STJERNEHIMMELEN I DESEMBER av Harald Eide

Transkript

1 STJERNEHIMMELEN I DESEMBER av Harald Eide Venus er på sitt mest lyssterke i år akkurat desse dagane. Du kan sjå eit vakkert syn like før Sola går ned om ettermiddagen med Månen og ein lyssterk Venus tett på kvarandre som badar i eit lyseblått til orangegult skjær.

2 Stjernehimmelen om kvelden i desember. Om kvelden ser du Cygnus (Svana) breie ut vengene sine ove rhovudet ditt med den fjerne stjerna Deneb der hovudet til svana er. Truleg er Deneb 200 x større enn Sola. Avstanden har vore vanskeleg å fastsetje, men ein har lagt seg på 2600 lysår og ho er gonger meir lyssyterk enn Sola! Temperaturen er rundt 8500 grader. Nedanfor Deneb til høgre ser du Vega som "berre" er 25 lyssår borte, og rundt 2,5 x større enn Sola. Vega er betydeleg breiare rundt ekvator enn frå pol til pol. Ho buler alstå ut på sidene av di ho roterer så raskt rundt seg sjølv at om ho hadde rotert 10% raskare ville ho rive seg sjølv sund p.g.a sentrifugalkreftene. Ho brukar berre 12 1/2 timar på å rotere rundt seg sjølv, medan vår Sola brukar dagar. Temperaturen er rundt grader. Om år er det Vega som har overtatt rolla som polarstjerne frå Stella Polaris i Ursa Majoris (Vesle Bjørn) som har den rolla i dag. Det skjer fordi rørslene til Jorda og Vega gjer at ho flyttar seg mot Jorda sin nordpol. Vega held på å utvikle seg til ei raud superkjempe, då ho så smått nermar seg slutten av livssyklusen til ei stjerne. Det tek enda nokre millionar år før ho trer inn i raud superkjempe- fasen. Under stjernebiletet Cygnus (alstå Svana) flyg enda ein fugl, nemleg Aquila (Ørna). Der ørna sitt hovud er, ser du stjerna Altair. Den høyrer også til våre nabostjerner,- 16,7 lysår frå oss. Ho er 1,8 x større enn Sola og skin 11 gonger sterkare. Også denne stjerna buler ut på sidene av di ho roterer svært raskt: 9 timar på ein rotasjon. Overflatetemperaturen er 6800 til 8500 grader.

3 Stjernehimmelen om morgonen i desember Om morgonen er nok objektet ein lettast får auge på planeten Jupiter, som står i stjernebiletet Gemini (Tvillingane) på denne tida. Du ser lett Jupiter då han reflekterer lyset frå Sola med fast lys, medan stjernene (som er soler) blinkar. Jupiter er den største planeten i vårt solsystem, og meir enn 11 gonger større enn Jorda. Rundt planeten er det ein tjukk, stripeforma atmosfære med mange roterande stormsenter i seg. Den mest kjende av desse stormane er den raudaktige "Jupiters Evil Eye" som roterer rundt med atmosfæren ein gong på knapt 10 timar. Jupiter er dermed den raskast roterande planeten i vårt solsystem. Stripene i skylaga i atmosfæren oppstår på grunn av den voldsome farten planeten roterer i. Vindane i atmosfæren bles med opp til 620 km /t i områda med dei kraftigaste stormane. Credit: NASA/ESA/Hubble Heritage (AURA/STScI)

4 Stjerna Procyon er 11,46 lysår borte. Temperaturen er ca 6500 grader. Systemet består av to stjerner som kretsar rundt kvarandre. Den eine 1,4 x storleiken til Sola, og den andre vel halvparten så stor som Sola. Pollux og Castor (sistnevnde like til høgre for Pollux i Gemini): Pollux: Avstanden er 33,78 lysår. Temperaturen er 4400 grader C. Ho er 5,7 x større en Sola. Castor: Avstanden er 51 lysår. Temperaturen er grader C. "Stjerna" er 5,7 x større en Sola. Kvifor skreiv eg "stjerna" i hermeteikn? Fordi det egentlig er 6 stjerner som kretsar rundt kvarande i eit komplisert system! Capella befinn seg 42 lysår frå oss. Temperaturen 4800 til 5600 grader C. Også her er det snakk om meir enn ei stjerne,- det er nemleg to som kretsar rundt kvarandre i ein innbyrdes avstand på rundt 100 millionar km. Begge er i ferd med å utvikle seg til raude superkjemper, som er stjerner som utvidar seg voldsomt i løpet av nokre millionar år i siste del av stjernene sin livssyklus. Aldebaran i Taurus (Tyren) er 65.1 lysår frå oss. Ho skin 425 kraftigare enn Sola, og er ei stjerne som har utvida seg til ei orange kjempe i dei siste fasane i stjernelivet. Ho er 44,2 x storleiken til Sola. Sjå framstillinga under. Aldebaran har brukt opp hydrogendrivstoffet i kjernen, og fusjoneriga av hydrogen til helium har difor stansa. Til dømes fusjonerer Sola 600 millionar tonn hydrogen til 596 millionar tonn helum kvart einaste sekund. Dei 4 millionar tonna som manglar her, er det som vert til rein energi. Og berre ein liten del av dette igjen vert sent mot Jorda, resten strålar ut i rommet. I Aldebaran fell kjernen no saman, dette aukar temperaturen i han til han vert høg nok til at neste fase kan starta, nemleg å fusjonering helium. Kompliserte greier som me lyt kome attende til.

5 Betelgeuse har eg ofte nevnt. Det finnest knapt nokon over middels interessert stjernekikar som ikkje både titt og ofte sender eit blikk og to mot denne vakre, raudaktige stjerna i stjernebiletet Orion. Det som er fasinerade med Betelgeuse, er at ho kan hende ikkje er der lenger! Lyset frå ho har brukt ein stad mellom 470 til 640 år på å nå fram til oss,- ho er altså tilsvarande avstand frå oss. Ein har ikkje heilt eksakt klart å fastsetje avstanden. Betelgeuse er så diger, at om ho hadde vore der Sola er, ville ho slukt Merkur, Venus, Jorda, Mars, asteroidebeltet og kanskje til og med Jupiter! Det kan du fundere over neste gong du kikar på henne. Betelgesue er så diger avdi ho har kome forbi stadiane eg har nevnt om Vega, Capella og Aldebaran. Før eller seinare vil ho kollapse om seg sjølv og rett og slett eksplodere i ein voldsom kosmisk eksplosjon,- ein såkalla supernova- eksplosjon. Dette kan alt ha skjedd! Dersom me seier at Betelgeuse befinn seg 500 lysår frå oss, brukar altså lyset 500 år på å fram til oss. Då vert det slik at om eksplosjonen etter vår tidsmåling skjedde i 1750, vil me ikkje sjå han frå Jorda før i år 2250! 500 år etter hendinga. Det er nemlig slik at du heile tida ser attende i tid når du ser på stjernene. Nettopp grunna dei ufattelege avstandane. Men når det skjer, vil Betelgeuse lyse opp kan hende kraftigare enn Månen, og me vil sjå ein ring breie seg utover i rommet rundt lyspunktet som vert att av ho. Ringen er dei ytre laga av stjerna som vert kasta utover i rommet med ein hastigheit opp i mot 10 millionar km/t under supernova- eksplosjonen. Er det rart at me held eit auge med Betelgeuse?

6 Under ser du bilete av to slike supernova- eksplosjonar. Midt inne i ringen ser du ein ørliten kvit prikk,- det er kva som er att av ei enorm stjerne før ho brått fall saman og eksploderte.

7 No vert du kanskje ottefull, og lurer på om dette kan skje med Sola slik at Jorda vert sprengd i filler av sjokkbylgja og den intense heten som kjem mot oss med 10 millionar km/t. Ja, Sola kjem til å eksplodere slik, og ja,- Jorda vert øydelagd anten då eller før når Sola veks seg så stor at ho vil dekke heile himmelen og kanskje sluke Jorda...om 4,5 milliardar år!