Oljepengar og forsking

Transkript

1 Oljepengar og forsking Professor Asbjørn Rødseth, Universitetet i Oslo Innleiing på debattmøte ved Universitet i Oslo 1. mars 2001 Som vel alle kjenner til, har den norske stat i det siste hatt store overskott. Gjennom Statens petroleumsfond blir overskotta investerte i utlandet. Dette skjer ikkje fordi politikarane er gjerrige, men fordi Petroleumsfondet vil komma godt med i framtida. Utgiftene til pensjonar vil veksa dramatisk dei neste 40 åra. Oljeproduksjonen vil før eller seinare gå ned. Oljeprisane er usikre. Det vil igjen komma dårlege tider med mindre skatteinntekter og større utgifter enn i dag. Fondsopplegg nå sikrar mot drastiske innstrammingar i statsbudsjettet i framtida, også innstrammingar i forskingsbudsjettet. Petroleumsfondet er bra for framtida til norsk forsking. Nå kan det sjølvsagt diskuterast akkurat kor mykje staten bør spara, men det har eg ikkje tenkt å ta opp her. Det er nok av dei som vil ha tak i oljepengane. Eg må tilstå at eg av og til blir litt kynisk. Når folk vil ha oljepengane til eit godt føremål, for eksempel helse, spør eg korfor akkurat oljepengar? Korfor ikkje skatt eller pengar frå andre budsjettpostar? Er betre helsetenester mindre viktig enn alt anna vi bruker pengar på i dag? Er betre helsetenester berre verdt prisen om vi tar av dei pengane som også framtidige generasjonar er meint å få del i? La meg derfor med ein gong seia at eg meiner staten i eit moderne samfunn bør bruka store pengar på forsking (og helsetenester) enten han har olje eller ikkje. Vi skal ikkje forska fordi staten har pengar, men fordi folk flest får noko igjen for forskinga, både kulturelt, økonomisk og på andre måtar. Med ein viss rett kan ein hevda at det økonomiske argumentet for forsking er mindre viktig når vi har oljeformuen. Men dette er ein farleg tanke. Etter dei nyaste anslaga kan avkastinga av oljeformuen kanskje utgjera om lag ti prosent av nasjonalinntekta. Vi skal ikkje slakka mykje på arbeidsinnsatsen eller på innsatsen for auka produktivitet før heile fordelen med olja er spist opp. Norge er reelt sett på same inntektsnivå som andre gamle industriland. Målemetodane er ikkje særleg presise, så Norge kan like gjerne vera nummer tolv som nummer to. Det er ei ulykke med olja at vi innbiller oss at vi er så fantastisk rike. 1

2 Det fører lett til at vi lar vera å prioritera, og derfor ikkje får gjort det viktigaste. Eg er redd for at dette også skjer i forskingspolitikken. Ofte blir det spurt om ikkje meir av Petroleumsfondet burde bli investert i Norge. Det tekniske svaret på dette spørsmålet er at staten investerer ein god del i Norge. Det som blir sett inn på Petroleumsfondet er dei pengane som er igjen etter at investeringane i Norge er gjort. Spørsmålet er om ytterlegare investeringar i Norge vil gi høgare eller sikrare avkasting enn investeringar i ute. Eit investeringsalternativ er utdanning. Dessverre for vår sektor så er avkastinga av høgare utdanning i Norge nå dårleg. Det finst unntak, men generelt er det lite som tyder på at vi har mykje å vinna på at fleire studerer, eller at studentane studerer i fleire år. Derimot kan det kanskje vera noko å vinna på å utnytta tida til studentane betre. Dette er i liten grad dokumentert. Personleg er eg overtydd om at vi i fleire fag kan få god avkasting av større undervisningsressursar per student kombinert med større krav til studentane. Investering i forsking og utvikling kan også gi framtidig avkasting. Teknologisk framsteg skapt gjennom systematisk FoU har utan tvil vore den viktigaste drivkrafta bak veksten i produktivitet og i levestandard internasjonalt. Meir usikkert er det kor sterk samanhengen er på nasjonalt nivå mellom teknologisk utviklingsarbeid innanfor landegrensene og levestandarden til folk flest. Det som blir utvikla i eit land, treng ikkje bli produsert der. Lisensar til ny teknologi kan kjøpast. Det finst argument for at dei store forskjellane i inntektsnivå mellom land først og fremst kjem av ulik organisering av samfunnet og i mindre grad kjem av ulik tilgang på teknologi. Dermed har eg lagt inn eit lite innlegg for mi sjuke mor, samfunnsvitskapane, og kan gå vidare. Det finst gode og dårlege investeringsprosjekt, også i FoU. Dei beste prosjekta er ofte ikkje avhengige av offentleg støtte for å komma i gang. Staten kan lett sitja igjen med prosjekt som har gode lobbyistar, men dårlege idear. Spørsmålet er også kven som får avkastinga av prosjektet, private initiativtakarar, staten eller folk flest gjennom høgare lønn eller billigare varer. Petroleumsfondet er til for å hindra statsfinansielle problem i framtida, og den oppgåva blir ikkje løyst utan at staten sjølv får tilstrekkeleg avkasting på investeringane. Privat forskings- og utviklingsarbeid gir gjerne fordelar for andre enn dei som betaler, blant anna fordi den eine lærer av den andre. Etter vanleg samfunnsøkonomisk tankegang er dette ein god grunn for 2

3 subsidiering (i alle fall om dei andre er staten eller folk i Norge). Olja gir kanskje eit tilleggsargument for subsidiar. Oljenæringa og oljeinntektene har i Norge tatt plassen til andre næringar retta mot dei internasjonale marknadene, særleg industrien. Det er ein del av forklaringa på at vi har forholdsvis lite privatfinansiert forsking og utvikling i Norge (når oljeleiting ikkje blir rekna med). Vi kan få bruk for å byggja ut andre næringar ein gong i framtida, og da kan det komma godt med om vi har halde oppe ein viss breidde i dei industrielle forskingsmiljøa. Samfunnsøkonomar har eit instinkt som seier at brukarane sjølv bør betala ein vesentleg del av kostnadene med forsking for å løysa konkrete praktiske problem. At den som ber om midlar til forsking, sjølv er villig til å satsa pengar, er det som best sikrar gode prosjekt. Instinktet seier også at støtteordningar bør vera generelle basert på enkle og helst objektive kriteria. Forslaget frå Hervik-utvalet om skattefrådrag for forsking er eit eksempel. Poenget er at ein ikkje kan venta at utanforståande ekspertar og brukarar skal vera særleg flinke til å plukka ut gode prosjekt. Ordningar der ein prøver å konsentrera midlane om dei beste prosjekta, gir for stort spelerom til dei som er best i marknadsføring og har dei beste kontaktane. Som samfunnsøkonom vil eg erklæra meg som agnostikar når det gjeld kor mykje vi bør bruka på forsking direkte for næringslivet. Det avheng av kor mange gode prosjekt næringslivet (og brukarar innan offentleg forvaltning) klarer å komma opp med. Oppgåva for staten er først og fremst å syta for eit solid og sterkt miljø for fri grunnforsking. Med det meiner eg forsking som er initiert og styrt av forskarane. I dei fleste disiplinar vil det vera forsking retta mot internasjonal publisering og anerkjenning. Unntaksvis er den retta berre mot anerkjenning frå norske fagfeller. Felles er høge akademiske kvalitetskrav. Denne forskinga er viktig ikkje først og fremst fordi den skal gi oss konkrete resultat som norsk næringsliv kan tena pengar på. Nokre slike resultat vil nok slumpa til å komma, og det er bra. Men for det meste vil forskingsresultata vera felleseige som alle, også andre land, kan bruka fritt. Poenget med å ha sterke miljø for fri grunnforsking er at dei representerer ein heilt nødvendig kunnskapsressurs i eit moderne samfunn. Eit slikt fellesgode er staten den nærmaste til å finansiera. Eiga forsking på høgt nivå er inngangsbilletten for å få vera med i dei internasjonale spissmiljøa og følgja kontinuerleg med i det som skjer der. Grunnforskingsmiljøa er vår viktigaste kjelde for import av ny vitskapleg kunnskap. Dei frie grunnforskingsmiljøa er ein nødvendig kunnskapsbase for næringslivet, for 3

4 offentleg forvaltning og politikk, for kulturlivet og for media (som også er ein stadig viktigare del av næringslivet). Den frie grunnforskinga gir samfunnet uavhengig ekspertise og eit kritisk korrektiv. Den er nødvendige for forskarutdanning og for forskingsbasert undervisning. Poenget med det siste er at det som skjer på forskingsfronten (mest import) blir sett saman med nedarva kunnskap, innarbeidd i faget og formidla utover i samfunnet ut frå norske behov. Sist, men ikkje minst, gode miljø for fri grunnforsking er truleg ein viktig lokaliseringsfaktor for forsking og utviklingsarbeid i næringslivet. Norge har, om vi skal tru statistikken, lite privatfinansiert forsking og utvikling, og private importerer i stor grad FoU. Vi har på den andre sida billig akademisk arbeidskraft i store mengder. Korfor lokaliserer ikkje internasjonale konsern meir FoU til Norge? Ein del av svaret kan vera at vi har for dårlege grunnforskingsmiljø. Evalueringar av fleire fag støttar denne forklaringa. I Norge er det tilsynelatande mykje fokus på brukarane av forsking. Den viktigaste brukargruppa for grunnforsking blir ofte oversett, nemleg andre forskarar. Alle miljø for forsking-, utredning- og utvikling har bruk for kontakt med den frie grunnforskinga, og det er ikkje likegyldig om denne kontakten finst i nærmiljøet eller i andre land. Eg har inntrykk av at Universiteta som kunnskapsbase har blitt grovt undervurdert i seinare år, også av Universiteta sjølv. Formidling har blitt oppfatta einsidig som formidling av nye forskingsresultat til lekfolk. Min påstand er at formidlinga av kunnskap frå Universitetet til samfunnet utanfor har eit langt større omfang, og at dei viktigaste delane av det omfattande formidlingsarbeidet ofte blir oversett. Det dreier seg om alt frå store utgreiingar til svar på enkle spørsmål på e-post. Universitetsfolk blir dessutan brukt som uavhengig ekspertise av domstolar, Stortinget og mange andre. I enkelte disiplinar er det ein ulempe å vera eit lite land. Etterspørselen frå styresmakter, media og kulturliv avtar ikkje proporsjonalt med folketalet. Kanskje treng vi forholdsvis fleire som driv med fri grunnforsking i Norge for at vi skal fylla våre oppgåver i det norske samfunnet og samtidig ha nok tid til å vera med på den internasjonale forskingsfronten. Eg har argumentert for den frie grunnforskinga og for ei viss subsidiering av privat forsking. På den eine sida forsking styrt av forskarane, på den andre sida forsking styrt av dei viktigaste brukarane, som også er med på å betala. Begge delar bør staten bruka pengar på enten den har ein oljeformue eller ikkje. 4

5 Nå synest eg at eg hører at statsråd Giske seia at staten i Norge bruker meir pengar enn dei fleste på forsking, så eg bør vera nøgd. Dessverre kan eg ikkje vera det (men så er eg jo part i saka). Etter det eg kan sjå, bruker staten mykje pengar til forsking som verken er fugl eller fisk (kanskje vassgraut). Dette er forsking som verken er styrt av forskarane eller av innsiktsfulle brukarar som set inn eigne midlar, men av folk som prøver å definera kva andre har bruk for. Det er forsking som ikkje oppfyller dei standardkrava som gjeld for fri grunnforsking, som er utan internasjonal kontakt og der resultata har kort levetid. Det er også mange som har forskingsplikt i ein del av sine stillingar, men som ikkje er del av eit levande forskingsmiljø. Oljerikdommen har kanskje fått staten til å satsa på for mange hestar i forskingspolitikken. Min resept er å satsa skikkeleg og konsentrert på dei mest sentrale oppgåvene. For staten er det fri grunnforsking. 5