helse-, miljø- og sikkerhetsarbeid i bransjen pålegg alle verksemder eit ansvar for at deira verksemd ikkje fører til skade for helse, miljø, og sikkerhet (HMS), mellom anna verne det ytre miljøet frå forureining. I dag er ikkje innførsel og spreiing av framande artar ein del av arbeidet for å verne om det ytre miljøet. Dette skuldast dels at Side 30 av 55

35 forvaltning av framande artar ikkje tidlegare har vore lovregulert, dels at dette er ei ny problemstilling for mange verksemder. NÆRING/VERKSEMD ANSVARSOMRÅDE OG OPPGÅVER Landbruk Følgje tilrådingar frå miljøstyresmaktane Entreprenørar (masseforflytting og graving) Hagebransjen (frø, planter, jord, stein, bark, emballasje osv.) Lage eigne retningsliner for landbruksnæringa både innan jordbruk og skogbruk Bekjempe utvalde framande artar Kartleggje aktuelle artar på eigen eigedom Hindre spreiing av sjukdomsorganismar Lage eigne retningsliner for flytting av massar som kan innehalde infisert materiale Følgje tilrådingane i retningslinene ved all masseforflytting Følgje krav i konkrete prosjekt (kontraktar) om massehandtering Følgje tilrådingar frå miljøstyresmaktene Lage eigne retningsliner Informere publikum Delta i utforminga av brosjyremateriell og kursopplegg Komme med alternative forslag til hageplanter Akvakultur Følgje tilrådingar frå miljøstyresmaktane Zoobransjen (sal av kjæledyr, zoologiske hagar osv.) Lage eigne retningsliner for å motverke spreiing av framande artar Bidra til forskings- og utviklingsarbeid Delta i utforminga av informasjonsmateriell og kurs Følgje tilrådingar frå miljøstyresmaktane Lage eigne retningsliner Informere publikum Delta i utforminga av brosjyremateriell og kursopplegg Import av levande mat Følgje tilrådingar frå miljøstyresmaktane Informere kunden om regelverk og trugsmål Skipsreiarlag Følgje regelverk sett for å hindre spreiing frå ballastvatn Arbeide for betre reingjering av skipsskrog Hamnestyresmakter Følgje tilrådingar frå miljøstyresmaktane Kartleggje og overvake dørstokkartar Bekjempe framande artar på sin eigedom Landbruk Intensiveringa i jordbruket påverkar spreiing av framande artar på fleire måtar. Intensiv gjødsling og nitrogenspreiing gjer at areal der nitrogenkrevjande framande artar vil trivast blir utvida, særleg om arealet ikkje er beita eller regelmessig hausta. Til dømes kan det føre til auka avrenning ut i vatn og vassdrag som er naturleg næringsfattige og gjere det enklare for næringskrevjande og konkurransesterke ferskvassartar å etablere seg. Det ein også ser, Side 31 av 55

36 er at dei framande karplantene som spreier seg er særleg å finne på uroa eller brakklagd mark. Når stadig større jordbruksareal, heile gardar, jorder i bratt terreng eller kantar der ein ikkje kjem til med moderne reiskap blir lagt brakke og sakte gror igjen, er dette eit ypparleg habitat for slike artar. Desse areala kan også lett fungere som springbrett for å spreie framande skadelege artar frå vegkantar, hagar og byprega område og over i naturområde. Aktiv beiting, slått og beitepussing før frøsetting kan bremse spreiinga av nokre av artane. Skognæringa vurderer det som lite aktuelt å slutte å plante framande bartre på Vestlandet. Tvert i mot blir treslaga sett på som eit viktig ledd i tiltak for å lagre karbon frå atmosfæren. Då er det viktig at ein har laga klare retningsliner for prioritering av kor ein skal plante utanlandske treslag og kor ein skal ta omsyn til naturverdiar. Snart kjem det ei ny forskrift om utsetjing av framande treslag, der Fylkesmannen får ansvar for å godkjenne søknadar om nyplanting. Ansvaret for å hindre spreiing av utanlandske treslag frå plantefelt til kringliggande naturområde må framleis ligge på dei som plantar. Akkurat no er det for mykje uavklart på nasjonalt plan til at regionale forvaltningsplanar for planting og fjerning av framande bartreslag kan ta form. Figur 2: Bransjestandard om invaderende fremmede planter er utarbeidd av FAGUS på vegne av medlemsorganisasjonane Grøntanleggssektoren Gartneri, planteskular og hageeigarar er blant dei største bidragsytarane til at nye framande artar blir innførte og etablerte i fylket. I sommarhalvåret blir dagleg store mengder importert plantemateriale til hagar omsett i fylket. Ofte er det sjølve plantene som blir planta i hagane som spreier seg ut i naturen. Dette gjeld artar som rynkerose, mispelartar, spirea, gyvel og hagelupin. Forsøk viser at ei stor mengd virvellause dyr, sopp og bakteriar kjem med som blindpassasjerar i dei importerte plantene og jorda frå produksjonslanda (Staverløkk m.fl. 2007). Brunskogsnigelen er ein art som vi reknar med har blitt spreidd på den måten. Det er nærast umogleg å kontrollere eller hindre denne effekten av planteimport, og ein må rekne med at nokre av desse artane vil kunne spreie seg og etablere seg i norsk natur og få negative konsekvensar utan at vi har grunnlag for å oppdage eller nedkjempe dei på eit tidleg tidspunkt. Etterspurnad etter billege planter er den viktigaste årsaken til importen av planter, og hageeigarar har difor eit stort ansvar for å tenkje over kva dei plantar i hagane sine og korleis det påverkar nærmiljøet. Når ein ser kor mykje misnøye brunskogsnigelen har skapt blant hagefolk, ville det kanskje lønt seg å kjøpe dyrare, norskproduserte planter? Direktoratet for naturforvaltning oppmoda i 2008 om å stanse handel med dei hageplantene Side 32 av 55