Biologiske undersøkingar i Utladalen landskapsvernområde. Vedboande sopp på furu i Vettismorki Lav og mose i edellauvskog i Utladalen

Transkript

1 Biologiske undersøkingar i Utladalen landskapsvernområde. Vedboande sopp på furu i Vettismorki Lav og mose i edellauvskog i Utladalen Rapport nr ISBN ISSN

2 FYLKESMANNEN I SOGN OG FJORDANE Fylkesmannen er Regjeringa og staten sin fremste representant i fylket, og har ansvar for at Stortinget og Regjeringa sine vedtak, mål og retningsliner vert følgde opp. Fylkesmannen skal fremje fylket sine interesser, ta initiativ både lokalt og overfor sentrale styringsorgan. Fylkesmannen i Sogn og Fjordane har oppgåver innan landbruk og bygdeutvikling, miljøvern, på sosialsektoren, overfor kommunane og innan sivil beredskap. Vi er om lag 100 tilsette, og er organisert slik: HER FINN DU OSS: Statens hus, Njøsavegen 2, Leikanger Telefon Telefaks Postadresse: Njøsavegen2, 6863 Leikanger Landbruksavdelinga: Hafstadgården, Hafstadvegen 48, Førde Telefon: Telefaks Postadresse: Postboks 14, 6801 Førde E-post: post@fmsf.no Internett: Framsidefoto: Motiv frå Vettismorki med Stølsnosi og Falketind heilt bak til høgre. Foto: Thor Østby Biologisk mangfald i Utladalen 2

3 Fylkesmannen i Sogn og Fjordane Forfattar Finn Gunnar Oldervik Prosjektansvarleg Finn Gunnar Oldervik Tittel Biologiske undersøkingar i Utladalen landskapsvernområde. Vedboande sopp på furu på Vettismorki Lav og mose i edellauvskog i Utladalen Geografisk område Utladalen og Jotunheimen Fylkesmannen i Sogn og Fjordane Rapport nr Dato 12. mai 2005 Sidetal 47 ISBN ISSN Fagområde Biologisk mangfald Finansiering Fylkesmannen i Sogn og Fjordane og Statens naturoppsyn. Samandrag På oppdrag frå Stiftinga Utladalen Naturhus, Øvre Årdal, vart det hausten 2004 utført ei kartlegging av den vedboande fungaen på furu på Vettismorki i Årdal kommune i Sogn og Fjordane. I alt vart det påvist 74 artar frå organismegruppa på dei 39 stokkane som vart undersøkt. Av desse var 9 artar raudlista. Fleire av dei raudlista artane har ikkje vore påvist på Vestlandet tidlegare. Dette gjeld m.a. Skeletocutis odora sibirkjuke (V), Hyphodontia curvispora (V) og Thujacorticium mirabile (R). I tillegg vart det påvist fleire andre, både svært sjeldsynte og meir vanlege artar, som ikkje har vore funne på Vestlandet tidlegare. Ei samanlikning med andre urskogsnære furuskogar viser at Vettismorki kan måla seg med dei beste lokalitetane elles i landet, og at for Vestlandet må området sjåast på som unikt og dermed verta svært høgt verdsett (***). Det negativet aspektet er forureininga frå Hydro Aluminium i Øvre Årdal. Utan denne negative påverknaden ville truleg området kunne vorte verdsett som internasjonalt viktig (****). Samtidig med kartlegginga i Vettismorki, vart det også gjort ei avgrensa kartlegging av lav og mose i edellauvskog i Utladalen. Resultatet av undersøkinga er gjort greie for i kap. 6 og viser m.a. at det er verdfulle biologiske verdiar knytt til dei styva almetrea i Avdalen og ikkje minst til lindeskogen ovafor Hjelle der den internasjonalt truga mosearten, Dicranum viride stammesigd (V) vart påvist. Abstract In the autumn 2004, on behalf of Stiftinga Utladalen Naturhus, Øvre Årdal, it was carried through an investigation of wood-inhabiting fungi on Scotch pine on Vettismorki in Årdal, Sogn og Fjordane. In all it was documented 74 species of Polypores and Corticiaceae on the 39 logs that was investigated in the area, of which 9 is placed on the Norwegian red list. Some of the fungi have never been found in the area of Vestlandet earlier, of which can be mentioned: Skeletocutis odora (V), Hyphodontia curvispora (V) and Thujacorticium mirabile (R). It was also found some other very seldom fungi new for the area of Vestlandet. A comparison with other old Scotch pine forests in Norway shows that the wood-inhabiting funga on Vettismorki can be measured with the best localities in the country. It is certainly the most interesting locality for wood-inhabiting fungi in Vestlandet and has national values. At the same time it was carried out an investigation of mosses and lichens in some broadleaf forests in Utladalen, also in Årdal. The results of the investigation is told about in chapter 6 in this report, and shows that there are great biological values connected to the styva elm trees in Avdalen and also to the linden forest near Hjelle. On the last locality it was found some of the very seldom and redlisted moss, Dicranum viride (V). 7 emneord 1. Urskog 2. Furu, 3. Corticiaceae, 4. Polypores 5. Lav 6.Mose 7 Biologisk mangfald Ansvarleg Fylkesmannen i Sogn og Fjordane Biologisk mangfald i Utladalen 3

4 Føreord Denne rapporten er ein del av prosjektet Utladalen levande landskap der ein tidlegare m.a. har registrert planter (Enzensberger 1998) og markboande sopp (Marstad 2000 ). Vedboande sopp har også tidlegare vore undersøkt ved eit kort besøk den 2. juni 2000 (Gaarder 2000), samtidig som det vart skissert eit oppfølgjande prosjekt for denne organismegruppa. Med denne skissa som utgangspunkt og med Statens naturoppsyn i Jotunheimen ved Rigmor Solem som pådrivar, vart det så stilt naudsynte midlar til rådvelde for prosjektet av Statens naturoppsyn og Fylkesmannen i Sogn og Fjordane i I tidsrommet til vart så ei ny inventering gjort i Vettismorki av underskrivne. Denne hadde som føremål å framskaffa eit nytt og betre datagrunnlag om vedboande sopp på daud ved av furu i området. Innsamling av materiale omfatta så vel barksoppar som poresoppar (kjuker). NRK Sogn og Fjordane var med og gjorde opptak den 3. september, medan fotograf Thor Østby deltok den 6. september. Namnsetting av materialet vart gjort haust og vinter 2004/2005. Nokre av kollektane har det vore vanskeleg å få namn på, og enda i skrivande stund er det artar som har ei usikker taksonomisk plassering. Professor Leif Ryvarden ved Universitetet i Oslo har vore så venleg å kontrollera, og i eit par tilfelle korrigera namnsetjingane av poresoppar. Slik som poresoppane er barksoppane først gjennomgått av underskrivne. Seinare er nokre av kollekta gjennomgått av Even Høgholen, Løten, medan professor Karl-Henrik Larsson ved Universitetet i Gøteborg har teke seg av dei vanskelegaste tilfella. Tomentella-artane er gjennomgått av professor Urmas Køljalg ved Universitetet i Tartu, Estland. Alle dei involverte vert hermed takka så mykje for hjelpa. Rigmor Solem må takkast for hjelp med transport av utstyr og proviant opp den bratte lia til Vettismorki og tilrettelegging elles, medan Leif Vikersveen vert takka for lån av bustad (hytte). I tillegg til dei kartleggingane underskrivne har gjort i Vettismorki, har Geir Gaarder utført ei supplerande kartlegging av lav og mosar knytt til edellauvskog i dei nedre delane av Utladalen landskapsvernområde. Resultata er presentert i kapittel 6 og vert tilrådd referert på følgjande måte: Gaarder, G Lav- og moseundersøkelser i nedre del av Utladalen landskapsvernområde. I: Oldervik, F Biologiske undersøkingar i Utladalen landskapsvernområde. Vedboande sopp på furu i Vettismorki. Lav og mose i edellauvskog i Utladalen. Fylkesmannen i Sogn og Fjordane: Rapport nr : Mjosundet Finn Gunnar Oldervik Biologisk mangfald i Utladalen 4

5 Samandrag Generelt På oppdrag frå Fylkesmannen i Sogn og Fjordane og Statens naturoppsyn vart det i tida 1. til og med 6. september 2004 gjennomført ei innsamling av vedboande sopp på gamle furulæger i Vettismorki i Øvre Årdal. Føremålet var å få eit grovt oversyn over artsmangfaldet denne organismegruppa kunne framvisa i den urskogsprega furuskogen i området. Prosjektet er m.a. grunna på ei skisse som vart utarbeidd av Geir Gaarder etter eit kort besøk på Morki sommaren Føremålet med denne rapporten er å skildra og delvis analysera dei funna som vart gjort av vedboande sopp på Vettismorki hausten Områdeskildring Vettismorki ligg som eit platå høgt over den tronge Utladalen i Øvre Årdal i Sogn og Fjordane. Den kjende Vettisfossen stuper 275 m i fritt fall frå Morki og ned til botnen av dalen. Følgjande 3 naturtypar er å finna på lokaliteten; 1. Gammal lauvskog (gamle bjørkesuksessjonar), 2. Urskog/gammalskog (gammal furuskog) 3. Naturbeitemark (i gjengroing). Vegetasjonssona er nordboreal og vegetasjonsseksjonen, overgangsseksjon mellom oseanisk og kontinental (OC). Det skogkledde arealet er på om lag 9 km 2 og ligg i ei høgd over havet frå 650 til 900 m. Grunna den uvanleg grove og gamle furuskogen, samt dei mange lægra i alle råtestadier, reknar ein at området har nasjonalt viktige naturverdiar (***) og er unikt for Vestlandet. Berggrunnen på Vettismorki består for det meste av amfibolitt og skulle slik gje grunnlag for ein rik flora. Høgda over havet set likevel grenser for artsutvalet. I dei sentrale delane av området er det noko moreneavsetningar, medan knausar og dels nake berg pregar ryggane nærast Utladalen. Årdal ligg vest for vass-skiljet, men ganske langt inne i landet. Klimaet på Vettismorki vil difor truleg vera meir kontinentalt enn kystprega. Nedbøren på Vetti ligg i følgje Meteorologisk institutt, gjennomsnittleg på om lag 800 mm/år, av dette kjem 400 mm i vekstsesongen. Oftast vil det vera noko aukande nedbør med auka høgd over havet. Då Vettismorki ligg om lag 400/700 m høgare enn målestasjonen på Vetti, må ein gå ut frå at nedbøren her er noko høgre enn 800 mm. Middeltemperaturen lokalt på Vettismorki er ikkje kjend. Der furua har veksegrensa si mot fjellet (om lag 900 m) kan ein gå ut frå at temperaturen er marginal for furua. Skogen på Vettismorki og trugsmåla mot han Den gamle furuskogen på Vettismorki var kjend så tidleg som før 1820 og augevitneskildringar av skogen finn ein frå I og med at området er så vanskeleg tilgjengeleg, så har skogen i lange periodar fått vera i fred der inne. I samband med gruvedrift i Øvre Årdal i åra kring 1720 vart det hogd noko i Morki, men sidan fekk skogen truleg for det meste stå i fred fram til om lag Frå då av og fram til omlag midt på 1880-talet vart det drive hogst der oppe. Tømmeret vart sendt utfor berget ved fossen om våren. Fordi det hadde bygd seg opp ei stor fonn gjennom vinteren under fossen unngjekk ein at storparten av stokkane vart knust i fallet. Etter den tid har det vore hogd lite på Vettismorki. Eit anna trugsmål meldte seg då aluminiumsproduksjon vart sett i gang i 1948 i Øvre Årdal. Massivt utslepp av fluor gjorde store skadar på furuskogen på Vettismorki og mange tre døydde grunna at nålene vart øydelagt av fluoren. Seinare kom utsleppa meir under kontroll og kring 1990 rekna ein at fluorforureininga ikkje lengre var noko trugsmål mot skogen på Vettismorki. Det er likevel negativt at ein dei seinare åre har hatt ein auke igjen, truleg mest grunna auka produksjon. Ved inventeringa hausten 2004 vart knapt eit einaste ungtre av furu observert i dei områda som har den eldste og mest interessante skogen med tanke på sjeldne vedboande sopp. Dette tyder på ugunstige tilhøve for frøproduksjon, event. sterilitet hos mange av trea, -- noko som kan ha med forureininga å gjera. I 1980 vart Utladalen freda som landskapsvernområde. Dette medfører restriksjonar m.a. på skogsdrift og byggeverksemd på Vettismorki. Setra i Morki er ikkje lenger i bruk som seter, så det er slutt på at bufe beitar i området. Det kan vera at geitehaldet som vart drive her fram til 1970 har vore med på å hindra naturleg forynging av furuskogen, særleg i områda opp for setergrenda. Ved til ysting trengs ikkje lenger, men litt går det nok til oppvarming av hyttene i området. Det er bygd ei vassdriven Biologisk mangfald i Utladalen 5

6 sag der oppe slik at ein kan skjera naudsynt materiale til husvøling. Utsleppa frå aluminiumsverket er redusert mykje samanlikna med dei første tiåra av drifta. I 1960 låg utsleppa på over 80 kg/time. Frå 1972 til 1987 låg dei på rundt kg/time medan dei kring midten på 1990-talet ligg på kg/time (statistikk frå Årdal verk). Seinare viser som tidlegare nemnd, tale ein liten auke grunna høgare produksjon (Andresen, pers medd). Materiale og metode Prosjektet har hatt som målsetting å dokumentera mest mogleg av det som måtte finnast av vedboande soppartar i undersøkingsområdet. Innsamlinga av fruktlekamar vart difor gjort relativt enkel. Dei mest interessante stokkane, gjerne godt nedbrotne, vart undersøkt, dei fleste ganske grundig så langt tida strokk til. Det vart notert kor tjukk og kor gammal (rotegrad) stokken var. Stokkane fekk eit nummer som vart notert på alle kollekta frå dei einskilde stokkane og UTM koordinatar og høgd over havet vart notert (GPS). Talet på kollektar frå kvar einskild stokk varierte mykje frå eitt kollekt opp til 24. Det vart samla fruktlekamar frå dei tre delområda som var minst påverka av forureininga frå aluminiumsverket, medan området nærast Utladalen vart utelete denne gongen (Sjå tabell 1, 2 og 3). Nokre av kollekta er alt sendt til soppherbariet i Oslo medan resten er enten i Gøteborg, Sverige eller Tartu, Estland. Nomenklatur For poresoppar (Polyporaceae) følgjer nomenklaturen for det meste Ryvarden & Gilbertson ( ). For barksoppane følgjer ein i grove trekk Eriksson et. al. ( ) med dei endringane som er kome i Ryvarden et al. (2003). For eventuelt andre basidiomycetar vert Hansen & Knudsen (red) (1997) følgd. Unnateke dette er den ubeskrivne arten; Hyphoderma velatum nov. spec. Her har ein nytta eit midlertidig namn som den svenske mykologen, professor Karl-Henrik Larsson har lagt på arten (pers. med. og ikkje offentleggjort manuskript som Larsson har vore så venleg å senda kopi av: Larsson (upubl.)). For Tomentella artane har ein følgd Køljalg (1996). Definisjonar Basidiomycet. Dette er eit omgrep som vert nytta om sopp som produserer sporar på basidiar i motsetnad til ein ascomycet som produserer sporar i ein sekk. Norske omgrep som også vert nytta er stilksporesopp og sekksporesopp. Lokalt sjeldne artar. Artar som berre er påvist på ein stokk. Vestlandet. I denne rapporten reknar ein Vestlandet frå og med Rogaland i sør til og med Sunnmøre i nord. Resultat og drøfting Resultatet av inventeringa er presentert i to sjølvstendige tabellar (tabell 5 og 6) der kvar einskild art vert omtala, med breiast omtale av dei mest interessante artane For to lite kjente artar - Thujacorticium mirabile og Hyphoderma velatum er det gjeve nærare artsskildringar. Reine funndata slik som UTM-koordinatar for dei einskilde stokkane som vart undersøkt, høgd over havet, naturtypar m.m. er presentert i eigen tabell som eit tillegg i kap. 7. Av dei 14 poresoppartane som vart funne på Vettismorki er tre raudlista, nemleg Antrodia albobrunnea brun kvitkjuke (DC), Phellinus nigrolimitatus svartsonekjuke (DC) og Skeletocutis odora sibirkjuke (V). Brun kvitkjuke og svartsonekjuke vart også funne av Gaarder (2000). Framleis er Vettismorki den einaste kjende lokaliteten for desse to artane på Vestlandet inkludert Sunnmøre. Sibirkjuka har ei austleg og kontinental utbreiing. Arten er tidlegare funnen så å seia berre på gamle læger av gran, særleg i dei 4 fylka; Hedmark, Oppland, Nord-Trøndelag og Nordland. Det var ei stor overrasking at arten også hadde tilhald i Sogn. Det kontinentale preget Vettismorki har, saman med den urgamle furuskogen er truleg forklaringa på dette. Av dei 58 identifiserte barksoppartane er 6 oppførte på den norske raudlista, nemleg Hyphodontia curvispora (V), Physodontia lundellii (V), Thujacorticium mirabile (R), Tubulicrinis confusus (R), Tubulicrinis hirtellus (R) og Tubulicrinis inornatus (DC). Av desse er det berre Tubulicrinis confusus som er funne tidlegare på Vestlandet. Det var også fleire artar blant dei som ikkje var raudlista som var nye for Vestlandet, samt at ein god del var nye for Sogn og Fjordane. Biologisk mangfald i Utladalen 6

7 I tabell 4 har ein samanlikna artsutval av vedboande sopp på Vettismorki med 4 andre furuskogslokalitetar i Noreg. Dette gjeld Imo i Reisadalen naturreservat i Nord-Troms, (Kristiansen 1999), samt tre lokalitetar frå Aure på Nordmøre (Oldervik upubl.). Undersøkingane i Reisadalen bør gje eit godt døme på ei relativt grundig undersøking i eit nordleg og noko kontinentalt furuskogsområde. Lokalitetane i Aure har eit meir oseanisk klima og eit undersøkingsomfang av nokolunde det same som på Vettismorki. Materialet viser at talet på artar funne på Vettismorki ligg om lag på same nivå som for Aurelokalitetane (70 80), medan det i Reisadalen er påvist vesentleg fleire artar (120). Årsaka til denne forskjellen er truleg samansett. For det første er mange fleire læger undersøkt i Imo enn på Vettismorki. I tillegg har undersøkingane der gått over to år, noko som har auka talet på artar vesentleg. Også talet på påviste raudlisteartar er større i Imo enn på dei andre lokalitetane, medan det er ein av Aurelokalitetane som kjem prosentvis best ut. Når det gjeld Vettismorki så vart det funne 9 raudlisteartar (12 %) der, noko som samsvarar godt med Aure naturreservat. Også årsaka til forskjellen mellom dei ymse lokalitetane når det gjeld funn av raudlisteartar ligg truleg i ulik metode for innsamling av materiale. Dei mange raudlisteartane i Imo kan vera tilfeldig, men ein kan likevel ikkje unngå å peika på at berre 6 av raudlisteartane der vart funne begge dei to feltsesongane. Dette er med og stadfestar at det også innan vedboande sopp kan vere store mellomårlege variasjonar i fruktisering, og at ei ny inventering på Vettismorki godt kan auka talet på raudlisteartar vesentleg. Konklusjon At det finst mange interessante artar av vedboande sopp på Vettismorki kan ein alt no slå fast. Det vart gjort fleire uventa funn av raudlisteartar. Ikkje minst var det uventa å finna sibirkjuke på Vestlandet. Det vart også stadfesta funn av mange andre nye artar for landsdelen. Undersøkinga viser vidare at svært mange av dei vedboande soppane er lite kjenslevare for ulike faktorar som til dømes høgd over havet med tilsvarande lange vintrar. Dei ser stort sett ut til å følgja vertsubstratet. Materialet som er innsamla så langt, gjev likevel ikkje grunnlag for å hevda at lokaliteten har ein unik funga av vedboande artar som ingen andre lokalitetar kan måla seg med. Då det i rapporten vert vist til andre inventeringar som klårt viser at det også for vedboande sopp er store mellomårlege variasjonar i fruktisering, så er det ikkje særleg dristig å hevda at ein ny inventering vil kunne auka både det totale talet på artar og talet på raudlisteartar vesentleg. Biologisk mangfald i Utladalen 7

8 Innhald 1 Innleiing Føremål Tidlegare soppkartleggingar på Vettismorki Økologiske krav og artsmangfald av vedboande sopp Områdeskildring Referansedata Plassering, topografi og avgrensing Geologi Klima Vegetasjon Historia Materiale og metode Generelt Kvar vart det samla? Korleis og kva vart samla? Kva vart ikkje samla? Nomenklatur Resultat og drøfting Poresoppar funne på Vettismorki Barksoppar funne på Vettismorki Raudlista barksoppar og andre sjeldne artar Tabell over alle barksoppartane funne på Vettismorki med kommentarar Vettismorki samanlikna med andre lokalitetar i Noreg Kort skildring av dei andre lokalitetane Nokre kommentarar til tabellen Andre observasjonar Konklusjon Lav- og moseundersøkelser Bakgrunn Metoder Resultater Diskusjon og konklusjon Litteraturliste... 8 Vedlegg Kva vart funne og kvar? Thujacorticium mirabile ei artsskildring (omsett frå Larsson upubl.) Biologisk mangfald i Utladalen 8

9 1 Innleiing Vettismorki har i lange tider vore kjent for den storvaksne, urskogsprega furuskogen der. I 1822 skildrar prost Bøyesen Vettismorki slik: Vettis Marker er et af de herligste Skovstykker måske i hele stiftet, lutter Ahlfyr. Her voxe unyttede og uden å kunne nyttes, de høieste mastetrær af overordentlig tykkelse, fordi de ei kan fåes ned gjennom fossen, uden at splintres i tusinde stykker. (Forberg 1994). Bøyesen er vel her inne på hovudårsaken til at ein finn slik gammal skog på Vettismorki, nemlig vanskane med å få tømmeret ned til bygda utan at det vart øydelagt. Som vi seinare skal sjå, så hindra ikkje dette at mykje tømmer vart hogd der oppe i åra frå om lag 1850 til Trass i store påkjenningar for skogen også seinare i form av forureining frå aluminiumsindustrien, så er likevel mykje av gammalskogen intakt i liene opp mot fjellet på austsida. 1.1 Føremål Ein stor del av det biologiske mangfaldet av makroskopiske artar i furuskog har hovudtyngda si blant vedboande sopp og biller. Begge desse artsgruppene har mange sjeldne og sårbare artar både i nasjonal og regional samanheng. Kunnskapen om gruppene er mangelfull, -- ikkje minst i Sogn og Fjordane. På oppdrag frå Fylkesmannen i Sogn og Fjordane og Statens naturoppsyn vart det i tida 1. til og med 6. september 2004 gjennomført ei innsamling av vedboande sopp på gamle furulæger på Vettismorki i Øvre Årdal. Føremålet var å få eit grovt oversyn over artsmangfaldet denne organismegruppa kunne framvisa i den urskogsprega furuskogen i området. Prosjektet er m.a. grunna på ei skisse som vart utarbeidd av Geir Gaarder etter eit kort besøk i Morki sommaren 2000 (Gaarder 2000). Hovudføremålet med denne rapporten er å presentera dei funna som vart gjort av slik sopp (råtevedsopp) på Vettismorki hausten 2004, samt drøfta resultata både ut frå ein lokal ståstad og sett inn i ein noko større samanheng. Slik som Gaarder (2000) påpeikar i prosjektskissa si, så er kunnskapen om vedboande sopp på furu relativt dårleg i landet vårt. Noreg har hatt svært få mykologar med spesialkunnskap om denne gruppa organismar, og dei få vi har hatt har helst vore knytt til Universitetet i Oslo, og slik først og fremst samla materiale i granskogane austpå. Unnateke dette er ei relativt grundig undersøking av ein naturfuruskog i Imo i Reisadalen i Troms i åra 1994 og 1995 (Kristiansen 1999). Dei to tre siste åra har også mykje materiale vore samla på Nordmøre (Oldervik upubl.). I tillegg pågår eit hovudfagsarbeid ved Univ. i Oslo med grunnlag i einskilde urskogsnære furuskogar på Austlandet og tilstøytande delar av Sverige (T.H. Hofton pers. medd.), men dette er enda ikkje tilgjengeleg. 1.2 Tidlegare soppkartleggingar på Vettismorki Første gongen det er kjend at sopp vart samla med tanke på vitskapleg dokumentasjon på Vettismorki var i 1992, då Johannes Anonby samla m.a. raudrandkjuke. Både i august og september månad i 1998 vart det samla sopp der oppe(marstad & Enzensberger 1998). Det vart samla både markboande og vedboande artar, men det var mest dei markboande som vart vektlagt. Marstad (sopph. Tøyen) gjorde også nokre innsamlingar Sommaren 2000 (2. juni) var, som tidlegare nemnd, Geir Gaarder oppe på Vettismorki saman med Tanaquil Enzensberger og Thor Østby (Gaarder 2000). Dette var første gongen det vart gjort systematiske innsamlingar av vedboande sopp på Vettismorki. Materialet vil bli omtala i resultatdelen. 1.3 Økologiske krav og artsmangfald av vedboande sopp Studiar av vedboande sopp har i stor grad fokusert på substrateigenskapane ved habitatet (oftast trevirket) og korleis dei ymse artane er knytt til dette i tid og rom (Rayner & Todd 1979, Rayner & Boddy 1988). Graden av rote stokkane har, er rekna som ein nøkkelfaktor når det gjeld artsrikdom og førekomst av dei ymse artane (Bader et al. 1995, Lodge 1996, Lindblad 1998, Crites & Dale 1998, Kristiansen 1999). Gammal furugadd som kanskje har vore daud i Biologisk mangfald i Utladalen 9

10 fleire hundre år for så å missa bit for bit på bakken, -- eventuelt har kome til eit punkt der heile gadden fell til bakken, kan ofte hysa dei mest sjeldsynte artane (Oldervik upubl.). Kvifor det er slik er noko uklårt, men det kan vera at soppane har etablert seg i trevirket alt når stokkane står oppreist, men at substratet gjennomgåande er for tørt til at soppane fruktiserer så lenge gadden står. Når trevirket så kjem i kontakt med bakken vil ein få meir stabile fukttilhøve slik at arten kan setja frukt. Slike gamle gaddar det her er snakk om kan godt vera nærare 1000 år om ein reknar alderen frå frøet tok til å spira til all veden er oppløyst og gått inn i krinslaupet på nytt. Det skal da ikkje mange generasjonane til før ein er attende til den tida da furuskogen truleg hadde si største utbreiing i Skandinavia etter siste istida ( år sidan). Kontinuitet i daud ved er også rekna som ein nøkkelfaktor når det gjeld å ta vare på artsmangfaldet av vedboande sopp (Westerlund & Ingeløg 1981, Haugset et al. 1996, Larsson red. 1997, Bendiksen 1998). Stabil tilgang på høveleg substrat attende i tid og roteved i alle nedbrytingsfasar har vore sett på som særs viktig (Lodge 1997, Bredesen et al. 1996, Larsson red. 1997, Bendiksen 1998, Kristiansen 1999). Både det generelle artsmangfaldet og førekomst av sårbare og sjeldsynte artar aukar når tilgangen på daud ved i alle nedbrytingsfasar er tilstades over tid (Bader et al. 1995, Bredesen et al. 1996, Lindblad 1998, Kristiansen 1999). Spreiingsevna til vedboande sopp veit ein så langt rimeleg lite om, men at den spelar ein viktig rolle i førekomst av dei einskilde artane er rimeleg å tru (Gundersen & Rolstad 1998). Vid utbreiing av mange artar tyder på god spreiingsevne. Som døme kan nemnast Trechispora verruculosa. Arten vart opphavleg skildra frå New Zealand på den sørleg halvkula, og er også funnen så langt nord som på Nordmøre i Noreg. Teorien er at sporane har vorte spreidd med skipstrafikken mellom kontinenta samtidig som klimatilhøva ikkje er så ulike. Den svenske mykologen, professor Karl-Henrik Larsson (pers med.) gjev uttrykk for sterk tvil om denne teorien er rett og trur at nærare undersøkingar vil avsløra at den europeiske utgåva av arten skil seg frå den opphavlege frå New Zealand. Når det gjeld evna soppane har til å spreia seg, så varierer det truleg relativt sterkt frå art til art, og dei fleste teoriane om dette må så langt sjåast på som kvalifisert gissing. Grunna at mange av dei artane som er vanlege i dei boreale skogane våre også er vanlege i dei temperert sonene i sør (Ryvarden & Hjortstam 1985), har vindspreiing vore framheva som den mest sannsynlege og effektive spreiingsmetoden for vedboande sopp (Eckblad 1981). For artar som oftast veks eksponert slik som mange poresoppar (ikkje minst pionerartane) og til dømes Hyphoderma praetermissum, så er dette truleg rett. Hyphoderma praetermissum er då også ein av dei mest utbreidde og vanlege artane av barksopp. For artar som til dømes fruktiserer mellom to sjikt i veden lang inne i ein stokk kan sjølvsagt ikkje vindspreiing ha noko slags innverknad på utbreiinga av arten. Her må ein truleg ty til insekt og insektsliknande småkryp som forklaring på eventuell spreiing av sporar (mange av desse soppartane ser ut til å vera svært sjeldne). At ymse småkryp beitar på fruktlekamane av vedboande sopp er observert ved sjølvsyn. Nokre artar brukar også bitar av fruktlekamane som kamuflasje som dei festar på ryggen. Desse artane er oftast så små at det er lite truleg at dei har ein livssyklus som gjer at dei flyttar seg særleg langt frå sopphabitatet. Derimot kan dei bli bytte for større predatorar som har større aksjonsradius. Desse kan så i sin tur få sporar festa til kroppen som dei bringar med seg vidare. Enda litt lengre oppe i næringskjeda kan fuglar, som til dømes hakkespett, koma inn i biletet og desse har jo som kjent stor aksjonsradius. Om denne forklaringsmodellen skulle visa seg å vera rett, så er det lett å skjøna at dei artane det her er snakk om er sjeldne og at det ofte er tilfeldig kvar ein finn dei. Eit kontinuitetsbrot i daud ved, som vert omtala i neste avsnitt, kan verta katastrofalt både for soppen og dei insekta som er ein del av denne næringskjeda. Eit brot i tilgangen på daud ved (kontinuitetsbrot) må sjåast på som eit inngrep som både i rom og tid påverkar habitata. Fersk substrat og dermed habitat vil mangla ei tid og seinare forplanta seg vidare i nedbrytingsprosessen slik at det etter kvart vil ha konsekvensar for alle nedbrytingsfasane. Artar med dårleg spreiingsevne og i tillegg små populasjonar, som har spesialisert seg på særskilte fasar av nedbrytingsprosessen, vil då kunne få vanskar med å finna eigna substrat og i verste fall stå i fare for å døy ut. Risikoen er størst om avstanden mellom dei eigna habitata vert for stor (Kristiansen 1999). Biologisk mangfald i Utladalen 10

11 2 Områdeskildring 2.1 Referansedata Fylke: Sogn og Fjordane Kommune: Årdal Når kartlagt: og (PM & TE), (GGa, TE & TØ) og til (FO). Kartblad: 1517 IV Hurrungane UTM (sentral): MP Hovudnaturtypar: Skog, kulturlandskap Naturtypar: 1. Gammal lauvskog (gamle bjørkesuksessjonar), 2. Urskog/gammalskog (gammal furuskog) 3. Naturbeitemark (i gjengroing) Vegetasjonssone: Nordboreal sone Vegetasjonsseksjon: Overgangsseksjon (OC) Areal: Omlag 9 km 2 Høgd over havet: Om lag frå 650 til 900 m Verdi: *** Nasjonalt viktig 2.2 Plassering, topografi og avgrensing Vettismorki ligg altså i Årdal i Sogn. Frå Øvre Årdal strekkjer Utladalen seg i nordaustleg retning inn i Jotunheimen. Heimre Utladalen eller Vettisgjeli som denne delen av dalen vert kalla lokalt, går frå Hjelle i sørvest og nordaust til utlaupet av sideelva, Fleskedøla. Både den sistnemnde elva og Morka Koldedøla, kjem frå det relativt vidstrekte skogområdet som vert kalla Vettismorki. Det er den sistnemnde elva som skapar den vidgjetne Vettisfossen der ho stuper ned i Utladalen i eit fritt fall på 275 meter. Figur Kartet viser grovt korleis ein tenkjer seg Vettismorki inndelt i 4 område. Biologisk mangfald i Utladalen 11

12 I motsetnad til alle u-dalane som munnar ut høgt oppe i liene av Utladalen, så ligg Vettismorki meir som eit platå aust og opp for dalen. Slik vert det også den stupbratte lia ned mot hovuddalføret som avgrensar området mot vest. Mot sør og aust vert skogen på Vettismorki avgrensa av at terrenget stig over tregrensa. Grovt kan ein dela området inn i fire delområde; 1) Ryggane mot Utladalen, 2) lia opp mot fjellet sør for Morka Koldedøla, 3) lia mellom Morka Koldedøla og Fleskedøla og 4) lia nord for Fleskedøla (Sjå fig. 1). Det var berre på dei tre siste delområda at det vart gjort innsamlingar av vedboande sopp i Nærast Utladalen er terrenget prega av markerte ryggar og skrinne knausar, men det er og ganske mykje myr og fleire små tjørn. Lia sør for Morka Koldedøla stig ganske jamt og slakt mot sør og aust. Det vekslar mellom bærskog, mest blåbærskog, og meir myrprega parti. Myrane verkar for det meste ganske fattige/intermediære, men det finst og rikare parti med m.a. skavgras. Lia nord for Morka Koldedøla er noko brattare, samt at ho vert meir sør- og vestvendt. Nærast elva er det noko myr her også, men mest er det blåbærskogen som dominerer. I det meir eksponerte partiet opp for setergrenda finn ein og noko røsslyngskog. Nord for juvet som Fleskedøla dannar er terrenget jamt over meir grunnlendt og knausprega enn sør for elva, men også her finn ein nokre mindre myrar. Røsslyng/blokkebærskog dominerer i større grad her enn i områda ved Morka Koldedøla. På ei elveslette nord for Morka Koldedøla ligg den gamle setergrenda, Vettismorki. Her finn ein og ei ny og moderne turisthytte i dag. 2.3 Geologi Under den kaledonske fjellkjedeforminga vart bergartar av prekambrisk alder skuva inn over kambrosiluriske bergartar. Det er desse bergartane som dannar Jotunheimen. På Vettismorki består berggrunnen for det meste av amfibolitt. Denne inneheld plagioklas og amfibol og er relativt basisk. Oppover fjellet sør og austover er berggrunnen samansett av mangeritt, syenitt og jotunitt. Dette er omdanna størkningsbergartar som inneheld 5 20 % kvarts. På ryggane ut mot Utladalen trer berggrunnen mange stadar fram i dagen og det er lite lausmassar her. Kvartærgeologien vert elles dominert av morenemateriale, helst botnmorene av varierande tjukkleik. Figur. Parti frå Vettismorki med Fleskedalen inn til høgre. (Foto: Thor Østby) Biologisk mangfald i Utladalen 12

13 2.4 Klima Årdal ligg vest for vass-skiljet, men ganske langt inne i landet. Klimaet på Vettismorki vil difor truleg vera meir kontinentalt enn kystprega. Nedbøren på Vetti ligg i følgje Meteorologisk institutt, gjennomsnittleg på om lag 800 mm/år, av dette kjem 400 mm i vekstsesongen. Oftast vil det vera noko aukande nedbør med auka høgd over havet. Då Vettismorki ligg om lag 400/700 m høgare enn målestasjonen på Vetti, må ein gå ut frå at nedbøren her er noko høgre enn 800 mm. Middeltemperaturen lokalt på Vettismorki er ikkje kjend. Der furua har veksegrensa si mot fjellet (om lag 900 m) kan ein gå ut frå at temperaturen er marginal for furua. 2.5 Vegetasjon Det er mest furu og bjørk som dominerer tresjiktet på Vettismorki, men det veks også noko rogn. Furuskogen er for det meste glissen og dei fleste trea er særs gamle. Det er registrert furutre der som er om lag 800 år (Forberg 1994). Stadvis er det mykje daud ved i alle nedbrytingsfasar og mange av lægra er uvanleg grove. Unge tre finst dei fleste stadane, men sume stadar er rekrutteringa bortimot heilt fråverande noko ein skal koma attende til. På ryggane ut mot Utladalen er vegetasjonen ein mosaikk av lav- og lyngrik furuskog (knausskog) og blåbærbjørkeskog. Myrane er av den fattige typen, helst dominert av småbjønnskjegg, rome m.fl. I lia sør for Morka Koldedøla kan det meste av arealet karakteriserast som blåbærbjørkeskog, men det finst og ein god del skog som kan plasserast under omgrepet; grasdominert fattigskog. Stadvis kan dekninga av furu koma over 25 %. På meir grunnlendte rabbar finst det noko røsslyngfuruskog. Myrene er stort sett fattige/intermediære fastmattemyrer. Også i lia mellom Morka Koldedøla og Fleskedøla er blåbærbjørkeskogen dominerande, men med sterkare innslag av røsslyngskog, særleg i dei midtre delane. Det er og ein god del engprega bjørkeskog. Som følgje av tidlegare beiting finst og noko smyleutforming av grasdominert fattigskog. Myrene er stort sett av den fattige/intermediære typen, gjerne grasdominert (blåtopp). Også i dette delområdet kan dekninga av furu koma over 25 %. På nordsida av Fleskedøla finn ein noko rik sumpskog nedst i lia ned mot elva, medan ein oppe i dei brattare parti finn mest røsslyngfuruskog med godt over 25 % dekning av furu på ryggen ut mot Utladalen. Noko lengre oppe er det også her innslag av fattig/intermediær myr. Opp mot fjellet dominerer bjørkeskogen. 2.6 Historia Sjølv om mykje av skogen på Vettismorki er eldgammal, så er den likevel ganske sterkt prega av menneskeleg aktivitet gjennom tidene. Grunna at området er så vanskeleg tilgjengeleg har det likevel vorte skåna mot dei verste hogstinngrepa. Historia til skogen på Vettismorki er skildra av Søren Ve i 1930 (Ve 1930). I Årdalsområdet har hogst av tømmer for sal gått føre seg alt frå 1500 talet. Denne hogsten arta seg ofte som rein rovhogst, utan særleg tanke på etterveksten. Omkring 1700 starta Årdal kopparverk, noko som medførte mykje skamhogd skog. Store mengder trekol trengtes til smelteverket og da bøndene ikkje klarte å levera nok vart Vettismorki kjøpt av verket for å sikra tilgangen på kol. Kopparverket var i drift berre ein relativt kort periode og da det vart nedlagd i 1734 vart Vettismorki seld til private eigarar. Skogen vart neppe uthogd i denne perioden. Prost Bøyesen si skildring av furuskogen på Vettismorki frå 1822 er sitert i innleiinga og skal ikkje gjentakast her. Skildringa tyder på at det hadde vore hogd lite eller inkje sidan kopparverket vart nedlagt, dvs. ein periode på om lag 90 år. Omkring 1850 var det god tilgang på billeg arbeidskraft, noko som gjorde tømmerdrift lønsamt også på Vettismorki. Likevel var det ingen spøk å få tømmeret fram til bygda. Det vart sendt utfor Vettisfossen i eit fritt fall på 270 m. Om vinteren og våren vart det danna ei diger, bratt fonn av is og snø under fossen. På vårparten kunne ho vera opptil 90 m høg. Denne fonna Biologisk mangfald i Utladalen 13

14 gjorde det mogleg å senda stokkane utfor utan at dei vart splintra. Tømmeret vart sendt utfor berget til sides for fossen. For å unngå at tømmeret kom i kontakt med bergveggen på veg ned, vart det bygd ei renne som stakk om lag 10 alen (ca 6 m) ut frå kanten. Hogsten gjekk føre seg fram til midten av 1880 åra, eller omlag 35 år. Truleg vart det meste av skogen gjennomhogd i desse åra, særleg i dei områda som låg mest lagleg til for transport fram til fossen. Nokre år seinare, i 1892 meldte forstassistent Feragen at Vettismorki gråna av tørrfuru. Skogen var i ferd med å verta sterkt uttynna, og ein fann ingen gjenvekst. Feragen slo fast at skogen var i ferd med å døy ut (Forberg 1994). I 1920 åra vart skogen på Vettismorki undersøkt av Søren Ve. Han fann ein god del forynging, frå staurtjukke tre til småplantar. Spreidde furuplantar vart funne opp mot 900 moh. Det vart hevda at gjenveksten mange stadar vart hindra av bjørkeskog. Dei store trea var frodige, berre få tre var døyande. Einskilde tre hadde daud topp og tørre greiner. Ve slo fast at furubestanden kom til å auka vesentleg i tida framover. Om tørrfuru seier Ve at det var gadd over alt, i myrar, på knausar og bakkar, av alle storleikar. Så langt attende som folk kunne minnast hadde dei same gaddane vore like eins. Berre stammen og grove greiner stod att og ingen tørrtre kom til. Det var tørrtre i alle storleikar og aldrar og dei såg ut til å ha døydd samtidig. I følgje Ve tyda dette på sjukdoms- eller insektåtak (Ve 1930). Sidan Bøyesen ikkje nemner noko om gadd, så må ein gå ut frå at dei fleste i alle fall hadde kome til etter Ved inventeringa hausten 2004 kom underskrivne tilfeldigvis til å møta ein person oppe i skogen nord for Fleskedøla. Vi kom i prat og eg fortalde kva ærend eg hadde. Det vart og snakka litt om gadd og dei relativt store mengdene med daud ved av furu i området. Han fortalde då følgjande historie som han hadde høyrd av ei kvinne som hadde tilknyting til ei av setrene på Vettismorki. Ein person hadde kjøpt all furuskogen på Vettismorki og vilkåra var at skogen skulle vera utdriven i løpet av 35 år. Når desse åra var omme måtte han avslutta hogsten, same kor mykje det var att av skogen. Etter 35 år var det enda mykje sagtømmer att i Morki og vedkomande bad då om å få fristen forlenga med 5 år. Dette gjekk eigarane ikkje med på. Han som hadde kjøpt skogen svor då på at om han ikkje kunne få hogga det han hadde kjøpt, så skulle heller ingen annan få glede av han. For å øydeleggja skogen gjekk så mannen laus med å hogga store hakk i trea nede ved rota for på den måten å drepa dei. Sanninga i denne historia er sjølvsagt usikker, men etter å ha høyrt ho, så la eg faktisk merke til mange furutre, både levande og daude, som hadde eit stort hakk hogge ved rota. Denne historia kan forklara at alle trea såg ut til å ha døydd om lag samtidig, samt at skogen hadde byrja å gråna av gadd i Historia gjev imidlertid inga forklaring på kvifor forstassistent Feragen ikkje såg slike spor då han undersøkte skogen i Kanskje tok han berre eit oversyn på avstand? Det er kjent frå andre stadar at slike hakk kunne verta hogd for å undersøkja om treet hadde margråte. Var det tilfelle, så fekk treet stå (Folden 1997). Litt etter kor stort hakket var kunne trea leva i mange år etter eit slikt inngrep. Etter 1930 vart klimaet varmare og fjellet vart mindre bruka til hamning. Dette gav betre føresetnader for vekst- og forynging for skogen. Alt på den tida vart det reist spørsmål om Vettismorki burde vernast. Ein meinte at om skogen vart verna så ville det ikkje gå så mange åra før han var attende i urskogstilstand. I 1948 starta drifta ved aluminiumsverket i Øvre Årdal, den gongen Årdal og Sunndal Verk. Produksjonen vart auka gradvis og medførte aukande utslepp av gassar. Skogtilstanden på Vettismorki vart undersøkt i 1962 av Ø. Skar (Forberg 1994). Det vart da observert fluorskadar på furuskogen på ryggane ut mot Utladalen. Skadane var mest tydeleg på høgdedrag som var utsett for trekken langs dalen. Observasjonar i 1962 og 1963 tyda på at skadane auka år for år. I naturvernåret 1969 vart fluorskadane kartlagt da freding igjen var aktuelt. Braanaas fann da at i dei mest utsette områda var 50 % av skogen sett ut av produksjon, og han trudde at skogen her ville døy ut (Braanaas 1970). Skogen lenger inne på Vettismorki var mindre truga av snarleg øydelegging, men skogen her verka veldig gammal, og var slik meir utsett for tørke og sjukdommar i følgje Braanaas. Øvst opp mot furuskoggrensa var skogen frisk eller berre lett påverka. Ein trudde difor at skogen her ville greia seg om fluorutsleppa vart redusert, men at han var avhengig av forynging frå lågareliggande skog for å kunne klara seg på lang sikt. Biologisk mangfald i Utladalen 14

15 I 1980 vart Utladalen freda som landskapsvernområde. Dette medfører restriksjonar på m.a. skogsdrift og byggeverksemd på Vettismorki. Setra i Morki er ikkje lenger i bruk som seter, så det er slutt på at bufe beitar i området. Det kan vera at geitehaldet som vart drive her fram til 1970 har vore med på å hindra naturleg forynging av furuskogen, særleg i områda opp for setergrenda. Ved til ysting trengs ikkje lenger, men litt går det nok til oppvarming av hyttene i området. Det er bygd ei vassdriven sag der oppe slik at ein kan skjera naudsynt materiale til husvøling. Utsleppa frå aluminiumsverket er redusert mykje samanlikna med dei første tiåra av drifta. I 1960 låg utsleppa på over 80 kg/time. Frå 1972 til 1987 låg dei på rundt kg/time medan dei kring midten på 1990-talet ligg på kg/time (Forberg 1994). Statistikk frå dei siste 10-åra viser at utsleppa igjen har auka noko (pers medd Andresen og Frosta). Sjølv om fluorutsleppa kanskje ikkje lenger er så høge at dei gjev omfattande skadar på skogen på Vettismorki så bør likevel situasjonen overvakast.. Figur. Typisk interiør frå området opp for setergrenda på Vettismorki. Legg merke til brannspora på furustammen til venstre. (Foto: Thor Østby) Biologisk mangfald i Utladalen 15

16 3 Materiale og metode 3.1 Generelt Metoden for innsamling av materiale er relativt enkel. Hovudføremålet har vore å dokumentera artsmangfald av vedboande sopp knytt til furu, inkludert raudlisteartar av både pore- og barksoppar. Læger og gadd i seine nedbrytingsfasar vart prioritert. 3.2 Kvar vart det samla? Under områdeskildringa og figur 1.(kart), går det fram at Vettismorki frå naturen si side er delt inn i 4 hovudområde, 1) Ryggane ut mot Utladalen, 2) området sør for Morka Koldedøla, 3) området mellom Morka Koldedøla og Fleskedøla, og 4) området nord for Fleskedøla. På det førstnemnde av desse, ryggane ut mot Utladalen, vart det ikkje gjort innsamlingar av vedboande sopp denne gongen. Skogen der er relativt ung, og sjølv om det er mykje daudved også her, så er dette mykje på grunn av fluorforureininga frå aluminiumsverket i Årdal. (Å undersøkja den vedboande soppfloraen i dette området kan vera tema for ein eigen rapport, der også ein analyse av den påverknaden forureiningane har medført går inn som ein del av prosjektet). Ein fann det difor rett å konsentrera innsamlinga om dei tre andre områda der den eldste skogen var å finna. 3.3 Korleis og kva vart samla? Innsamlinga vart konsentrert om læger i råtestadia; 4, 5, 6 og 7 (sjå tabell nedafor). Berre unntaksvis vart det samla materiale frå yngre læger. Med dei store mengdene av læger som finst her måtte ein gjera eit skjønsamt utval ut frå kvar ein erfaringsmessig meinte det såg mest lovande ut med tanke på sjeldne og raudlista artar. Lægra fekk kvart sitt spesifikke nummer og dei ymse kollekta vart også nummerert. I tillegg vart diameteren på lægra taksert etter augnemål om lag 1 meter frå rota, samt at økologi, UTM- koordinatar og høgde over havet vart notert. Innsamlingane frå dei tre hovudområda vart haldne åtskilt, slik at ein i ettertid kunne sjå om det var vesentlege skilnader i artsutval. Dei artane som vart vektlagt å samla inn var dei som ofte kjem inn i eit seinare stadium av nedbrytingsprosessen, -- etter at pionerartane har gjort sin del av jobben. Mange av desse artane kan like ofte fruktisera inne i holrom i veden som på den opprinnelege overflata. Då dette krev at lægra delvis må plukkast frå kvarandre, er innsamlingsmetoden tidkrevjande. Sidan dette samtidig medfører ein relativt destruktiv innsamlingsmetodikk, og da for eit substrat som utgjer et sjeldant og truga element i norsk skognatur, bør ein også fara varsamt fram, ikkje minst innanfor verneområde. I alt vart 39 stokkar/læger undersøkt. Av desse vart 12 undersøkt på sørsida av Morka Koldedøla (54 kollekt), 15 mellom Morka Koldedøla og Fleskedøla (90 kollekt) og 12 nord for Fleskedøla (52 kollekt). Ganske mange av dei innsamla soppane hadde for dårleg kvalitet til at det var mogleg å namnsetja dei (Strukturen var øydelagt grunna alder). Tabell 1. Nedbrytingsskala for daude tre (læger) og stubbar 1 Nedbrytingsgrad Skildring 1 Nettopp falle eller hogge tre. Nåler og bork er framleis tilstades. 2 Hard ved. Nålene manglar, men finkvist og bork er framleis tilstades. 3 For det meste hard ved, men med noko råte. Borken byrjar å falla av, men all ved har struktur. 4 Mjuk yteved og manglar bork. Meir enn 50 % av veden er hard, men all ved har struktur. 5 Mjuk ved; elliptisk form; mindre enn 50 % av veden er hard, men harde parti er 1 Nedbrytingsskala for stubbar og daud ved. Modifisert frå Arnborg (1942) og Hofgaard (1993) Biologisk mangfald i Utladalen 16

17 alltid tilstades, ofte overvakse av mose. 6 Mjuk fragmentert ved, men deler har likevel struktur; flat til elliptisk form. Omriss av stubbe let seg fastsetja; ofte kolonisert av mose, lav og/eller lyng. 7 Mjuk fragmentert ved, utan kjerne av hard ved. Delvis nedgrave og overgrodd. 8 Pulverisert nedgraven ved, synleg som eit raudt pulver under humusen; umuleg å fastsetja omriss; heilt overvakse. 3.4 Kva vart ikkje samla? Pionerartar slik som fiolkjuker (Trichaptum), gullkjuke (Skeltocutis amorpha) og liknande vart ikkje samla. Det same gjeld store, lett kjennelege artar som furustokk-kjuke, raudrandkjuke og gulrandkjuke (Phellinus pini, Fomitopsis pinicola og Phaeolus schweinitzii). Også dei tre sistnemnde artane er enten å finna på ståande, til dels levande tre, eller på forholdsvis ferske læger. Gulrandkjuka kan også veksa på bakken ved gamle (daude) furutre. Det vart likevel notert om artane var til stades i området om dei vart observerte. 3.5 Nomenklatur For poresoppar (Polyporaceae) følgjer nomenklaturen for det meste Ryvarden & Gilbertson ( ). For barksoppane følgjer ein i grove trekk Eriksson et. al. ( ) med dei endringane som er kome i Ryvarden et al (2003). Nokre av desse endringane er m.a. basert på Larsson (1992) og eit udatert manuskript frå same forfattar (Larsson upubl.) vedrørande dei 4 artane; Hyphoderma crassescens (enda ikkje påvist i Noreg), Hyphoderma involutum, Hyphoderma velatum og Thujacorticium mirabile. I tillegg følgjer ein Larsson & Larsson (2002) når det gjeld Gloeodontia subasperispora (tidlegare; Gloeocystidiellum subasperisporum). For eventuelt andre basidiomycetar vert Hansen & Knudsen (1997) følgd. Figur. Forfattaren i arbeid med å samla barksoppar i område med mykje daudved. (Foto: Thor Østby) Biologisk mangfald i Utladalen 17

18 4 Resultat og drøfting 4.1 Poresoppar funne på Vettismorki Ein har i den første tabellen kommentert dei einskilde artane, samt merka kva for artar som er raudlista. Vidare er det opplyst om kor mange læger av dei 39 undersøkte dei ymse artane er funne på. I nokre tilfelle er arten berre registrert utan at den vart innsamla. Dette gjeld først og fremst vanlege og lett kjennelege artar. Poresoppane er namnsette av rapportforfattaren for sidan å ha vorte kontrollert av professor, emeritus Leif Ryvarden ved Universitetet i Oslo. Av dei 14 poresoppartane som vart funne på Vettismorki er tre raudlista, nemleg Antrodia albobrunnea brun kvitkjuke (DC), Phellinus nigrolimitatus svartsonekjuke (DC) og Skeletocutis odora sibirkjuke (V). Dei to førstnemnde av desse, brun kvitkjuke og svartsonekjuke, er begge raudlista som omsynskrevjande, og er også funne tidlegare (Gaarder 2000). Artane vart den gongen registrert både nord og sør for Morka Koldedøla. Framleis er Vettismorki den einaste kjende lokaliteten for artane på Vestlandet. Den tredje av dei raudlista poresoppane som vart funnen på Vettismorki er den sårbare sibirkjuka. Som det norske artsnamnet gjev ein peikepinn om, så har arten ein austleg og kontinental utbreiing. Arten er tidlegare funnen så å seia berre på gamle læger av gran, særleg i dei 4 fylka; Hedmark, Oppland, Nord-Trøndelag og Nordland. Det var ei stor overrasking at arten også hadde tilhald i Sogn. Det kontinentale preget Vettismorki har, saman med den urgamle furuskogen er truleg forklaringa på dette. Tabell 2. Poresoppar som vart funne på Vettismorki i 2000 og 2004 med kommentarar. Nr. Latinsk artsnamn Raudlistestatus 1 Antrodia albobrunnea Brun kvitkjuke 2 Antrodia xantha Rutetømmersopp 3 Diplomitoporus lindbladii Gråporekjuke 4 Fomitopsis pinicola Raudrandkjuke Tal på læger Generelle kommentarar DC 5 Dette er ein art som er sterkt knytt til gamal furuskog. Brun kvitkjuke, som han heiter på norsk er ein av dei få vedboande soppane som er kome med på Bernkonvensjonen sitt framlegg på artar som skal få særskilt vern. Lenger sør i Europa er arten enda sterkare truga enn i Noreg grunna forureining og moderne skogbruk. Begge dei to funna som vart gjort hausten 2004 var på grove gamle læger i svært fuktig miljø (myr). 6 Rutetømmersopp er også ein art som først og fremst er knytt til furu, men går også på gran og ymse slag av lauvtre som osp og selje. Arten vil helst ha hard ved og er ofte funnen på ståande daude furutre. Av utsjånad er kjuka variabel, men sprekk ofte opp i ruter når den tørker. Dette er grunnen til det norske namnet. I mikroskopet er dei svakt amyloide skjeletthyfane eit godt kjenneteikn. Likar seg på noko turrare stadar enn føregåande art, noko funna på Vettismorki stadfesta. 1 Gråporekjuka er ein ganske vanleg poresopp som fører til kvitråte. Soppen trives best på læger av bartre som er noko nedbrotne av til dømes fiolkjuke (Trichaptum), men den er også funnen på ymse lauvtre. Erfaringa tilseier at denne arten likar seg best i noko turre miljø. Funnet på Vettismorki var ikkje noko unntak i så måte. Den grå poreoverflata gjer gråporekjuka lett å kjenna også i felt. Arten ser ut til å vera sjeldan på Vestlandet. Ved soppherbariet i Oslo er det berre registrert eit funn frå Rogaland. 4 Ved inventeringa hausten 2004 vart det ikkje teke belegg av raudrandkjuka, men arten vart observert ved eit par høve, -- den eine gongen på ei ståande, nettopp daud furu. Ved soppherbariet i Oslo ligg det to eldre kollekt av arten frå Vettismorki, det eine samla av Johannes Anonby i 1992, det andre av Per Marstad i Arten er mest vanleg på gran, og trass i at det ikkje finst naturleg førekomst av gran i Sogn og Fjordane, så er likevel dei fleste funna av raudrandkjuke gjort på dette treslaget. Det er også gjort mange funn av arten på ymse slag av lauvtre. Raudrandkjuka er lett å kjenna i felt grunna den tydelege rauda Biologisk mangfald i Utladalen 18

19 randa langs hattkanten og den gulbrune/kremfarga poreoverflata. Arten ser ut til å vera den poresoppen som er mest samla av alle i Noreg. 5 Oligoporus lateritius 1 Arten har tidlegare vore blanda saman med Oligoporus fragilis, slik at det er noko usikkert kor vanleg O. lateritius er. Slik som Antrodia albobrunnea, så ser også denne kjuka ut til å vera mest knytt til gammal furuskog. Dei to artane er ganske like og kan lett blandast saman i felt. A. albobrunnea har m.a. ei tydeleg sinoberbrun sone nærast substratet, noko Oligoporus lateritius manglar. Som nemnt innleiingsvis, så kan også O. lateritius forvekslast med O. fragilis. Truleg er den førstnemnte mest knytt til furu, medan den siste meir er ein art knytt til gran. Den sistnemnte er også oftast hattforma medan O. lateritius oftast er resupinat. Det vert også hevda at sporane til den sistnemnte er tydeleg krummare (allantoide) enn hos den førstnemnte. På Vettismorki vart arten funne på ein låg som det også vart funne brun kvitkjuke på. Eiga erfaring tilseier at O. lateritius trivs best på noko turrare lokalitetar. 6 Oligoporus rennyii 1 Denne arten er mest knytt til bartre, kanskje like mykje til furu som gran. Av to tidlegare funn frå Sogn og Fjordane er det eine gjort på furu (Luster, Drægnismorki) medan det andre er gjort på alm (Luster; Hyrnavollen i Møkrisdalen). Det siste er svært uvanleg. I Aure på Nordmøre der den vedboande fungaen er ganske godt undersøkt, er det gjort 8 funn av arten og alle er gjort på godt nedbroten ved av furu i ganske fuktig gammal kystfuruskog. Oftast må ein bruka mikroskop for å namnsetja denne arten, men om det sitrongule clamydosporestadiet er til stades, så er det mogleg å gjenkjenna Oligoporus rennyii alt i felt. I mikroskopet vil ein oftast finne berre sporar, med små restar av basidiar og hyfar fordi dette kollapsar når fruktlekamen vert litt eldre. På Vettismorki vart arten funne på ein grov, gammal furulåg i vanleg blåbærskog. 7 Phaeolus schweinitzii Gulrandkjuke 8 Phellinus nigrolimitatus Svartsonekjuke 1 Det vart ikkje samla belegg av gulrandkjuka ved inventeringa hausten 2004, og arten ser heller ikkje ut til å vera påvist tidlegare på Vettismorki. Den vart observert i det midterste av dei tre delområda og vaks der på bakken ved rota av ei gammal furu. Arten er elles påvist fleire andre stadar i fylket. Gulrandkjuka er rekna som ein relativt god signalart for gammalskog/urskog. Arten er svært variabel av utsjånad og kan veksa både som hattsopp på bakken og med utsjånad meir som ei kjuke på stammen av levande bartre. Ho er eittårig. I veksefasen har gulrandkjuka ei gulaktig tilvekstsone kring kanten, derav det norske artsnamnet. Som gammal blir både hattoverflate og porelag meir eller mindre rustbrunt. I felt kan gulrandkjuka forvekslast med ymse artar av Inonotus. DC 3 Vettismorki er einaste staden på Vestlandet at svartsonekjuke er påvist så langt. Arten er sterkt knytt til gran og utanom Vettismorki kjenner ein til 5 lokalitetar i på Nordmøre og i Romsdal det arten er påvist i rein furuskog. Også i Troms finst eit par slike lokalitetar. På alle desse lokalitetane finn ein, slik som på Vettismorki, gammalskog/urskog. Sjølv om fruktlekamen ikkje er til stades er det muleg å påvise at soppen er/har vore til stades. Der svartsonekjuka har fått halda på ei stund vert det dana holrom i veden og overflata blir berre til ei lauvtunn, gjerne hard skorpe. Fenomenet er gjerne kalla lommekvitråte. Når ein klemmer på ein slik stokk vil det oppstå ein knasande lyd, mest som ein klemmer på ein pose med potetgull. Med litt øving er denne lyden nok til å skjøna at svartsonekjuka har vore på ferde. Elles er dei svarte langsgåande Biologisk mangfald i Utladalen 19

20 9 Phellinus pini Furustokkjuke 10 Phellinus viticola Hyllekjuke (Gaarder 2000) 11 Skeletocutis amorpha/carneogrisea Gullkjuke sonene i fruktlekamen eit godt kjenneteikn for arten. Også Gaarder tok belegg av arten i Dette var i det sørlegaste delområdet, medan funna hausten 2004 vart gjort i området nord for Fleskedøla og i området opp for setergrenda, Vettismorki (ikkje samla der). Ser ikkje ut til å vera av dei mest fuktkrevjande artane. 2 Dette er ei fleirårig kjuke som medfører lommekvitråte, men på ein mindre typisk måte enn føregåande art. Furustokkjuka er til vanleg hattforma, men kan ein sjeldsynt gong også vera resupinat. Porelaget er oftast gulbrunt og porene relativt store. Dei kan vera runde, kanta eller også labyrintiske. Det vert hevda at furustokkjuka berre går til åtak på levande tre, men etter det underskrivne har erfart så er ikkje dette rett. Sant nok er fruktlekamane oftast å finna på levande furutre, gjerne høgt oppe i treet der soppen har busett seg i avbrotne greiner e.l. Den kan også gå til åtak på sjølve hovudstammen og kan da fruktisera nær bakken. Underskrivne har også fleire gonger funne ferske fruktlekamar på opptil 10 år gamle furulæger der det ikkje er nokon tvil om at fruktiseringa har byrja lenge etter at treet har falle. Likevel kan det vera rett at kjuka har etablert seg alt då treet var levande. Furustokkjuka er omtrent berre knytt til furu og arten er funne fleire stader i fylket. Arten er rekna som ein relativt god signalart i gammal furuskog. 1 Hyllekjuka kan vera hattforma eller heilt resupinat og den fører til kvitråte. I Norden er den funne omtrent berre på gran og furu. Andre stadar i verda er den også funnen på ymse lauvtre. Arten ser ut til å vera ein austleg art i Noreg, noko som medfører at den er heilt fråverande frå Agder til Trøndelag. Funnet på Vettismorki er det einaste av arten som ein kjenner til på heile Vestlandet inkl. Møre og Romsdal.? Dette er to nærståande artar som begge må reknast til pionerartane i nedbrytingsprosessen av bartre, helst furu. Begge medfører kvitråte og er eittårige. Skeletocutis amorpha eller gullkjuke som den vert kalla på norsk grunna det rosa/oransje porelaget, kan setja frukt i store mengder på vindfall som er såpass gamle at dei har byrja missa borken. Skeletocutis carneogrisea er oftast mindre oransjefarga enn gullkjuka og i tillegg er fruktlekamen til gullkjuka oftast hattforma, medan den andre er resupinat. I mange høve kan dei to artane vera vonde å skilja frå kvarandre, både mikro- og makroskopisk. Begge artane vart observerte ved inventeringa hausten 2004, men ikkje i særleg store mengder. I dei undersøkte områda var det da heller ikkje særleg mykje av ferske læger som høvde for desse artane. Truleg ville ei inventering av områda mot Utladalen ført til fleire observasjonar. 12 Skeletocutis lenis 4 I motsetnad til dei to pionerartane av Skeletocutis som er omtala ovafor, så er Skeletocutis lenis knytt til godt nedbrotne stokkar, helst av bartre, gjerne i råtefase 5 og 6 (Sjå tabell nr. 1). Arten kan også gå på lauvtre, men dette er meir sjeldan i Nord-Europa. Skeletocutis lenis ser ut til å trivast best på noko skuggefulle og fuktige stadar. Det er helst på skuggesida av stokken fruktlekamane er å finna også. Ofte er det rikeleg av den når den er til stades og den kan dekkja relativt store flater av vertstreet. Grunna at arten først og fremst er knytt til godt nedbrotne furulæger er den rekna som ein god signalart og i Sverige er den raudlista som omsynskrevjande grunna sterk tilbakegang dei siste åra. På Vettismorki er Skeletocutis lenis langt vanlegare enn dei 4 registrert funna i 2004 skulle tilseia. Biologisk mangfald i Utladalen 20