VANYLVEN KOMMUNE MØTEINNKALLING. Orientering og synfaring omsorgssektor v/kommunalsjefen.

Transkript

1 VANYLVEN KOMMUNE MØTEINNKALLING UTVAL: Livsløpsutvalet Møtestad: Vanylven helse- og omsorgssenter Dato: Tid: 10:00 Orientering og synfaring omsorgssektor v/kommunalsjefen. Medlemar som er ugilde i ei sak, vert bedne om å gje melding, slik at varamedlemar kan verte kalla inn. Jfr. 8, 3. ledd i forvaltningslova. Vi bed om at forfall vert meldt til Servicetorget, telefon Varamedlemar som får saksdokumenta til orientering, møter berre ved nærare innkalling. Servicetorget kallar inn vararepresentantar. B- saker er unnatekne offentleg innsyn og blir utsendt til møtande representantar. Møtet er ope for publikum, med unnatak for saker som er underlagt teieplikt (B-saker). Saksdokumenta er lagt ut til offentleg innsyn på Servicetorget. Side1

2 SAKLISTE Saksnr. Sakstittel PS 1/2016 Godkjenning av innkalling PS 2/2016 Godkjenning av møteprotokoll frå siste møte PS 3/2016 Skriv og meldingar PS 4/2016 Oversikt over helsetilstand og påverknadsfaktorar til politisk orientering PS 5/2016 Nye stillingsheimlar Helse og Omsorgssektoren PS 6/2016 Inneklima vurdering ved Vanylven helse- og omsorgssenter PS 7/2016 Foreldrebetaling i barnehage frå Ny makspris. PS 8/2016 Informasjon om kompetanse for undervisning i grunnskulen PS 9/2016 Ny satsing på vidareutdanning for lærarar - Kompetanse for kvalitet fram mot 2025 PS 10/2016 Val av representantar til samarbeidsutval i grunnskulane og barnehagane. PS 11/2016 Livsløpsutvalet - møteplan 2016 Eventuelt Fiskå, den Øystein Blom leiar Side2

3

4 PS1/2016Godkjenningavinnkallling PS2/2016Godkjenningavmøteprotokollfråsistemøte Side4

5 PS3/2016Skrivogmeldingar Side5

6 VANYLVEN KOMMUNE SAKSFRAMLEGG Saksnr: Arkiv: Avd/Saksansv: 2015/727 F03 HES/HANMOR Utvalsaksnr Utval Møtedato 4/2016 Livsløpsutvalet Formannskapet Kommunestyret Oversikt over helsetilstand og påverknadsfaktorar til politisk orientering Tilråding: Dei politiske utvala tek folkehelseoversikta for Vanylven kommune til vitande Samandrag av saka: Etter folkehelseloven 5 skal kommunane utarbeide ei oversikt som skal identifisere folkehelseutfordringar og ressursar i kommunen. Denne oversikta skal inngå som grunnlag for arbeidet med kommunen sin planstrategi etter plan- og bygningslova (fhl 6). Oversikta har vore på høyring i perioda Saksopplysningar: Kunnskap om helseforholda i befolkninga er ein føresetnad for å kunne ivareta innbyggjarane si helse. På mange områder ligg Vanylven kommune ganske likt det som er landsgjennomsnittet. Dette er forøvrig ikkje einstydande med at det er godt nok. Oversikta vil kunne peike ut sektorane sitt ansvar for folkehelsearbeid og vere eit verktøy for å arbeide målretta mot ei sterkare helse for innbyggjarane i Vanylven kommune. Side6

7 Vurdering og konklusjon: Folkehelseoversikta skal vere med å legge grunnlaget for kommuneplanen sin samfunnsdel i forhold til status, mål og strategi for folkehelsearbeidet i kommunen, samt legge føringar for tiltak i tråd med utfordringane. Det er difor viktig og naudsynt at dei politiske utvala tek oversikta til vitande. Fiskå, Andreas Chr. Nørve rådmann Hanne Morseth folkehelsekoordinator

8 Vanylven kommune FOLKEHELSEOVERSIKT Oversikt over helsetilstand og påverknadsfaktorar i Vanylven kommune Foto: Line Nordal. Gruppa Coopers Palm, UKM Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 1 Side8

9 Innhald 1. Innleiing Innhald/struktur i dokumentet Samandrag Forankring og organisering av kommunen sitt arbeid med oversikta Kjelder og statistikk Årsaksforhold, konsekvensar og ressursar Kunnskap om helseforhold Helsetilstand og påverknadsfaktorar Befolkningssamansetting Oppvekst- og levekårsforhold Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø (miljøretta helsevern) Skader og ulukker Helserelatert åtferd Helsetilstand Kva er Vanylven kommune sine hovudutfordringar? Vedlegg. 31 Foto: Vanylven kommune, frå Monsiaden Rapporten er utarbeidd av folkehelsekoordinator Hanne Morseth. Rapporten har teke utgangspunkt i Veileder IS-2110, samt folkehelseoversikten for Vågå kommune som mal, utarbeidd av koordinator i samfunnsmedisin, NGLMS, Hege Lorentzen i samarbeid med Våga kommune. Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 2

10 1. Innleiing I Folkehelseloven 5 står det at kommunen skal ha nødvendig oversikt over helsetilstanden i befolkninga og dei positive og negative faktorar som kan virke inn på denne. Dette er den første skriftlege statusrapporten over helsetilstanden i Vanylven kommune etter den folkehelseloven av 1.januar Oversikta skal identifisere folkehelseutfordringar og ressursar, samt innehalde faglege vurderingar av årsaksforhold og konsekvensar. Kommunen skal særleg vere merksam på trekk ved utviklinga som kan skape eller oppretthalde sosiale eller helsemessige problem eller sosiale helseforskjeller. Oversikta skal baserast på: Opplysningar som statlege helsemyndigheiter og fylkeskommunen gjer tilgjengeleg etter fhl 20 og 25 Kunnskap frå dei kommunale helse- og omsorgstenestene fhl 3-3 Kunnskap om faktorar og utviklingstrekk i miljø og lokalsamfunn som kan ha innverknad på befolkninga si helse Folkehelseloven 6 seier at oversikta etter 5 skal inngå som grunnlag for arbeidet med kommunen sin planstrategi etter plan- og bygningslova. Oversikta vil også kunne peike ut sektorane sitt ansvar for folkehelsearbeidet. Kunnskap om helseforholda i befolkninga er ein føresetnad for å kunne ivareta innbyggjarane si helse. I arbeidet med å dokumentere helseutfordringane har det vore ei utfordring å gjere tilgangen til datamaterialet så lett som råd. Det er mange kjelder til statistikk og data, noko som fort vil bli stort og omfattande om alt skal inn i ein rapport. For at denne rapporten skal vere eit lettfatteleg dokument har vi difor valt å legge det meste av datagrunnlaget og tilleggsdokumentasjonen tilgjengeleg med link på kommunen si Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 3

11 heimside og ikkje inn i sjølve rapporten. Dette vil også medverke til at datagrunnlaget vil vere oppdatert og aktuelt til ei kvar tid. Denne rapporten er meint som ei samla oversikt og bør rullerast kvart fjerde år i forbindelse med rullering av planstrategien Innhald/struktur i dokumentet Rapporten startar med ei forklaring på kvifor dokumentet har blitt utarbeidd og prosessen rundt dette. Det er også samanfatta eit samandrag tidleg i rapporten slik at ein raskt kan få eit overblikk over innhaldet. Når det kjem til områda som vert vurdert her så er dei bygd opp likt. Kvart område startar med ei forklaring på kvifor det er teke med i oversikta og kva som ligg under dette området. Vidare har vi sett på statusen til kommunen, moglege årsaker og konsekvensar til statusen vi har i tabellformat. Etter kvar tabell har det blitt gått gjennom kva tiltak som finnast i kommunen no på området, og innspel til moglege framtidige tiltak. Desse tabellane og listene er ikkje uttømmande. Oversikta er bygd opp slik i håp om at den skal vere oversiktleg og lettlest. Avslutningsvis har ein prøvd å sett på oversiktsrapporten under eitt og drege ut Vanylven kommune sine hovudutfordringar når det kjem til folkehelse. 2. Samandrag Folkehelseoversikta for Vanylven kommune tyder på at folkehelsa generelt er god, og ligg likt eller litt betre an enn på fylkes- og landsnivå. Årsakene til dette er nok mange og samansette, og kan tyde på at ein i kommunen har vore flinke å tenke førebyggande i sitt arbeid. Ein må ta med seg at førebyggande arbeid sjeldan syner positive resultat på kort sikt, men må arbeidast med systematisk over tid. Samstundes må vi vere bevisst på at sjølv om vi på områder ligg betre an enn fylket og landet, er ikkje det einstydande med at det er godt nok. Vi må stadig tenke korleis vi kan bli betre, vi må fortsette å tilrettelegg, ta vare på det som er bra samstundes som vi må ta helseutfordringane på alvor. Vanylven har i fleire år vore ei fråflyttingskommune samstundes som det har vore fødselsunderskot. Ein ser av framskrivingane at forsørgjarbyrda er aukande og at Vanylven har ein relativt stor andel eldre innbyggjarar i forhold til yngre. Dette kan tolkast på fleire måtar, der ei tolking kan vere at eldre i kommunen har god helse og lever lengre. Ei anna tolking er at for få unge vel å busette seg i Vanylven kommunen, og at ein difor må arbeide målretta for å få opp dette talet. Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 4

12 Når det gjeld næringsliv er det frå Vanylven 26% av dei busette som pendlar ut av kommunen pga. jobb. Det er sekundærnæringa som er største årsaken til utpendlinga, og dei fleste pendlar til Ulstein, etterfølgt av Sande, Volda og Ålesund. Det er låg arbeidsløyse i Vanylven, likeeins litt lågare andel mottakarar av sosialhjelp samanlikna med landsbasisen. Andel uføretrygda er litt høgare for Vanylven sin del når ein samanliknar med landsgjennomsnittet. Ein ser på statistikken at Vanylven ligg ein del under landsgjennomsnittet når det kjem til høgast fullførte utdanning av dei 25 år og eldre. Dette kan det vere ulike grunnar til, blant anna arbeidsmarknaden i kommunen og behovet for ulike typer arbeidsgrupper. Ser ein til dømes til Volda som har både sjukehus, større vidaregåande skule og høgskule er det naturleg at høgaste fullførte utdanning her må vere større på andelen med høgskule som høgast fullførte utdanning. Tal frå barnevern viser ei stor auke i antal meldingar i 2014 samanlikna med tidlegare år. Dette ser ein på som positivit då ein tenker at godt tverrfagleg samarbeid siste åra mellom instansar har minska terskelen for å ta kontakt med barnevernet og melde ved bekymring. Dei kommunale vassverka har gitt 100% tilfredsstillande analyseresultat mht e.coli. I Vanylven er det forøvrig mange som er tilknytt private vassverk. Vanylven har fleire smale vegar der det ikkje er bygd ut gang- og sykkelveg. Dette kan føre til mindre aktivitet i kvardagen då fleire born og vaksne må køyre til og frå skule, arbeid og aktivitet på grunn av sikkerheit. Gang- og sykkelvegar ligg inne i planarbeidet til kommunen, og ein ser at ei slik utbygging vil ha positiv effekt for folkehelsa til innbyggjarane. Undersøkelsen UNGdata, utført i 2013 tyder på at det er gode miljø i skulane, men at vi også har elevar som vert utsett for mobbing. Det er svært viktig at dette vert teke på alvor, sjølv om det er ein liten prosent som uttrykkjer dette. Vanylven er ei MOT kommune og får svært gode tilbakemeldingar frå elevane på at dette er noko som fungerer. Her er det viktig å styrke det som kan minimalisere antal ungdom som opplever å bli mobba eller utfryst frå vennegjengen. Ungdomsundersøkelsen viser elles at ungdom i Vanylven stort sett trivast bra, men at det er ei fallande kurve etter kvart som elevane vert eldre. Likeeins går kurva nedover når det kjem til deltaking i organisert fritid frå elevane i 8.klasse til elevane på 1.vgs. Når det kjem til overvekt blant born og unge har vi for Vanylven ikkje statistikk på dette, då elevtala er for små til å få til reell anonymisering. Men ein ser også i Vanylven som elles at både born og vaksne generelt sett er større i dag enn tidlegare. Dette har med kvardagsaktivitet å gjere, samt kosthald. Det er i dagens kvardag merkbart mykje mindre fysisk aktivitet enn tidlegare, ein brukar bilen meir og ein sit i større grad still når ein arbeider. Samstundes fører ein travel kvardag til raske løysingar i matvegen. I tillegg Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 5

13 ser vi at kunnskap og feilinformasjon kan vere ei kjelde som er med på å auke faren for utvikling av livsstilssjukdomar og overvekt. Ein ser ein nedgang i ungdomar som røyker, noko som er svært bra då røyking vert ansett som ein av dei viktigaste årsakene til redusert helse og levealder. Når det kjem til snus er det forøvrig ein litt anna utvikling. I følgje ungdata undersøkjinga er det 33% av elevane på vidaregåande som snuser dagleg. Nasjonalt aukar alkoholforbruket mest blant kvinner og eldre, medan ein ser ein nedgang blant ungdom. I Vanylven ser ein at det er fleire på vidaregåande (33%) som har drukke seg berusa enn elevar i 8.klasse (6%). Ein kan anta at alkohol blant ungdom vert sett på som eit teikn på at ein er vaksen. Ungdata underskøkjinga avdekkar at det er ein stor andel av ungdomsskuleelevane som ikkje veit om dei får lov å drikke alkohol av foreldra. Dette kan tolkast på fleire måtar, men tydeleg grensesetting kan vere ein faktor som utset debuten med alkohol. Når det gjeld kreft er auka av nye tilfeller stor når det kjem til fordøyelsesorgan. Her er det viktig å oppdage tilfella tidleg for betre behandling og minske risikoen for spreiing. Når det gjeld andre somatiske lidingar ser ein auke i medikamentbrukt for blant anna diabetes, hjarte- og karsjukdomar, smertestillande medikament samt medikament mot psykiske lidingar. Auka bruk av medikament kan kome av endring av befolkningssamansettinga med auka andel eldre, fleire med lidingar, fleire som vert fanga opp eller endra retningsliner for behandling eller ein kombinasjon av desse. Utviklingstrekka i forhold til psykisk helsetilstand er lik for Vanylven med resten av landet. Det kjem fram at det er betydeleg større andel jenter som har kjent på eit depressivt stemningsleie og einsemd enn gutar. Dette kan kome som eit følgje av krav i kvardagen som mange unge føler på. Vanylven har fleire vaksne som nyttar seg av kommunal oppfølging i forhold til rus og psykisk helse. Her ser ein ei dreiing mot at fleire unge tek kontakt. Samtidig ser ein også at behovet for bustad er stort. Ein bustadsosial handlingsplan er under utarbeiding. Vanylven har også ei stor gruppe psykisk utviklingshemma som mottek teneste frå kommunen i forhold til innbyggjartalet. Her ser ein behov for bustad og nok ressursar i kommunen for å kunne tilby eit tilfredsstillande tilbod. Tala for muskel- og skjelettlidelse ligg noko høgare for Vanylven enn for landsgjennomsnittet. Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 6

14 3. Forankring og organisering av kommunen sitt arbeid med oversikta Vanylven kommune har sidan 2008 hatt eigen folkehelsekoordinator i 50% stilling. Stillinga ligg under førebygging og rehabilitering, men jobbar aktivt på tvers av sektorane. Ein ser det som viktig å tenke helse i alt vi gjer. Folkehelsekoordinator har koordinert mykje verksemd innad i kommunen og ut mot samarbeidspartnarar, inkludert UNGdata undersøkjinga. Folkehelsekoordinator har også hatt hovudansvaret for utarbeidinga av denne rapporten. Styringsgruppa for folkehelse består av rådmanns leiargruppe og arbeidet med denne rapporten er forankra i denne gruppa. Kommuneplanen sin samfunnsdel er kommunen sitt viktigaste grunnlagsdokument og styringsverktøy. Planen skal vere overordna og fastsette mål og strategiar både for samfunnsutviklinga og kommunen som organisasjon. Folkehelseoversikta skal gi ei oversikt over folkehelsa i Vanylven og vere med på å legge grunnlaget for kommuneplanen sin samfunnsdel i forhold til status, mål og strategi for folkehelsearbeidet i kommunen, jmf folkehelseloven Kjelder og statistikk Statistikk og helseoversikt kan ha stor nytteverdi i folkehelsearbeidet, men det er også knytt store utfordringar til bruk av statistikken og tolking av den. Statistikken gir ofte eit grunnlag for undring og spørsmål heller enn fasitsvar og løysingar. Eit eksempel som viser utfordringane er statistikk over aukande bruk av kolesterolsenkande medikament i samfunnet. Dette kan tolkast på fleire måtar det kan være fleire personar som har høgt kolesterol enn tidligare, men det kan også være at fleire med høgt kolesterol vert oppdaga eller at grensene for igangsetting med medikamentell behandling har blitt endra. Det kan også vere ein kombinasjon av alle faktorane. Statistikken som viser auke av medikamentell behandling gir oss lite informasjon om årsakene til denne auka. Konklusjonar om årsaker blir difor ofte tolkingar. Små kommunar har større utfordringar enn store når det gjeld utarbeiding og tolking av statistikk. Det skyldes bl.a. omsynet til personvernet og for lite datagrunnlag. Tilfeldige variasjonar frå år til år kan gi store utslag. Når variasjonane er store, blir det vanskelig å vurdere trendar. Av den grunn brukast ofte et glidande gjennomsnitt ein middelverdi av målingar over fleire år. Då vil det vere lettare å sjå trendar noko som oftast er viktigare enn å sjå på statistikk isolert for eit enkelt år. Samtidig er det viktig å hugse at eit spesielt høgt eller lågt resultat eit år, kan gi store utslag i gjennomsnittsverdiane. I denne rapporten er det lagt mest vekt på lokale data som har utkrystalisert seg gjennom interne arbeidsmøter, dialogmøter, folkehelseprofilen for 2014 og 2015 samt ungdomsundersøkinga Ungdata. Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 7

15 Vanylven gjennomførte hausten 2013 ungdomsundersøkinga UNGdata. Dette er ei landsomfattande undersøking, kvalitetssikra og med NOVA som fagleg ansvarleg. I denne undersøkinga har Møre og Romsdal fylkeskommune, i samarbeid med Høgskulen i Volda, Sunnmøre Fotballkrets og Kompetansesenteret rus Midt-Norge nokre tilleggsspørsmål som er presentert i Rapport nr. 45 UNG PÅ SUNNMØRE 2013 (Lars Jørgen Vik og Johan Roppen), Høgskulen i Volda og Møreforskning Volda. Dette er ei undersøking om livsstil og levekår mellom ungdomsskulen i Volda, Ørsta, Vanylven, Sande, Giske og Hareid. Folkehelseprofilen for Vanylven for 2015 finn ein som vedlegg til rapporten. Eldre profilar finn ein link til på heimsida til kommunen Årsaksforhold, konsekvensar og ressursar Kommunen har gjennomført ei vurdering av årsaksforhold og konsekvensar for ei rekkje av utfordringane i oversikta. Kommunen har i tillegg vurdert ressursar - dei eksisterande helsefremjande og førebyggande tiltaka i tillegg til moglege framtidige tiltak. Ved vurdering av årsak er det teke utgangspunkt i den kunnskap som eksisterer om kva bakanforliggande forhold som kan ha ført til den situasjonen som ligg føre. I tillegg er vurderingane basert på lokale erfaringar. Årsak, konsekvensar og ressursar/helsefremjande og førebyggande tiltak er beskrive på slutten av kapitla for kvar av dei seks områda. Mange av tiltaka kunne vore plassert under fleire område. Eit tiltak som til dømes endrar helseåtferda, vil på sikt påvirke helsetilstanden i befolkninga. For å gjere det enkelt er tiltaka stort sett nemnde berre under eitt område. Som ledd i planprosessar er det viktig å evaluere eksisterande tiltak i kommunen. Oversikten over moglege framtidige tiltak kan brukast som en idébank i kommunen. 4. Kunnskap om helseforhold Å ha kunnskap om helsetilstanden i befolkninga er ein føresetnad for å kunne ivareta innbyggjarane si helse! I følgje forskrift om oversikt over folkehelse 3 skal kommunen og fylkeskommunen ha oversikt over og gjere vurderingar på følgjande områder: a) Befolkningssamansetting b) Oppvekst- og levekårsforhold c) Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø d) Skader og ulukker e) Helserelatert åtferd f) Helsetilstand Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 8

16 5. Helsetilstand og påverknadsfaktorar Kapittel 5 tek føre seg ulike utfordringar knytt til dei fem områda med fokus på særlege trekk som utmerkar seg for vår kommune Befolkningssamansetting Med befolkningssamansetting meiner ein grunnlagsdata om befolkninga. Dette kan omfatte antal innbyggjarar, alders- og kjønnsfordeling, sivilstatus, etninsitet, flyttemønster osv. Denne type informasjon er viktig i vurderinga av øvrig informasjon, men kan også vere vesentleg i seg sjølv som ein del av utfordringsbilete for folkehelsa i kommunen. Befolkningsutviklinga vert gjerne sett på som ein stor indikator for regional utvikling. Vekst i befolkninga er avgjerande for kommunen sitt inntektsgrunnlag og tilgang på arbeidskraft. Innbyggjartal er også avgjerande for kommunen sine planar. Utviklinga i befolkningssamansetninga vil kunne påverke strategiske vegval som inkluderer folkehelse. Innbyggjartal Vanylven Kjelde SSB (Endring av kommunegrenser 2001/2002). Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 9

17 10 5 Fødselsoverskot/underskot Kjelde SSB Status Moglege årsaker Moglege konsekvensar Folketal 1 Tilbakegang over fleire år. Pr. 1. januar 2015: innbyggjarar 452 færre innbyggarar i 2014 enn i Utflytting: Utdanning (videregående og høgare utdanning) Etablering av familie Moglegheiter for arbeid (for heile familien) Utfordringer i forhold til arbeidskraft i kommunen. Utfordringer i forhold til integrering. Små sosiale nettverk Framskriving til 2040: 2668 innbyggjarar. Framskrivingane viser at ein kan vente ein nedgang i folketalet på over 10 % over dei neste ti åra i Vanylven. Behov for eit større miljø, både sosialt og fagleg Ynskje om å vere mindre synlig Tilflytting: Auka innvandring Små skuleklasser, samanslåing av skular, lang reiseveg til barnehage og skule Endringar i alderssamansetning kan gi utfordringar relatert til tenesteproduksjon 1 Kjelde: SSB Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 10

18 Innbyggjarar under 66 år fram til : 2620 (79%) 2040:1685 (63%) Innbyggjarar over 67 år fram til : 682 (21%) 2040:983 (37%) Tilbakeflytting pga tilknyting Gode oppvekstvilkår Natur, friluftsliv Billig tomt og hus Fråflytting av personar under 66 år. Gjennomsnittleg høg levealder på innbyggjarane i Vanylven. endringsvilje og omstillingsevne Ei stadig veksande gruppe med friske eldre (bl.a. ein ressurs som frivillige), men også et sjukdomsbilete meir prega av kroniske og samansette helseproblem Utfordringar og større press på bl.a. helseog omsorgstenestene. Fleire eldre utan pårørande i nærmiljø kan gje eit større press på heimetenestene og behov for institusjonsplass. Innbyggjarar med psykisk utviklingshemming som mottek teneste frå kommunen 4 Innvandrarar og norskfødde med innvandrarforeldre : Nærare 30 personar som mottek teneste Høgt tal ifht innbyggjartalet 2008: 2,5% (landsbasis: 9,7%) 2013: 5,1% (landsbasis:14,1%) Stort behov for bustad og personale til heildøgsbemanna bustadar. 2 Kjelde: SSB 3 Kjelde: SSB 4 Kjelde: Vanylven kommune 5 Kjelde: SSB Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 11

19 Personer som bur ålene :13,5% 2009:13,4% 2013:14,5% Ligg litt lågare enn landsgjennomsnittet Einsemd, som igjen kan føre til psykiske plager, rusrelaterte problem, lite sosialt nettverk osv. Foto Andreas Winter Befolkningssamansetting: Helsefremjande og førebyggande tiltak i kommunen Nytt helse- og omsorgssenter. Aktivitetskoordinator i kommunen. Tilrettelagt for turar i nærmiljøet, jmf Startlån et tilbod som skal bidra til at husstandar som har problem med etablering får moglegheit til å etablere seg på bustadmarknaden. Treningsstudio i fleire bygder. Har aktive lag og organisasjonar. 6 Kjelde: SSB Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 12

20 Befolkningssamansetting: Innspel til moglege framtidige tiltak Utvikling av fleire arbeidsplassar. Mottak av flyktningar. Utarbeiding av betre samferdsel mot nabokommunane. Effektivisering av helsetenester ved bruk av velferdsteknologi. Etablering av frisklivssentral. Styrke frivillig arbeid som ressurs. Tilrettelegging for familiar som vil etablere seg i kommunen. Treningsstudio i nærmiljøet til alle bygdene. Vanylven Helse- og omsorgssenter. Foto: Hanne Morseth Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 13

21 5.2. Oppvekst- og levekårsforhold Oppvekst og levekår er viktige premiss for helse og livskvalitet. Med oppvekst og levekårsforhold inngår økonomiske vilkår, bu - og arbeidsforhold og utdanningsforhold. Økonomiske forhold kan omfatte andel med låg inntekt og inntektsforskjell. Arbeid omfattar blant anna tilknyting til arbeidslivet, sjukefråvær og uføretrygding. Utdanningsforhold omfattar til dømes andel med høgare utdanning og fråfall frå vidaregåande skule. Levekår definerast i eit samspel mellom individuelle faktorar og ressursar og dei muligheitene ein har til å realisere desse på arenaer som skule, arbeid osv. Inntekt og økonomi er grunnleggande påverknadsfaktorar for helse, og forsking har synt at det er ein samanheng mellom inntektsnivå og helsetilstand. Låg inntekt aukar sannsynet for dårleg sjølvopplevd helse, sjukdom og for tidleg død. Foto Andreas Winter Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 14

22 Status Moglege årsaker Moglege konsekvensar Låginntekt hushald 7 Arbeidsløyse 8 Nedsett arbeidsevne 9 Legemeldt sjukefråvær 10 Uføretrygda i arbeidsalder 11 Gått ned frå 10,6% i 2007 til 9,9% i 2012 Litt lågare enn landsgjennomsnittet. Vore jamt mellom 1,1 % og 1,5 % mellom Om lag 130 personar i 2014 Stabilt på vel 5 %, likt med fylket og landet Litt høgare enn landsgjennomsnittet. For Vanylven 10,8% (August 2014) Mottakarar av : 4,3% sosialhjelp 12 (landsbasis: 9,2%) : 3,8% (landsbasis:9,1%) Låg arbeidsløyse Andel med nedsatt arbeidsevne og uføretrygda påvirker arbeidsløysa. Årsakene er komplekse og samansette: fysisk og psykisk sjukdom, belastningar i livssituasjon, livsstilsfaktorar, usikker arbeidssituasjon, utdanningsnivå, haldning til og praksis i forbindelse med sjukmeldingar og uføretrygding, jobbtilbod i området og bortfall av arbeid for innbyggjarar utan høgare utdanning. Låg inntekt medfører at barn ikkje får delteke i aktiviteter på lik linje med venner. Låg inntekt aukar sannsynet for dårlig sjølvopplevd helse, sjukdom og for tidlig død. Arbeidsløyse kan ha ein negativ innverknad på helsetilstand. Ved nedsett arbeidsevne, aukar risikoen for langvarig sjukefråvær og tidlig tilbaketrekking frå arbeidslivet. Sosiale helseforskjell. Fråfall vidaregåande skule :11,7% (landsbasis: 25,4%) :26,5% (landsbasis: 25%) Registrert ungdom i OT i Vanylven med skulerett som ikkje nyttar seg av den: - 5 under oppfølging, ikkje i aktivitet Årsak til fråfall: Psykiske eller psykososiale problem, manglande motivasjon, skuletrøyttheit, feilvalg, fysisk sjukdom, vanskelege forhold i heimen, rusproblem, graviditet og barn. Kostnader for kommunen/samfunnet. 7 Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 8 Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 9 Kjelde: NAV lokalt 10 Kjelde: Fylkesstatistikken Kjelde: NAV lokalt og Fylkesstatistikken Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 13 Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank og OT Vanylven 2014 Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 15

23 - 4 er i tiltak under Nav - 1 er i ordinært arbeid Motteke fire meldingar om skuleavbrot som gjeld vanylvsungdom som har avbrote vidaregåande skule. Høgast fullførte utdanning av dei 25 år og eldre 14 Grunnskule:29% (landsbasis: 24%) Vgs: 54% (landsbasis:43%) Uni/høgskule:17% (landsbasis:33%) Må flytte på hybel for å ta høgare utdanning. Færre arbeidsstadar som krev høgare utdanning i Vanylven enn til dømes i grannekommunen Volda. Pendlarar inn/ut av kommunen 15 Pr 4.kvartal 2013: Innpendling: 9,6% Utpendling: 26% Må pendle for å få arbeid. Utflytting for å bu nærare arbeidsstaden. Mykje reisetid fører til mindre tid i heimen til familie og born. Separasjoner og skilsmisser :4 sep/5 skilsm 2011:3 sep/3 skilsm 2012:12 sep/3 skils Psykiske plager og redusert funksjon voksne og barn. 2013:3 sep/6 skilsm Barnevern 17 Meldinger/hjelpetiltak /fosterbarn/tilsynsbar n 2012: 18/21/10/ : 19/17/11/ : 35/16/9/8 Auka tillit til barnevernet Auka fokus på tidleg innsats Gjennomgang av rutiner Tidlig identifisering og iverksettelse av tiltak for barn som er utsett for risikofaktorer auker sansynet for at borna klarer seg bra. Fokus på samarbeid mellom instansane minkar terskelen for kontakt. 14 Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 15 Kjelde: Fylkesstatistikk Møre og Romsdal Kjelde: SSB 17 Kjelde: Barnevernstenesta Vanylven Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 16

24 Oppvekst- og levekårsforhold: Helsefremjande og førebyggande tiltak i kommunen Sommerjobb for ungdom i kommunen Bibliotek med bøker, media og data Rådgjevningstenesta i ungdomsskulen og vidaregåande Full barnehagedekning Samarbeid og forberedelse ved overgangar, barnehage skule, barneskuleungdomsskule og ungdomsskule-videregående Oppvekst- og levekårsforhold: Innspel til moglege framtidige tiltak Tiltak retta mot situasjon til dei som er uføretrygda brukast som ein ressurs Kartlegge årsaker til fråfall frå vidaregåande utdanning Kartlegge nærare årsaker til auke av saker i barnevernet Innføre opplevelseskortet Jobbe for å behalde vidaregåande skule Styrke samholdet mellom bygdene i kommunen Foto: Andreas Winter Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 17

25 5.3. Fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø (miljøretta helsevern) Ei rekkje miljøforhold har effekt på helsa. Kvaliteten på drikkevatn, luft, grad av støy, sykkelvegnett, nærleik til friområder og leikeplassar er nokre eksempel. Sosialt miljø kan omfatte organisasjonsdeltakelse, valdeltakelse, kulturtilbod, sosiale møteplassar osb. Status Moglege årsaker Moglege konsekvensar Drikkevatn 18 Tilfredsstillande analyseresultat mht e.coli: 2007: 64,8% Mange er tilknytta privat vassverk og ikkje medrekna i analyseresultata. Risiko for smitte av for eksempel e.coli dersom vannkvaliteten ikkje er tilfredsstillande. (landsbasis:92,5%) 2012: 69,6% (landsbasis:95,9%) 100% tilfredsstillande resultat for innbyggarar tilknytta kommunalt vassverk Radon 20 9 målingar pr. 01.aug Gjennomsnitt Bq: 24 Høgaste måling Bq: 99 Låge nivå. I Vanylven har vi lite skifer. Høge nivå radon er helsefarleg og auka fare for lungekreft er ein sentral konsekvens. Gang- og sykkelveg Mange unge brukar sykkel til og frå skule og aktivitetar. Gang- og sykkelvegar ligg inne i planarbeidet til kommunen. Ved manglande gang- og sykkelveg: Born vert køyrde til aktivitet Meir forureining Færre moglegheiter for fysisk aktivitet i kvardagen Trafikksikkerhetsrisiko 18 Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 19 Kjelde: KOSTRA 20 Kjelde: Fylkesstatistikken 2014 Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 18

26 Sosiale miljø og nettverk 21 90% oppgir at dei har ein venn dei kan stole på. Flytting, samlivsbrot og familiestrukturer i endring. Einsemd, psykiske plager. Minkande deltaking i organisert fritid frå 8.klasse til 1.vgs. 59% av elevane frå 8.klasse til 1.vgs kunne tenke seg å la sine born vekse opp i nærmiljøet der dei bur no. Reklame og påverknad via sosiale media kan vere med på å forsterke vanskar som dukkar opp i ungdomen sin kvardag. Mobbing 22 6% på ungdomstrinnet oppgir at dei vert mobba kvar veke. 6% oppgir at det skjer omtrent kvar 14.dag eller 1 x mnd. 2% oppgir at dei trivast dårleg på skulen. Samansette og komplekse forklaringer avhengig av skulemiljøet, læringsmiljøet, heimemiljøet og individuelle faktorer. Fysiske og psykiske plager. Reduksjon av funksjonsevne og tap av livskvalitet. Miljøretta helsevern (fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø): Helsefremjande og førebyggande tiltak i kommunen Brukermedvirkning i kommunen: Ungdomsråd som drøfter politiske saker og arrangerer sosiale treff for ungdommen, eldreråd og råd for funksjonshemma Utarbeidde planar for gang- og sykkelveg Barnerepresentant som ivaretek born og unge sine interesser i plansaker. Årleg UKM Vanylven er ei MOT og UMM kommune Fleire lag og organisasjonar Heim for ein 50-lapp Vanylven har 10% deltidsstilling innan miljøretta helsevern Prosjektstilling med utekontakt for ungdom 21 Kjelde: Ungdata undersøking i Vanylven Kjelde: Ungdata undersøking i Vanylven 2013 Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 19

27 Miljøretta helsevern (fysisk, biologisk, kjemisk og sosialt miljø):innspel til moglege framtidige tiltak Styrke ungdomsmiljøet med sosiale møteplassar Prioritere utbygging av gang- og sykkelvegar Tiltak i forhold til universell utforming Tilrettelegging for gode sosiale møteplassar i kommunen i samarbeid med frivillige lag og organisasjonar Møteplass for eldre 5.4. Skader og ulykker Ulykker som fører til personskade er ei stor utfordring for folkehelsa. Personskader som følgje av ulykker er nesten like stor som kreft, målt i tapte leveår. Ulykker med personskade tek relativt mange unge liv og er den største dødsårsaken for personar under 45 år. Moglegheita for å førebygge er gode, og effekt av tiltak kan kome raskt. Oversikt over kvar og når ulykker inntreff osv kan bidra til auka merksemd mot førebygging og større treffsikkerheit i tiltaksarbeidet. Status Moglege årsaker Moglege konsekvensar Sjukehusinnleg ging etter ulykker Ukjent Indre faktorer: Tidlegare fall, medisinbruk, alkohol, sjukdom, svekka gange og balanse, stillesittande liv, frykt for fall, mangelfull ernæring, reduserte kognitive funksjonar og syn. Redusert funksjon og livskvalitet. Samfunnsøkonomiske konsekvenser: Eit hoftebrot kostar mellom og en million kroner det første året. Ytre faktorer: Dårleg lys, glatt eller ujamnt underlag, dårleg strøing om vinteren, dårlege sko og klede. Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 20

28 Lårbeinsbrot Lågare enn landet, størst andel kvinner. Sjukehusinnle ggelsar tertial: 249 (auke på 4.2% frå same periode året før) Øyeblikkeleg hjelp Liggedøgn: 2013: : (okt):163 Tilrettelagt og godt tilbod. Tryggleik for innbyggarane, nærleik til heimen i ei tilfriskningsfase, økonomisk gunstig for kommunen ifht liggedøgn på sjukehus. Skader og ulukker: Helsefremjande og førebyggande tiltak i kommunen Øyeblikkeleg hjelp plass i Vanylven Legekontor og legevakt på Fiskå i Vanylven Tilgjengeleg ambulanseteneste i Vanylven Kommunen er med i prosjektet: Medan vi ventar på ambulansen Risiko- og sikkerhetsanalyser og beredskapsplaner Gode rutiner for strøing der kommunen har ansvar Tryggleik skulane: gjennomgang av branninstruks med elevar og tilsette Brannøving i kommunale bygg Skader og ulukker: Innspel til moglege framtidige tiltak Haldningsskapande arbeid knytt til bruk av hjelm, refleks, redningsvest og bilbelte. Kartlegging av årsaker til lårbeinsbrot og ulukker for målretta førebyggjande tiltak. Bringing av strøsandbøtter til heimebuande eldre. Førebyggande kartlegging av heimebuande 80 + Årleg kontroll av uteleikeapparat Fallforebyggande arbeid i heimen Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 21

29 5.5. Helserelatert åtferd All åtferd som kan ha innverknad på helsa kallar vi helserelatert åtferd. Det kan til dømes vere fysisk aktivitet, ernæring, bruk av tobakk og rusmiddel. Helserelatert åtferd kan også omfatte seksualåtferd og risikoåtferd som kan føre til skader og ulykker (jmf punkt 5.4) Røyk trinn 9. trinn 10. trinn VG Aldri 1-4 ganger Fem ganger eller mer Figur 1 Røyking blant elevar på ungdomsskulane og vidaregåande Kjelde: Ungdata undersøkinga i Vanylven 2013 Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 22

30 Snus trinn 9. trinn 10. trinn VG Bruker ikke snus Snuser en gang i blant Snuser daglig Figur 2: Snusbruk blant elevar på ungdomsskule og vidaregåande 24 Politisaker relatert til rus Jan juni 2013 Narkotika Promillekøyring Drikking på off.stad Legemsfornærmelse Forstyrre alminneleg ro og orden Tabell: Antall saker og antall personar involvert. Forholda fant stad i Vanylven og er etterforska av Vanylven lensmannskontor. 24 Kjelde: Ungdata undersøkinga i Vanylven Kjelde: Vanylven lensmannskontor 2013 Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 23

31 Status Moglege årsaker Moglege konsekvensar Fysisk aktivitet 26 14% av gutane og 32 % av jentene som trenar sjeldnare enn ein gong i veka i gruppa 8.klasse til 1.vgs. Tid framfor dataskjerm, ein vert køyrd til og frå aktiviteter, mykje organisert aktivitet og mindre kvardagsaktivitet. Dårleg motorikk. Utvikling av livsstilsjukdomar på sikt. Kosthald 27 Kosthald er eit sentralt tema på helsestasjonen ved konsultasjon, spesielt ved overgangen til fast føde. Ikkje fokus på overvekt på born under to år. Auka tilgang til usunn mat, betre økonomi og raske løysingar i ein travel kvardag. Feilinformasjon eller manglande kunnskap. Dårlegare tannhelse. Utvikling av livsstilssjukdomar. Uten frokost dårligare konsentrasjon, humør og arbeidslyst. Kulturelle forskjeller. Lite undervekt i Vanylven. Borna vert vegde og målt i 3.klasse og 8.klasse. 28 Generelt sett er born større enn tidlegare. Meir stillesittande kvardag. Sukkerhaldige drikkar. Fleirtallet av mødre ammar ved 6 månadar. Røyk Snus Det er få som røyker på ungdomsskulen, litt fleire på vidaregåande Fleire startar å snuse når dei vert eldre. 33% snuser dagleg på vidaregåande. 29 Innføring av Røykelova i Reklameforbud. Det er ikkje in å røyke lenger. Røyking vert ansett som ein av dei viktigaste årsakene til redusert helse og levealder. Nedgang gir mindre risiko for luftvegssjukdomar som astma, emfysem, bronkitt og KOLS, samt kreft og hjartekarsjukdomar. Tobakksbruk under graviditet kan bl.a. føre til låg 26 Kjelde: Ungdata undersøkinga Vanylven Kjelde: Helsestasjonen Vanylven 28 For få born til å kunne anonymisere 29 Kjelde: Ungdata undersøkinga Vanylven 2013 Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 24

32 Standardiserte tall tyder på at det er høagre andel kvinner som røyker i Vanylven enn elles i landet ved starten av eit svangerskap. 30 fødselsvekt og større risiko for luftvegsinfeksjonar hos borna. Rus Alkoholforbruket aukar mest blant kvinner og eldre, nedgang blant unge 31 6% i 8.klasse har drukke seg berusa mellom 1 og 4 gangar i løpet av dei siste seks mnd, mot 33% av elevane på VG1. Jamn auking frå 8.klasse til VG1. Auka tilgong med drikkevarer i butikk og vinmonopol i kommunen. Betre økonomi, reiser meir og kan kjøpe alkohol i utlandet eller på taxfree. Negativ påverknad på dei som er yngre. Rus vert sett på som eit teikn på at ein er vaksen. Helseskader og livsstilssjukdomar. Vald. Anna rusmiddel: Svært lite /fråverande bruk i ungdomsskulen, høgare bruk og tilgjengelegheit blant elevane på VG1. 32 Samspel og grensesetting i familier 33 Stor andel av elevane mellom 8. klasse og VG1 veit ikkje om dei får lov å drikke alkohol av foreldra sine. Stor arbeidsbelastning hos foreldre, lite overskudd, kompensasjon for dårleg samvittighet. Ungdomane kan smake alkohol tidlegare fordi dei ikkje har fått forbod heimanfrå. 30 Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 31 Kjelde: Fylkesstatistikken 32 Kjelde: Ungdata undersøkinga Vanylven Kjelde: Ungdata undersøkinga Vanylven 2013 Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 25

33 Helserelatert åtferd: Helsefremjande og førebyggande tiltak i kommunen Helsesøster i skulane Ammekyndig helsestasjon Matomobering Vasskjølar på Herøy vidaregåande skule, avd. Vanylven. MOT i skulane og UMM sertifisering (Ungdom med MOT) Fiskesprell kurs for barnehagetilsette Kulturskuletilbod Tilgjengeleg legestasjon og helsestasjon Helserelatert åtferd: Innspel til moglege framtidige tiltak Få helsesøster meir inn i skulane Vasskjølarar i alle skular Etablering av frisklivssentral Meir fokus på kosthald og ernæring Meir fokus på fysisk aktivitet Stressmestringskurs Foto Andreas Winter Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 26

34 5.6. Helsetilstand Helsetilstand er befolkninga si helse målt ved ulike mål, til dømes risikofaktorar, førebyggbare sjukdomar, trivsel og meistringsressursar eller meir indirekte mål som sjukefråvær. Status Moglege årsaker Moglege konsekvensar Trivsel og mestring 34 98% av ungdomane i Vanylven trivast på skulen. Fokus på trivsel, Vanylven er ei MOT kommune, UKM, inkluderande miljø Trivsel påverkar motivasjon for å lære, som igjen påverkar risikoen for fråfall frå skulen. Kroniske sjukdommer generelt Sjå dei ulike lidingane under. Auke i bruk av medikament kan bety auka del eldre, større alderssamansetting, fleire med lidingar, fleire som vert fanga opp eller endra retningsliner for behandling eller ein kombinasjon. Alle kroniske sjukdomar kan føre til redusert livskvalitet, auka kostnadar for den enkelte samt samfunnsøkonomiske konsekvensar. Diabetes (sukkersjuke) 35 Gradvis auke i bruk av diabetesmedisin frå 2007 til ,9 per 1000 i 2007 til 22,5 per 1000 i Størst auke hos dei over 44 år. Arv, overvekt, for lite fysisk aktivitet. Skade av blodårar og indre organ, auka risiko for hjarteinfarkt, hjerneslag og amputasjon, nyresvikt, nedsett syn, nedsett følsomheit i beina, impotens hos menn. Lita overvekt av kvinner som bruker medikament. Hjarte- og karsjukdomar 36 Auke i bruk av medikament mot hjarte- og karsjukdomar frå 2007 til per 1000 i 2007 til 135,1 per 1000 i 2012 Arvelege faktorar i samspel med miljøfaktorar som røyking, høgt blodtrykk, høgt kolesterolnivå og diabetes. For tidleg sjukdom og død. 34 Kjelde: Ungdata undersøkinga Vanylven Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 36 Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 27

35 Auke i bruk av kolesterol-senkande medikament fra 2007 til Frå 71,1 per 1000 til 83,8 per Nær dobbelt så stor del menn som kvinner som får medikament for hjarte- og karsjukdomar. Gradvis reduksjon i dødelighet frå 2007 til Nedgang frå 75,5 per 1000 i 2007 til 51 per 1000 i Smerter 37 Aukande bruk av smertestillande medikament på resept frå 2007 til Frå 196 per 1000 til 219 per 1000 i Mange lidingar kroniske muskel- skjelettlidingar er blant dei vanlegaste smertetilstandane. Kroniske smertetilstander er ein av dei viktigaste årsakane til at menn og kvinner fell ut av arbeidslivet før pensjonsalderen. I 2012 er det likt med landsgjennomsnittet Muskelskjelettlidelser 38 Noko høgare tal i Vanylven enn landsgjennomsnittet. Arv, over-, under- og feilbelastning, skader. Redusert livskvalitet, sjukefråver, uføretrygd. Ukjent Samansette årsakar fysiske og psykiske lidingar, livsstil, databruk som påverkar døgnrytma, nattamming. Psykiske lidingar. Søvnproblem Konsentrasjonsproblem manglande meistring i det daglege. Sjukefråvær. Psykiske lidingar 39 Auke i bruken av medikament mot psykiske lidingar frå Tap av nære relasjoner, samlivsbrot, konflikter, psykiske plager, rusmisbruk Nedsett arbeidsevne, sjukefråvær, 37 Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 38 Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 39 Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 28

36 2007 til ,1 per 1000 i 2007 til 104 per 1000 i Stabilit for dei over 44 år, auke i bruk for personar under 44 år. Sjå elles diagram under tabell. eller vald i familien, mobbing på skulen, digital mobbing, einsemd, traumatiske opplevingar, arvelege faktorer. Eitt høgare krav til teoretisk kunnskap i skulen og mindre praksisfag kan også vere belastande i tillegg til meir konkurranse i kvardagen. uføretrygd, større dødelighet. Tannhelse -status ved alder 40 Ikkje hatt karies 2013/2014: 3 år: 93% / 88,9% 5 år: 81% / 90,9% 12 år: 51% / 65,5% 18 år: 16% / 16,3% Bevisstgjering rundt tannhelse og sukkerinnhald i drikker. Aukande helseperspektiv og sunnhetstankegang. Smittsam e sjukdommar 41 Vaksinasjonsdekning mellom 96 og 98 % for barn på 2 år. For 9 åringane ligg årlig gj.snitt på 98-99%. Begge desse er nokre prosent høgare enn landsgjennomsnittet. Mindre utbreiing av smittsame sjukdomar Kreft 42 Færre nye tilfeller av kreft i Vanylven enn på landsbasis (532,5 i Vanylven mot 574,3 per på landsbasis i perioda ). Ser ein alle krefttyper samla under eit er det flest nye tilfeller blant menn. Utvikling av kreft: Livsstilsfaktorer som røyking, stoff i miljøet, fedme, kosthald, alkohol, infeksjon og fysisk aktivitet påvirker kreftrisiko Stabil dødelegheit: betre behandling, tidleg oppdagelse. Liding og kostnader. Stor auke av nye tilfeller av kreft i fordøyelsesorgan. Her er auka stor 40 Kjelde: Vanylven tannklinikk 41 Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 42 Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 29

37 blant begge kjønn (frå 94,8 til 142,3 per over 5 år). Lita auke av prostatakreft, medan det er merkbar nedgang av nye tilfeller av brystkreft. Depressivt stemningsleie og einsemd PROSENT Bekymra deg for mykje om ting Følt at alt er eit slit Hatt søvnproblem Vore sint og aggressive Kjent deg stiv eller anspent Kjent deg ulykkeleg, trist eller deprimert Kjent håplausheit mtp framtida Kjent deg einsam Gutar Jenter Kjelde: Ungdata undersøkinga i Vanylven 2013 (8.kl. 1.vgs) Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 30

38 Helsetilstand: Helsefremjande og førebyggande tiltak i kommunen Lågterskeltilbodet Vårsol i forhold til psykisk helse Godt tilgjengeleg legeteneste Tilgjengelege kommunale tenester Fokus på oppfølging av kronisk sjuke hos legetenesta Helsetilstand: Innspel til moglege framtidige tiltak Kartlegging av årsaker til auke av medisinbruk Etablering av frisklivssentral Styrke tenesta for oppfølging av enkeltpersonar Kartlegge nærare grunnen for auke i medikamentbruk 6. Kva er Vanylven kommune sine hovudutfordringar? På mange områder ligg Vanylven kommune ganske likt det som er landsgjennomsnittet. Det er ikkje einstydande med at det er «godt nok», men ein ser at det ikkje er noko som utmerker seg spesielt for vår kommune. Skal ein peike ut områder som ein kan seie er utfordringar for Vanylven kommune kan ein nemne følgjande: Befolkningssamansetting, potensielt høg forsørgjarbyrde Lange strekk med smal veg som ikkje har gang- og sykkelveg Minkande deltaking i organiserte aktivitetar etter som ungdomane vert eldre Minkande ynskje om å busette seg i kommunen etter som ungdomane vert eldre Press som påvirkar den psykiske helsetilstanden i negativ retning, spesielt på jenter 7. Vedlegg 7.1.Folkehelsebarometeret for Vanylven kommune 2015 Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015 Side 31

39 Folkehelseoversikt Vanylven kommune 2015

40 FOLKEHELSEPROFIL 2015 Vanylven Nokre trekk ved folkehelsa i kommunen Temaområda er valde med tanke på moglegheitene for helsefremjande og førebyggjande arbeid. Indikatorane tek høgde for alders- og kjønnssamansetnaden i kommunen, men all statistikk må også tolkast i lys av kunnskap om lokale forhold. Folkehelseprofilen er eit bidrag til kommunen sitt arbeid med å skaffe seg oversikt over helsetilstanden i befolkninga og faktorar som påverkar denne, jamfør Lov om folkehelsearbeid. Statistikken er frå siste tilgjengelege periode per oktober Nye indikatorar i 2015: Utdanningsforskjellar i forventa levealder Utvida indikator på drikkevatn Lågaste meistringsnivå i rekning Overvekt blant kvinner Antibiotikabruk Utgitt av Folkehelseinstituttet Avdeling for helsestatistikk Postboks 4404 Nydalen 0403 Oslo E-post: kommunehelsa@fhi.no Redaksjon: Camilla Stoltenberg (ansvarleg redaktør) Else-Karin Grøholt (fagredaktør) I redaksjonen: Fagredaksjon for folkehelseprofilar Idékjelde: National Health Observatories, Storbritannia Foto: Colourbox og Scanpix Nynorsk, retta versjon Batch /05/ :22 Befolkning I aldersgruppa 45 år og eldre er andelen som bur åleine lågare enn landsnivået. Levekår Andelen av befolkninga som har vidaregåande eller høgare utdanning skil seg ikkje eintydig frå landsnivået. Kommunen skil seg ikkje eintydig frå landsnivået når det gjeld andelen barn (0-17 år) som bur i husstandar med låg inntekt. Låginntekt er her definert som under 60 % av nasjonal medianinntekt. Miljø Andelen personar som får vatn frå vassverk som både har tilfredsstillande resultat for E. coli og stabil drikkevassforsyning ser ut til å vere lågare enn landsnivået. Når ein vurderer tala for drikkevassforsyninga i kommunen, må ein ta omsyn til at statistikken gjeld den delen av befolkninga som får vatn frå rapportpliktige vassverk, sjå indikatornummer 12, forsyningsgrad. Skule Fråfallet i vidaregåande skule skil seg ikkje eintydig frå landsnivået. Fråfall er ei viktig folkehelseutfordring i heile landet. Les meir om fråfall på midtsidene. Andelen 5.-klassingar som er på lågaste meistringsnivå i rekning skil seg ikkje eintydig frå landsnivået. Levevanar På kommunenivå finst det lite statistikk på levevanar som kosthald, fysisk aktivitet og bruk av tobakk, alkohol og rusmiddel. I folkehelseprofilen finst data på røykevanar og overvekt blant gravide kvinner i starten av svangerskapet. Dette kan seie noko om levevanar i heile befolkninga i kommunen. Indikatorane under temaområdet helse og sjukdom kan også indirekte gi informasjon om levevanar i befolkninga. I Norgeshelsa statistikkbank finst det levevanestatistikk på fylkesnivå. Helse og sjukdom Forventa levealder for kvinner er høgare enn landsnivået. Forventa levealder blir rekna ut på grunnlag av tal på dødelegheit dei siste 15 åra. Talgrunnlaget er for lite til å kunne vise statistikk på sosiale helseforskjellar i kommunen målt som forskjell i forventa levealder mellom utdanningsgrupper. Andelen med psykiske symptom og lidingar i alderen år skil seg ikkje eintydig frå landsnivået, vurdert etter data frå fastlege og legevakt. Les om psykisk helse blant barn og unge på midtsidene. Andelen som vert innlagt på sjukehus med hjarte- og karsjukdom er ikkje eintydig forskjellig frå landsnivået. Denne indikatoren bør vurderast i samanheng med andre indikatorar på hjarte- og karsjukdom. Elektronisk distribusjon: Folkehelseprofil for 1511 Vanylven, Befolkningsstorleik per 1. januar 2014: 3302 Side40 1

41 Tilrettelegging for god psykisk helse blant barn og unge Når barn og unge opplever tryggleik, har ei kjensle av å høyre til og trivst i lokalmiljøet, legg det eit godt grunnlag for god psykisk helse gjennom heile livet. Kommunane legg premissane for utviklinga av lokalsamfunnet, og kan på den måten påverke barn og unge si psykiske helse ved å stimulere til utvikling av gode lokalsamfunn. Nabolag og fritidsaktivitetar Familie og nære vener er viktige personar for barn og unge i alle aldrar. I løpet av oppveksten blir også personar og relasjonar utanfor familien viktige. Kommunen har verkemiddel for å skape gode rammer for barn og unge når dei utvidar sine sosiale omgivnadar. Kommunen kan leggje til rette for sosiale møteplassar, leikeplassar og «grøne område» i nærleiken av der folk bur, og kan slik bidra til gode nabolag og eit godt oppvekstmiljø. Utbetring av bustader og bustadstrøk kan auke stabiliteten og trivselen i nabolaget, noko som også er med på å trekkje lokalsamfunn i ei helsefremjande retning. Lokalsamfunnet, kommunen og fylkeskommunen kan påverke mange av dei arenaene der barn og unge deltek. Det helsefremjande og førebyggjande arbeidet blir best dersom kommunen ser tiltak i eit livsløpsperspektiv, og der ulike aktørar trekkjer i same retning, sjå figur 1. Figur 1: Arenaer for det helsefremjande og førebyggjande arbeidet for psykisk helse på ulike alderstrinn (Øverland, 2014). Det å vekse opp i nabolag og lokalsamfunn prega av fellesskap, sosial samhandling og organisasjonsaktivitet fremjar psykisk helse blant barn og unge. For sårbare grupper som har mindre nettverk utanfor heimen, er det særleg viktig å kjenne at ein høyrer til i nabolaget. Dette kan for eksempel gjelde flyktningar, innvandrarar, åleineforeldre og dei som står utanfor skule og arbeidsliv. Å delta i organiserte fritidsaktivitetar som idrettslag, musikkorps og andre frivillige organisasjonar kan verke positivt inn på utviklinga og den psykiske helsa til barn. Aktivitetane gjer det mogleg for barn og unge å samhandle med støttande vaksne, etablere venskap med jamaldrande, gjere ein innsats mot felles mål og oppleve kjensla av meistring. Tidleg innsats i barnehage og helsestasjon I dag går 97 prosent av 3±5-åringane i barnehagen. Barnehagen har ein gunstig effekt på den språklege og sosiale utviklinga til barn. Særleg for barn frå familiar med låg sosioøkonomisk status og innvandrarbakgrunn er barnehagen viktig. Barnehagen kan dermed vere ein viktig arena for å utjamne sosiale helseforskjellar. Kvaliteten på barnehagar er vesentleg. Dette er viktig for kvaliteten på barnehagane: relasjonen mellom barn og vaksen innhaldet i det pedagogiske tilbodet utdanningsnivået blant personalet tal på barn per vaksen stabilitet i personalet Barnehagar og helsestasjonar kan fange opp og hjelpe barn som viser teikn til ulike psykiske plager, språk- eller åtferdsproblem. Å setje inn hjelpetiltak tidleg gir betre moglegheit for å førebyggje seinare psykiske vanskar og uheldig utvikling. Barnehagar og helsestasjonar er òg viktige for å rettleie foreldre og eventuelt vise familien vidare til andre hjelpetilbod. 0±3 år: Helsestasjonen og barnehagen er viktige for det helsefremjande og førebyggjande arbeidet. I tillegg er mange barn og foreldre ein del av uorganiserte nettverk. 3±6 år: Barnehagen og uorganisert leik og aktivitet i nabolag og på leikeplassar er viktig. Mange begynner òg med organiserte fritidsaktivitetar i denne alderen. 6±16 år: Barna utvidar omgangskretsen sin, og det blir meir vanleg å delta i organiserte fritidsaktivitetar. Barna brukar mykje tid både på skulen og i skulefritidsordninga (SFO). I tillegg er skulehelsetenesta og den pedagogisk-psykologiske tenesta viktige i det førebyggjande arbeidet. 16±19 år: Dei fleste går på vidaregåande skule. I tillegg utviklar mange eit sjølvstendig forhold til organiserte og uorganiserte aktivitetar. Nokre unge kjem òg i kontakt med arbeidslivet i denne perioden. Barselgrupper kan gi nybakte mødrer eit nettverk som har betydning både for mødrene og barna i ein viktig fase i livet. Helsestyresmaktene tilrår kommunane å samordne tenester som er retta mot barn og unge. Modellen «Familiens hus» er ein måte å organisere ei slik familieteneste på. Tenester som ofte inngår i «Familiens hus» er skulehelsetenesta, helsestasjon for ungdom og den pedagogisk-psykologiske tenesta. Psykisk helse ± ikkje berre plager og lidingar. Omgrepet psykisk helse omfattar også det helsefremmande perspektivet som kjensla av å trivast og kapasitet til å meistre utfordringer i livet. Les meir om psykisk helse på Folkehelseprofil for 1511 Vanylven, Befolkningsstorleik per 1. januar 2014:

42 Skulen er viktig for den faglege og sosiale utviklinga Trivsel på skulen er ein av fleire faktorar som verkar inn på elevane sin motivasjon for å lære. I tillegg er trivsel viktig for at barn og unge skal kunne meistre utfordringar i skulekvardagen. Det å oppleve meistring styrkjer sjølvtilliten og den psykiske helsa til barn. Figur 2 viser prosentdelen 10.-klassingar som seier at dei trivst godt eller svært godt på skulen. Tala blir vist for kommunen, fylket og heile landet. Eit belastande eller stressande skulemiljø aukar risikoen for psykiske helseproblem. Mobbing, faglege vanskar, negative forhold til lærarar og manglande støtte frå elevar og vaksne gir auka risiko for skulefråvær og psykiske helseplager. Figur 3 viser prosentdelen 10.-klassingar som seier at dei føler seg mobba på skulen. Tala blir vist for kommunen, fylket og heile landet. Når ein vurderer tala, må ein vere merksam på at tala for trivsel og mobbing kan skjule stor variasjon mellom ulike skular i kommunen. Figur 2: Andelen 10.klassingar som trivst svært godt eller godt på skulen (Elevundersøkinga, 2008/ /2014). Skulen kan bidra til å fremje den psykiske helsa til elevane gjennom å byggje opp eit støttande sosialt miljø og tidleg fange opp elevar som har faglege vanskar. Samarbeid med foreldre er òg viktig. I tillegg finst det ulike skuleprogram som har vist gode resultat, mellom anna gjennom å auke elevane sin kunnskap om psykisk helse, heve den sosiale meistringsfølelsen, styrkje dei sosiale ferdigheitene og førebyggje mobbing. Figur 3: Andelen 10.klassingar som oppgjer at dei vert mobba på skulen (Elevundersøkinga, 2008/ /2014). Fråfall i den vidaregåande skulen Fråfall i den vidaregåande skulen er eit omfattande problem. Figur 4 viser kva slags utfordringar kommunen har med fråfall i den vidaregåande skulen samanlikna med fylket og landet. Kommuneverdien kan skjule sosiale forskjellar mellom ulike grupper. Blant elevar frå familiar med lågt utdanningsnivå er andelen som fell frå høgare enn blant elevar frå familiar med høgt utdanningsnivå. Fråfall reduserer moglegheitene i arbeidsmarknaden, aukar risikoen for uføretrygd, dårlegare levekår og redusert helse. Både norsk og internasjonal forsking viser ein samanheng mellom psykisk helse og fråfall i den vidaregåande skulen. Spesielt kan åtferdsvanskar i barndomen føre til dårlegare skuleprestasjonar, som igjen gir auka risiko for fråfall. Tiltak som styrkjer barn og unge som slit med faglege og sosiale vanskar vil vere effektive når det gjeld å førebyggje fråfall. Det førebyggjande arbeidet må starte tidleg og omfatte alle fasar i utdanningsløpet. Figur 4: Andelen som har slutta på/ikkje bestått vidaregåande skule, status fem år etter at dei har begynt ( ). Aktuelle tiltak i kommunen er å satse på å styrke språk og sosiale ferdigheiter i barnehagane. Vidare er det viktig at skulen satsar på god språkopplæring til alle, og set i verk spesielle tiltak for elevar som har lesevanskar og andre læringsvanskar. Også tiltak som styrkjer det sosiale miljøet på skulen er viktige for å hindre fråfall. Fråfallet i den vidaregåande skulen er størst blant elevar på yrkesfaga. Tiltak som fleksible opplæringsløp og meir praksis for elevar som strevar med teoretiske fag, tett oppfølging og rettleiing og samarbeid mellom skule og arbeidsliv har vist gode resultat. I arbeidet med fråfall er det behov for å ha ei heilskapleg og langsiktig satsing med omfattande samarbeid mellom kommunar og fylkeskommunar. Sjå utvida artikkel med referansar på Folkehelseprofil for 1511 Vanylven, Befolkningsstorleik per 1. januar 2014: