Miljøtiltak i jordbruket

Transkript

1 SLF-463 N Temahefte Miljøtiltak i jordbruket

2 Forord Landbruket tek vare på store areal i landet vårt og er ei næring som i stor grad pregar det norske landskapet. I tillegg til å produsere mat, framstiller landbruket også ei rekkje produkt med utgangspunkt i miljøverdiar. Å produsere desse miljøgoda i landbruket kan vere å sikre at vatn og vassdrag ikkje blir ureina, drive skjøtsel av kulturminne og kulturlandskap, leggje til rette for ferdsel og halde areal i hevd. Mange miljøgode er eller er i ferd med å bli gode som det er knapp tilgang på. Som bonde gir dette deg eit ansvar, men opnar også for nye satsingar. Ei viktig oppgåve for landbruket framover vil vere å ta nødvendige miljøomsyn i den daglege drifta. Dette temaheftet er laga i samband med at alle jordbruksføretak som tek imot produksjonstilskot no skal ha ein miljøplan. Heftet er meint å formidle bakgrunnsstoff om nokre av dei viktige miljøutfordringane vi har i norsk landbruk. Heftet skal også gi nokre døme på korleis du kan vere med og gjere ditt til at landbruket produserer miljøgode. Heftet tek opp tema som er knytte til både kulturlandskap og ureining. Ei rekkje fagpersonar har komme med stoff til heftet, blant andre Kari Moxnes (Landbrukets forsøksringer), Svein Skøyen (Ås kommune), Ann Norderhaug (Planteforsk), Lars Løfaldli (Direktoratet for naturforvaltning), Ragnhild Hoel og Sjur Harby (Riksantikvaren) og Karine Bogsti (Nijos). Kanskje kan du ved å lese temaheftet få idear til tiltak du kan gjennomføre på ditt eige bruk eller i samarbeid med andre i nærmiljøet ditt tiltak som kan vere med på å auke verdiskapinga i jordbruket og i lokalsamfunnet! God lesing og lykke til med miljøplanarbeidet! Ola Chr. Rygh Administrerande direktør Statens landbruksforvaltning

3 Innhald 1 Kulturlandskapet i jordbruket ein natur- og kulturarv Utviklinga av jordbrukslandskapet Ein natur- og kulturarv Endringar og utfordringar Rolla bonden har som forvaltar av kulturlandskapet Kulturlandskapet ein ressurs for nærmiljø, friluftsliv og næringsutvikling 6 2 Biologisk mangfald Biologisk mangfald kva er det? Korleis ta vare på det biologiske mangfaldet skjøtselstiltak Skjøtsel av beitemark Skjøtsel av gammal slåttemark Skjøtsel av småbiotopar og restbiotopar Unngå gjødsel og sprøytemiddel på avvegar Kvar får du meir informasjon om biologisk mangfald? 16 3 Kulturminne og kulturmiljø Ta vare på historia Å kartleggje kulturminne på bruket Korleis ta vare på kulturminne og kulturmiljø i dagleg drift og gjennom tiltak Generelle råd for korleis ein tek omsyn til kulturminne i drifta Generelle råd for skjøtsel og istandsetjing av kulturminne frå nyare tid Kvar får du meir informasjon om kulturminne og kulturmiljø? 23 4 Avrenning frå jordbruksareal, avfallshandtering og energibruk Erosjon og tap av næringsstoff Tiltak mot jorderosjon Endra jordarbeiding Omlegging frå korn til eng Fangvekstar Grasdekte vassvegar Hydrotekniske tiltak Økologiske reinsetiltak Miljøplantingar Sikring mot punktutslepp Sikring mot for mykje bruk av gjødsel Sikring mot for mykje bruk av plantevernmiddel Avfallshandtering Energibruk Kvar får du meir informasjon om erosjon, næringsstoffavrenning, plantevernmiddel, avfallshandtering og energibruk? 32 Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte 1

4 1 Kulturlandskapet i jordbruket ein natur- og kulturarv Jordbrukslandskapet vi har i dag er resultat av ei utvikling som tok til i steinalderen. Steinalderbonden opna det skogskledde landskapet og skapte nye føresetnader for plante- og dyreliv. Hellerestningar frå skjeberg i Østfold. (Foto: Øystein Søbye, NN, Samfoto)

5 1.1 Utviklinga av jordbrukslandskapet Måten mennesket har brukt naturen på gjennom fleire tusen år, har vore med på å forme kulturlandskapet i jordbruket. Steinalderbonden opna det skogkledde landskapet og skapte nye føresetnader for plante- og dyreliv. Lyselskande planteartar og nye vegetasjonstypar utvikla seg, og det biologiske mangfaldet auka. Dei første kulturmarkene var åker og beitemark. Lauving var også ei tidleg driftsform. Slåtteengene kom først da ein fekk tilgang til jern i jernalderen. Etter den tida var driftsformene relativt stabile fram til industrialiseringa på slutten av 1800-talet. Men storleiken på arealet av dei ulike kulturmarkene endra seg etter kvart som folketalet auka opp gjennom hundreåra. Menneska la også etter seg mange spor gjennom denne utviklinga, frå flintavslag ved små steinalderbuplassar til mellom anna rydningsrøysar, gravhaugar, vegfar og bygningar. 1.2 Ein natur- og kulturarv Kulturarven er vårt felles minne, og kulturminna er dei synlege vitnemåla om livet som var. Dei fungerer som eit bindeledd mellom fortid og notid, gir oss ei forståing for historia vår og fortel om utviklinga i samfunnet. Men kulturarven vår rommar meir enn dette. I jordbrukslandskapet ser vi framleis eit mangfald av naturtypar som er sprunge ut av lokal ressurstilgang og utstrekt bruk av skog, fjell og sjø. Der dette mangfaldet er godt teke vare på, gir det verdifulle tilskot både til kulturhistoria og til berekraftige driftsmønster i framtida. Mektige leiravsetningar på Austlandet og i Trøndelag har lagt grunnlaget for dei mest storskala jordbrukslandskapa våre. Det er også her det meste av kornet i landet blir produsert. Spydeberg i Østfold. (Foto: Oskar Puschmann) Langs kysten nordover finn vi det meste av jordbruket på ei låg strandflate mellom fjellfoten og sjøen. Gardane er ofte små og vart tradisjonelt drivne i kombinasjon med fiske. Tromsø i Troms. (Foto: Oskar Puschmann) Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte 3

6 1.3 Endringar og utfordringar På slutten av 1800-talet budde folk svært tett i Noreg, og landskapet var hardt utnytta. På 1900-talet endra situasjonen seg svært mykje gjennom utskifting, husdyrforedling og nye driftsmetodar. Kunstgjødsla gjorde det etter kvart mogleg å konsentrere produksjonen både av mat og fôr på åker- og engareala ved garden, og det blei mindre behov for naturbeitemarkene og slåtteengene. Heilt fram til i 1950-åra var likevel dei gamle slåtte- og beitemarkene både i innmark og utmark framleis i bruk mange stader. Men etter den tid har rasjonaliserings- og effektivitetskravet i landbruket stadig auka. Dei beste og mest lettdrivne jordbruksareala blir nytta meir og meir intensivt, mens dei meir marginale areala går ut av bruk, blir omdisponerte eller gror att. Denne utviklinga reduserer mangfaldet i jordbrukslandskapet. Dei landskapsendringane vi ser i Noreg i dag, har komme enda lenger mange andre stader i Europa. Der bruker ein store ressursar på å prøve å restaurere eller gjenskape tapte kulturlandskapsverdiar. I Noreg har vi heldigvis så mykje att av denne natur- og kulturarven at vi har gode sjansar til å ta vare på han for framtida. Gamle kulturmarker i drift og velhaldne kulturmiljø er derfor ein stor verdi som aukar etter kvart som stadig fleire kulturmarker forsvinn, lista over truga artar blir lengre og kulturminne forfell. Somme stader i Europa blir skjøtsel av kulturlandskapet i dag driven av det vi kan kalle profesjonelle landskapspleiarar, gjerne utan lokal tilhøyrsle eller lokalkunnskap. Ved skjøtselen legg ein stor vekt på rekreasjon, estetikk og kanskje biologisk mangfald, men ikkje på den landbruksproduksjonen som skapte kulturlandskapet. Noregs utgangspunkt (sjå billetteksten) kan gjere sitt til at både produksjonsverdien, historia i landskapet, kunnskap som levande kulturarv, den sosiale forankringa og den lokale identiteten kan haldast ved lag. I Stortingsmelding nr. 19 ( ) Om norsk landbruk og matproduksjon blir det understreka at produksjon av fellesgode som kulturlandskap, kulturminne og biologisk mangfald ikkje kan rivast laus frå sjølve jordbruksproduksjonen. Målsetjinga om å ta vare på dyrka mark er også klart understreka. Levande bygder og aktiv jordbruksdrift er ein føresetnad for at kulturlandskapet med sine verdiar skal kunne haldast ved lag på lengre sikt. Askim i Østfold. (Foto: Oskar Puschmann) 4 Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte

7 1.4 Rolla bonden har som forvaltar av kulturlandskapet Bonden er den viktigaste forvaltaren av kulturlandskapet i jordbruket. Det er derfor svært viktig at du kjenner verdiane du forvaltar. Som bonde er du med på å skape både miljøgode og tradisjonelle jordbruksprodukt. Her vil miljøplanane spele ei viktig rolle. Når du kartlegg kva som finst av kulturminne, viktige areal for biologisk mangfald og andre kulturlandskapsverdiar på garden, får du eit godt grunnlag for gjennomtenkt forvaltning og skjøtsel. Ei god forvaltning krev også at du ser kva som kan skade verdiane i kulturlandskapet, og kva som skal til for å ta vare på dei. Dagleg drift, skjøtsel og vedlikehald kan vere eintydig positivt for miljøverdiane. Å halde ved like verdifulle kulturmarker og bygningar er døme på dette. Men det er viktig å vere klar over at dersom ein ikkje tek spesielle omsyn i drifta, kan ein også truge miljøverdiane. Av og til er det viktigare å la vere å gjere noko og unngå inngrep som skader, enn å setje i gang tiltak. Dette kan gjelde landskapselement som visse typar av kulturminne og store, gamle og frittståande tre. Ved planlegging og gjennomføring av tiltak i kulturlandskapet er det viktig å sjå større område under eitt, det vil seie å sjå, ta omsyn til og utvikle samanhengane i landskapet. Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte 5

8 Kulturminne og biologisk mangfald er ressursar og gir høve for både opplevingar og rekreasjon. Risør i Aust-Agder. (Foto: Oskar Puschmann) 1.5 Kulturlandskapet ein ressurs for nærmiljø, friluftsliv og næringsutvikling Somme ser kulturminne, biologisk mangfald og andre kulturlandskapsverdiar som eit problem og ei ekstra arbeidsbør. Men kulturlandskapet og verdiane er også ein ressurs både for deg og for bygda. Eit variert og mangfaldig kulturlandskap er ramma for eit triveleg nærmiljø, som gir gode høve for opplevingar og rekreasjon, både for fastbuande og tilreisande. Samarbeid om planlegging og gjennomføring av miljøtiltak kan gi inspirasjon og betre totalløysingar. Ofte er det mange ting på gang i eit lokalsamfunn. Som bonde planlegg du drifta på eige bruk. Somme planlegg turstig langs elva, mens andre ønskjer at attgrodde jorde i bygda blir opna og haldne ved like. Slike tiltak er ofte lettast å få til i fellesskap. Historielag, lokale natur- og miljøvernforeiningar og skolar kan også vere med på å utarbeide planar og stå for delar av gjennomføringa av tiltak. Kulturlandskapet kan også utnyttast for næringsutvikling og knytast til produksjon og sal av nisjeprodukt. Kulturlandskapet har mykje å seie for turisme, både med tanke på kvar einskild gard, bygda og landet som heilskap. Områdetiltak Områdetiltak handlar om å mobilisere lokalsamfunn og skape ein arena for tiltak knytte til landskap og miljø i eit avgrensa område, til dømes i ei grend eller nedslagsfeltet til eit vassdrag. Det handlar om å "samle trådane" i høve til det som skjer lokalt, og planleggje på tvers av eigedomsgrenser. Til områdetiltak kan ein få økonomisk støtte. Du kan få meir informasjon i kommunen. 6 Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte

9 I Inderøy kommune i Nord-Trøndelag har velforeininga, grunneigarar og kommunen samarbeidd om å lage ein turstig. I dag kan både folk i kommunen og andre vandre ei rundløype på 6 kilometer etter kommuneveg, gardsveg, avlingsvegar og skogstigar. Turgåarane kan studere informasjonstavler og lære om landbruk, busetjing, landskap, plantar og dyr i området. Stigprosjektet vart finansiert av STILK ("Spesielle tiltak i landbrukets kulturlandskap") og ved hjelp av tippemidlar. (Foto: Kristmar Kjølstad) Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte 7

10 2 Biologisk mangfald Eit mangfald av artar er nødvendig for at dei naturlege livsmiljøa skal fungere. Solblom er døme på ein art som trivst i gamle slåtteengar. Maridalen i Oslo og Akershus. (Foto: Anders Bryn)

11 2.1 Biologisk mangfald kva er det? Med omgrepet biologisk mangfald tenkjer vi på variasjonsrikdommen av livsformer på jorda; det vil seie plantar, dyr, soppar og mikroorganismar, arvestoffet deira og samspelet mellom dei og omgivnadene. Vanlegvis blir biologisk mangfald definert på tre nivå: mangfald av økosystem og livsmiljø mangfald av artar genetisk mangfald innanfor artane Attgroinga går stadig raskare og har ulike fasar. Åtte år etter at denne slåtteenga på Rolløya i Troms vart lagd brakk, er det biologiske mangfaldet stort med mange ulike plantar. Ingen artar kan eksistere utan eit eigna livsmiljø. Eit mangfald av organismar (artar) er nødvendig for at dei naturlege livsmiljøa (økosystema) skal fungere. Slik sett er livsmiljø og artar gjensidig avhengige av kvarandre. Genetisk mangfald (variasjon) innanfor kvar art er i tillegg nødvendig for at artane skal kunne eksistere over tid. Dette mangfaldet er derfor i sin ytste konsekvens grunnlaget også for eksistensen vår, verdiskaping, livskvalitet og velferd. Vi har dei siste femti åra gått frå ein situasjon med stort mangfald på ekstensivt drivne jordbruksareal til ein situasjon med lite mangfald på det intensivt drivne jordbruksarealet. I det intensivt drivne jordbrukslandskapet er det biologiske mangfoldet fyrst og fremst knytt til kantsoner og restareal. Dei gamle kulturmarkene med ei tusenårig historie held på å forsvinne. Når beite- og slåttemarker ikkje blir hausta, får dei etter kvart eit tjukt lag av daudt gras. Det organiske innhaldet i jordsmonnet aukar, og det blir betre tilgang på nitrogen. Dette gir produktive og konkurransesterke artar gunstige forhold. Etter kvart kjem også nye kantog skogsartar inn, slik at området blir både frodigare og meir artsrikt enn før. Men små og lyskrevjande artar, som kattefot, blir utkonkurrerte og forsvinn raskt, og etter kvart vil næringskrevjande artar som hundekjeks og mjødurt dominere. Når så buskar og tre kjem inn, skyt attgroinga snøgt fart, og slåtte- og beiteareala går tilbake til skog. Ei rekkje artar av plantar og dyr forsvinn. Kulturmarker som står att, er det derfor av stor verdi å ta vare på, og i område der dei gamle kulturmarkene har vorte borte, er småbiotopar og restbiotopar (sjå avsnitt 2.2.3) svært avgjerande for det biologiske mangfaldet. 15 år etter at det er slutt med å drive arealet, er krattet på frammarsj med meir næringskrevjande artar, til dømes brennesle, bringebær og geitrams. 25 år etter slåtteslutt er landskapet heilt endra. No er enga dominert av artsfattig bjørkeskog. (Alle foto: Svein Morten Eilertsen) Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte 9

12 Den beste måten å halde ved lag beitemark på er å la husdyra beite. På Nattmålshaugen beiteområde på Senja i Troms har husdyrbeitinga gått ned sidan 1950-åra. Det har påverka kulturlandskapet. Eit prosjekt vart sett i gang for å sjå kva for driftsopplegg som kan brukast for å få mest mogleg berekraftig utnytting av området i høve til produksjonspotensialet i utmarka og eit levande og velskjøtta kulturlandskap. Eit tiltak var å auke husdyrbeitinga. (Foto: Per Bjørklund) 2.2 Korleis ta vare på det biologiske mangfaldet skjøtselstiltak Allsidig produksjon med mange typar planteproduksjon, beiting og tradisjonell bruk av gamle kulturmarker i innmark og utmark fører til eit mangfald i landskapet som skaper livsvilkår for fleire artar. Særleg i det intensivt drivne åkerlandskapet er det viktig å ta vare på restbiotopar, småbiotopar og ope vatn i landskapet. Det er også viktig å hindre at gjødsel og plantevernmiddel påverkar andre areal enn det dei er meinte å gjere. Den beste bevaringa av biologisk mangfald i kulturlandskapet er likevel å halde restane av dei gamle kulturmarkstypane i god hevd gjennom tradisjonell drift eller skjøtsel. Det er ingen motsetning mellom det å bruke "skjøtselsområde" som produksjonsareal og det å ta vare på kulturlandskapsverdiar. Men den skjøtselen ein set inn for å få god effekt, kan føre til at drifta blir meir arbeidskrevjande enn det ein set som krav i jordbruket i dag. Det er derfor høve til å få tilskot til å gjennomføre slike skjøtselstiltak. Val av skjøtselstiltak er avhengig av kva ein ønskjer å oppnå. Mange stader kan poenget berre vere å halde landskapet ope. Dette kan ein gjere på fleire måtar med beitedyr eller med maskinar. Men dersom ein med skjøtselen også skal ta vare på det biologiske mangfaldet i kulturlandskapet, kan det vere nødvendig med spesielle skjøtselsmetodar. Dette kjem av at kulturmarka berre får ha særpreget sitt dersom ein held ved lag den tradisjonelle driftsforma eller erstattar henne med eigna skjøtsel. Skjøtselen treng likevel ikkje å vere "museal" Skjøtsel av beitemark Husdyr på beite har skapt og halde ved lag mange av dei gamle kulturmarkstypane som vi finn restar av i dag. Naturlege beitemarker kan vere svært artsrike, og her veks også nokre av dei mest sjeldne og mest truga artane innanfor gruppa beitemarkssopp. Naturlege beitemarker i god hevd, i kombinasjon med grunne dammar og tjern, har etter kvart vorte svært sjeldne her i landet. Dette er område (biotopar) som er viktige for mange artar av plantar og dyr. Verdifulle gamle beitemarker blir sjølvsagt best haldne ved lag når ein framleis har dyr på beite. Drifta av areala har opp gjennom åra variert med dei naturlege føresetnadene ulike stader i landet, og skjøtselen må ta omsyn til det. Ulike beitedyr, beitepress og beitetidspunkt gir ulik påverknad på vegetasjonen. Kunnskap om tidlegare bruk er derfor nyttig for å få ein god skjøtsel. Sambeite gir ofte ein god effekt både på kulturmarkene som skal skjøttast, og på beitedyra. 10 Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte

13 Ein bør bruke lette maskinar og reiskapar ved skjøtsel av gamle slåttemarker. Nordre Land i Oppland. (Foto: Oskar Puschmann) Skjøtsel av gammal slåttemark Skjøtsel av småbiotopar og restbiotopar Arts- og urterike gamle slåttemarker bør ein halde ved lag med slått. Dersom slåtten blir erstatta med beite, vil området gjerne bli meir grasrikt enn urterikt og meir ujamt og tuete. Beiteømtolige artar kjem også til å forsvinne. Dersom beite er einaste måten å drive skjøtsel på, er "lett" beite med storfe vanlegvis det mest skånsame for plantane. Slåtten må vere sein. Ein regel er at ein ikkje skal slå før 10. juli etter lokal tradisjon. Tunge maskinar og reiskapar som slit av vegetasjonen, bør ein ikkje bruke. Å hesje høyet eller la det liggje og tørke nokre dagar før ein fjernar det, gir dei ulike artane høve til å frøså seg. Det vil vere ein fordel om slåtten kan supplerast med etterbeite om hausten, fordi trakk lagar små hol i det tette grasteppet og gir frøa sjanse til å spire. Tidlegare ugjødsla slåttemark bør ikkje gjødslast og gjødselmengda ikkje aukast på slåttemark som før har vore litt gjødsla. Med småbiotopar meiner vi mindre areal som ikkje blir utnytta til produksjon, og som ligg innimellom produksjonsareala. Typiske småbiotopar i jordbrukslandskapet er åkerholmar, ravinar, kantsoner mot elvar, vatn, vegar, grøfter og gjerde, røysar, knausar og skrotemark. Restbiotopane kan vere naturbiotopar med varierande grad av påverknad eller restar etter gamle kulturmarker som no er borte. Småbiotopar er mindre areal som ligg innimellom åkrane og ikkje blir drivne, slik som åkerholmar, ravinar, kantsoner mot elvar, vatn, røysar, vegar, grøfter og gjerde. Dei er viktige for det biologiske mangfaldet i åkerlandskapet. Vestby i Akershus. (Foto: Oskar Puschmann) Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte 11

14 Gradvise overgangar mellom jorde og skog med gras, urter og buskar imellom gir eit variert livsmiljø for mange ulike plantar og dyr. (Foto: Oskar Puschmann) Forsking viser at di større areala med småbiotopar og restbiotopar er, di fleire artar er det i eit åkerlandskap. Den andre viktige faktoren er kvaliteten på areala, det vil seie om små- og restbiotopane er påverka av gjødsel, sprøytemiddel, om dei har grodd att, osv. Dersom desse biotopane blir mindre og færre, vil den aukande avstanden mellom dei føre til at dyr og plantar får problem med å overleve fordi det ikkje er mogleg for dei å spreie seg i dette landskapet. Aktuelle tiltak i samband med bevaring, skjøtsel og eventuelt reetablering av restbiotopar: Ta vare på åkerholmar, steingjerde, allear, dammar og grøfter. Unngå å bruke plantevernmiddel på tun og i gardsmiljø. Unngå avdrift ved gjødsling og sprøyting, slik at ikkje gjødsel eller sprøytemiddel påverkar småbiotopar eller restbiotopar, til dømes kantsoner og åkerholmar. Drive tradisjonell skjøtsel av småbiotopar som er restar av gammal kulturmark. Kantsoner bør ryddast litt av og til. Buskar og kratt som skuggar for urterik kantvegetasjon bør også ryddast vekk. Tenk nettverk mellom restbiotopar dersom kantsoner og liknande skal reetablerast. Skogbryn, kantsoner og steingjerde Smale og "skarpe" overgangar mellom jordbruksareal og skog gir livsvilkår for få artar av plantar og dyr. Lag derfor gjerne ein mjukare, det vil seie ein breiare og meir gradvis overgang. Mot granskog kan det etablerast ei lysopen sone med lauvskog og deretter ei sone med buskar, urter og gras mot åkeren. Sona bør ryddast varsamt av og til slik at ho ikkje blir for tett. Det er gunstig å slå kantsoner og vegkantar som er dominerte av gras og urter, men vent med denne slåtten til plantane har sett frø (juli og august). Ugjødsla (veg)kantar er ofte artsrike. Årleg slått av slike kantar er eit godt tiltak for å halde ved lag mangfaldet av høgare plantar og av insekt, fuglar og dyr. Det er viktig å vere merksam på at også kantar er eit produkt av ei driftshistorie. Dersom artsinnhaldet i dei skal takast vare på, kan dei derfor vere avhengig av ein meir spesiell skjøtsel enn det som er nemnt her. Steingjerde finst ofte inne i og langs kantsoner. Dersom dei ikkje er overgrodde, gir dei lysrike og solvarme buforhold, le og skjul for fleire plante- og dyreartar. 12 Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte

15 Store, gamle tre i jordbrukslandskapet og allear Gamle tre i jordbrukslandskapet er eit heilt livsmiljø i seg sjølv og har dermed mykje å seie for det biologiske mangfaldet. Spesielt gjeld det store, frittståande, gamle edellauvtre, som ask, alm, eik, bøk og lønn. Styvingstre som vart nytta til lauvhausting, er gjerne svært gamle og grove, og dei blir derfor vekse- og tilhaldsstad for mange mosar, soppar, lav og insekt. Fuglar finn også mat eller hekkeplassar her, og trea er særleg viktige for holerugande fuglar og flaggermus. Dei viktigaste tiltaka her er rett og slett å ta vare på gamle tre. Førekomsten av styvingstre (lauvingstre) i jordbrukslandskapet er sterkt redusert. Å restaurere og å halde fram med styving av gamle styvingstre er derfor verdifulle tiltak. Allear bør også takast vare på og eventuelt fornyast der det er behov. Fornyinga bør skje etappevis over tid slik at artane på dei gamle trea rekk å etablere seg på dei nye. Styvingstre er gjerne svært gamle og grove, og dei er levestad for mange mosar, soppar, lav og insekt. Her ser vi både tre som nyleg er styva og gamle med ei meir greinete krone. Hjartdal i Telemark. (Foto: Anders Bryn Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte 13

16 Vatn og våtmarker er oasar i landskapet for plante- og dyrelivet. Hornedammen i Stange vart laga i 1989 i eit beiteområde som før vart sett under vatn i vårflaumen. Dammen er vasskjelde til krøttera som går på beite der, og rundt 90 fugleartar har besøkt dammen opp gjennom åra. (Foto: Arne Åsen, Bondebladet Vatn, våtmarker og flaummarker i kulturlandskapet Vatn og våtmarker var meir vanlege i jordbrukslandskapet i tidlegare tider. Fleire våtmarker vart nytta til beite og slått, men i dag er mange av dei grøfta og tørrlagde for å gi meir jordbruksareal. Små vatn og dammar har ein gjerne fylt att. Våtmarker er oasar i landskapet for plante- og dyrelivet. Dei har også mange andre viktige funksjonar, mellom anna som naturlege reinseanlegg. Det er derfor viktig å ta vare på og eventuelt på ny etablere ulike typar av våtmark. Fuktenger, sumpar og kantar langs tjern og innsjøar slo ein gjerne før. Dette er truleg ei svært gammal form for fôrsanking. I dag er dette slutt, men artssamansetjinga i området kan enno vere prega av slik hausting. Slått vil derfor vere eit aktuelt skjøtselstiltak. Andre våtmarksområde har kanskje vore nytta til beite og bør framleis beitast for at ein skal kunne halde dei ved lag. Småvatn og dammar i jordbrukslandskapet er viktige miljø for dyrelivet, mellom anna for ender og vadefuglar, for amfibium og i tillegg for mange strand- og vassplantar. Mange truga artar av insekt og fuglar er knytte til slike vassbiotopar. Mangel på småvatn og dammar av ulike slag er ei viktig årsak til at det biologiske mangfaldet er redusert i jordbrukslandskapet. Å unngå grøfting eller utfylling av småvatn og dammar kan derfor vere eit svært aktuelt kulturlandskapstiltak. Myrar og frodige sumpskogar har også vorte sjeldne i jordbrukslandskapet som følgje av grøfting og oppdyrking. Spesielt gjeld dette kalkrike myrar. Tidlegare brukte ein desse ofte som slåttemark, og dei er artsrike. Mellom anna er dei leveområde for mange orkidear, insekt og fuglar. Det viktigaste tiltaket for myr er å unngå at dei blir grøfta eller drenerte på andre måtar. Særleg artsrike slåttemyrar bør ein også slå. Bekker, opne grøfter, vassig og fuktige drag. Opne bekker og kanalar er svært viktige for mange artar. Særleg gjeld dette på flatbygdene og i åkerlandskap med intensiv drift. Her finst det både mange plantar og mange insektartar som er knytte til desse plantane, til dømes sommarfuglar. Slike område er også viktige for froskar, padder og salamandrar. Vadefuglar som vipe, storspove, raudstilk og enkeltbekkasin viser klar tilbakegang i jordbrukslandskapet, mellom anna fordi arealet av strandeng har minka svært mykje. Å halde ved lag vassig og fuktige drag kan derfor vere avgjerande for førekomst og ungeproduksjon hos desse artane. 14 Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte

17 Aktuelle tiltak og skjøtsel i samband med vatn, våtmarker og flaummark: Sakteflytande bekker og grøfter gror att. Reinsk varsamt opp med jamne mellomrom, helst om hausten. Det er best å ta dette arbeidet i etappar. Det same gjeld for småvatn og dammar. Slå gjerne grøftekantar slik at dei ikkje gror heilt att. La husdyr beite inntil våtmarker. Kombinasjonen beitemark og våtmark er sjeldan no, og fleire fugleartar som viser sterk tilbakegang i jordbrukslandskapet i dag, er knytte til slike våtmarker. Hald om mogleg ved lag slått eller både slått og beite på restar av flaummarksareal. La vere å fulldyrke areal heilt inntil våtmarker. Legg til rette for fuglar som lever ved og i vatn, med kunstige øyar, andekorger, fuglekasser o.l. når nye dammar skal etablerast. Mange artar, til dømes salamander og fleire insekt, trivst best i fiskelause dammar. Hald ei sone langs vatn, dammar og grøfter fri for gjødsel og sprøytemiddel. Etablering av nye dammar og andre våtmarker er eit av dei mest aktuelle tiltaka i område der mykje av vatn, våtmarker og flaummarker er forsvunne. Oppdemming er gjerne den billigaste og oftast også den beste måten å gjere dette på. Fagleg hjelp, både teknisk og biologisk, kan vere med på å få til gode løysingar. Start med å kontakte landbruksforvaltninga i kommunen eller eventuelt Fylkesmannens landbruksavdeling. mark. Gardsmiljøa har også gjerne svært næringsrike areal der det veks høgvakse ugras. Desse er ofte store produsentar av frø som blir utnytta av fugl. På grunn av endringar i gardsmiljø og arealbruk er fleire av desse gardsmiljøartane truga i dag. Mange av dei kjem neppe til kunne overleve utan aktive tiltak. Gardsmiljøa har også eit rikt insektliv, som igjen gir gode vilkår for fuglar. Låvesvale, taksvale, linerle og stær er artar som hekkar i og på hus. Dei er alle i tilbakegang. Det er ei utfordring å ta omsyn til dette ved modernisering og renovering av hus. Av pattedyr er piggsvin og fleire artar flaggermus knytte til gardsmiljø. Strandenger som denne er viktige livsmiljø for mange vadefuglar og somme stader også for sjeldne beitemarkssoppar. Strandenger som vart beita før, blir best halde ved lag ved beiting. Nærøy i Nord- Trøndelag. (Foto: Oskar Puschmann) Artar knytte til hus, bygningar og gardsmiljø Hus, bygningar og gardsmiljø byr på mange livsmiljø for plantar og dyr. Slitasje og trakk gir spesielle miljø for slitasjesterke planteartar. Gardstunplantar er spesielle artar som normalt ikkje veks som ugras på dyrka Eit generelt tiltak som er gunstig for fleirtalet av artane som held til i hus- og gardsmiljø, er å unngå å bruke sprøytemiddel på tunet og i gardsmiljøet. I tillegg bør ein ta vare på tuntre. Hus og bygningar byr på mange livsmiljø for plantar og dyr. Somme plantar veks berre i gardsmiljøet. Pipelauk er eit døme på ein slik art som veks på torvtak i Gudbrandsdalen og Valdres. I framgrunnen på biletet veks det også smånøkkel, som blir stadig sjeldnare. (Foto: Anders Bryn Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte 15

18 Heile 90 % av det biologiske mangfaldet i åkerlandskapet finst i kantsonene. Ved lite bevisst sprøyting kan plantevernmiddel, direkte eller indirekte, hamne utanfor dyrkingsareala. (Foto: Nils Bjugstad Unngå gjødsel og sprøytemiddel på avvegar Det er størst sjanse for å kunne halde oppe eit mangfaldig dyre- og planteliv dersom gjødsel og plantevernmiddel ikkje hamnar utanfor dyrkingsareala. I ein del tilfelle kan det også vere aktuelt å ha sprøytefrie kantsoner og restareal inne i eller omkring dyrka mark. Sprøytefrie soner har størst positiv verknad inntil kantar og restareal med høgt artsmangfald, som lysopne skogbryn, og inntil dammar, kanalar, bekker og elvar. Ein rår ikkje til sprøytefrie soner dersom produksjonsarealet grensar til område med problemugras, særleg i opne kulturar som grønsaker, der ugraset lett kan konkurrere med kulturplantane. 2.3 Kvar får du meir informasjon om biologisk mangfald? Dei fleste kommunane i landet har gjennomført eller er i ferd med å gjennomføre kartlegging av biologisk mangfald. Det er gitt ut rettleiingsmateriell (DN-håndbok nr ) til dette arbeidet, og her står det om fleire typar av kulturmarker og kulturlandskapsbiotopar. Mange kommunar vil derfor etter kvart ha oversikt over verdifulle lokalitetar. Vanlegvis er det laga ein samlerapport for kvar kommune med tilhøyrande lokalitetar. Dersom du kontaktar kommunen, kan du sjekke om spesielle kulturmarksareal er påviste på eigedommen. Annan aktuell litteratur: Direktoratet for naturforvaltning (1999): Kartlegging av naturtyper. DN-håndbok nr. 13. Direktoratet for naturforvaltning (1994): Verdifulle kulturlandskap i Norge. Mer enn bare landskap! Sluttrapport. Jordbruksverket: Biologisk mångfald och variation i odlingslandskapet. Serie med rettleiingshefte som du kan bestille på Matzon, C. (1996): Naturvård med betesdjur. Jordbruksverket Nedkvitne, J.J., Garmo, T.H. og Staaland, H. (1995): Beitedyr i kulturlandskap. Landbruksforlaget. Norderhaug, A., Austad, I., Hauge, L og Kvamme, M. (red. 1999): Skjøtselsboka for kulturlandskap og gamle norske kulturmarker. Landbruksforlaget (blir supplert med videofilm i 2003). Norges Bondelag (1994): Våtmarker i kulturlandskapet. Nyttige nettadresser: (Miljøstatus i Noreg) (Direktoratet for naturforvaltning) (Statens landbruksforvaltning) (Kulturlandskapsprosjekt i Telemark) 16 Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte

19 Biologisk mangfald i usprøyta åkerkantar Norsk institutt for naturforskning (NINA) har laga ein rapport der dei vurderer effektar av usprøyta åkerkantar med omsyn til biologisk mangfald. Oppsummeringa nedanfor og konklusjonane er henta frå denne rapporten. (NINA oppdragsmelding 739, 2002) Heile 90 % av det biologiske mangfaldet i åkerlandskapet finst i kantsonene til åkeren, som ofte er steingjerde, grøfter, grasstriper, buskar, tre, skog osv. Her er det eit rikt dyre- og planteliv, med fuglar, piggsvin, blomar, sommarfuglar og humler, og derfor bør slike område utsetjast for minst mogleg miljøbelastning. Ein måte å gjere det på er å la vere å sprøyte den ytste åkerkanten. Dette reduserer sprøyteavdrifta frå åkeren og får ein gunstig effekt på mengda og artstalet av plantar, insekt, edderkoppdyr og fuglar som lever i kantsona utanfor åkeren og i den usprøyta åkerkanten. Mange av insekta som lever i kantsona og åkerkanten, kan fungere som nyttedyr som vil halde bestanden av skadedyr i åkeren og åkerkanten nede. Dessutan sørgjer dei for pollinering av både kulturplantar og ville plantar. Redusert avdrift vil også gi eit større innslag av blomsterplantar i kantsona utanfor åkeren og dermed eit vakrare landskap. Men vil ikkje ei usprøyta kantsone føre til ugrasproblem og sterkt reduserte avlingar? Nei, det er vist at avlingstapa i ein usprøyta åkerkant er små (0 10 %) og i mange tilfelle minimale, særleg om ein tek omsyn til dei reduserte utgiftene ved mindre bruk av plantevernmiddel. Ugrasproblema i åkerkanten er også mindre enn venta, og ugraset invaderer ikkje sjølve åkeren. Praktiske råd for usprøyta åkerkantar: Som hovudregel bør all sprøyting utelatast i den ytste kanten av åkeren. Tilrådd breidd på den sprøytefrie sona er 6 meter, men dersom dette blir ein for stor del av åkeren, kan breidda reduserast til 3 4 meter. Effekten vil likevel vere gunstig. Ein brei, usprøyta åkerkant mot ei veleigna kantsone og ingen tiltak langs dei andre kantane i åkeren er betre enn ein smal kant rundt heile åkeren. Usprøyta åkerkantar er mest tenlege i korn-, gras- og potetåkrar i område med store åkrar. Usprøyta åkerkantar bør leggjast til kantar som grensar mot stabile kulturmarker og småbiotopar med høgt artsmangfald, som åkerholmar, blomsterenger, grasmarker og område med velutvikla vegetasjon (buskar og tre) og mot dreneringskanalar, bekker og elvar. Usprøyta åkerkantar er ikkje tilrådeleg dersom åkerkanten grensar til område med ugrasproblem (til dømes kveke eller åkertistel), eller i opne kulturar som grønsaker, der ugraset lett kan konkurrere med kulturplantane. Dersom det blir spesielle ugrasproblem i åkerkanten, kan avgrensa sprøyting (avgrensa med tanke på tidspunkt og val av plantevernmiddel) vere eit brukbart kompromiss. Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte 17

20 3 Kulturminne og kulturmiljø Dei aller fleste kulturminne er ikkje freda, anten fordi dei ikkje er gamle nok, eller fordi dei ikkje er vurderte i ein slik samanheng. Dette vil likevel ikkje seie at dei ikkje er verdifulle for deg, garden eller bygda. Flesberg i Buskerud. (Foto: Oskar Puschmann)

21 Alle spor etter menneske er kulturminne, også område det knyter seg historie, tru eller tradisjon til. Kulturminna er ofte med i større heilskapar det vi kallar kulturmiljø. Døme på kulturmiljø kan vere ei setergrend med sine bygningar, vegar, kaldkjelde, slått og beite, stadnamn og huldertradisjonar. Eller det kan vere eit bygningsmiljø ved ein elveos ved fjorden, med sag, kverntufter, naust og sjøbu. Eit kulturmiljø er ein heilskap der einskildminna blir styrkte ut frå samanhengen dei er med i. Landbruket har vore med på å forme kulturmiljø i landskapet ut frå ulike næringskombinasjonar og driftsmåtar Setring har prega og pregar framleis landskapet i utmarka. Norddal i Møre og Romsdal. (Foto: Oskar Puschmann Desse kulturminna er automatisk freda: Kulturminne frå før 1537 (reformasjonsåret) ofte kalla fornminne Samiske kulturminne eldre enn 100 år, inkludert samiske bygningar Bygningar frå før 1650 Rundt alle desse gjeld det ei sikringssone på minst 5 meter frå den synlege ytterkanten av kulturminnet dersom ikkje anna er fastsett. Alle fysiske inngrep innanfor denne sona er forbodne. Steingjerde er karakteristisk for Jæren i Rogaland. (Foto: Oskar Puschmann Fredinga gjeld også for dei kulturminna som enno ikkje er oppdaga eller registrerte. I tillegg er det gitt reglar for "lause kulturminne" (einskildgjenstandar) frå før reformasjonen og for myntar som stammar frå tida før Andre kulturminne og kulturmiljø kan fredast ved spesielt vedtak 3.1 Ta vare på historia Kulturminna fortel om livet til menneska, både for fleire tusen år sidan, i det førre hundreåret og i nær fortid. Dei er viktige kjelder til historia, særleg i tida før vi har skriftlege kjelder. Di nærmare vår eiga tid vi kjem, di fleire andre kjelder finst det, som tekstar, kart og fotografi. Men kulturminna har eit direkte samband med menneska i fortida. Kvar gong eit kulturminne går tapt som følgje av forfall eller øydelegging, blir eit blad i historieboka til landskapet rive ut. Fangstgrop, Troms. (Foto: Marianne Skandfer) Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte 19

22 Historia til eit gardsbruk kan romme mykje frå gravhaugane med utsyn over leia, setervegen, den raude reisverkslåven, tuntreet, inventar og reiskapar til gamle husdyrrasar, kunnskap om gamle driftsmåtar, stadnamn og dei handskrivne kokebøkene til bestemor. Tiltak i miljøplanen skal knytast til faste kulturminne og kulturmiljø, men lokal tradisjon og kunnskap kan gi både innhald og inspirasjon til tiltaket. Like viktig som einskildobjekta er samanhengane dei inngår i, og historiene rundt dei. Sjølve gardsbruket er ein slik samanheng, der åker og eng, beitemark og skog har gitt grunnlag for busetnad i tunet, stigar og vegar bind saman dei ulike funksjonane, og gjerde og merkjesteinar avgrensar ulike typar areal. Gamle stadnamn i innmark og utmark fortel ofte om andre driftsformer. Bygningar frå ulike periodar side om side i tunet viser korleis ulike generasjonar har sett sitt preg på garden. 3.2 Å kartleggje kulturminne på bruket Eit godt grunnlag for å ta vare på eller ta omsyn til kulturminne er å vite kvar dei finst. Ei enkel kartregistrering med tilhøyrande kort forklaring av kulturminne og kulturmiljø i miljøplanen skal først og fremst vere med på å gi betre oversikt over dei kulturminneverdiane du forvaltar, og vere ditt eige grunnlag for å ta vare på dei på ein god måte. Ei praktisk rettleiing i korleis du kan registrere kulturminne på kart, finn du i Rettleiingshefte: Miljøplan i jordbruket. Der står det også ei oversikt over ulike typar av kulturminne. Nedanfor står det nokre råd om korleis du kan gå fram for å finne ut meir om dei kulturminne som finst på garden din. registrert i utmarka, og få overpløgde buplassar er registrerte. Finn du haugar eller anna som du trur er automatisk freda, bør du kontakte den regionale kulturminneforvaltninga for å få klarlagt dette. I neste omgang kan du kartleggje dei kulturminna som ikkje er freda. Prøv å få oversikt over alle spor som fortel om historia til bruket, til dømes opp til siste generasjon eller det du sjølv hugsar frå din eigen barndom eller ungdom. Ikkje alle kulturminne er like gamle eller fine å sjå på, men samanhengen dei høyrer med i, og heilskapen dei utgjer, kan likevel vere verdifull. Sjå til dømes den gamle fegata i samanheng med fjøset og markene ho førte ut til. Ver særleg merksam på alt som finst frå tida før "det andre hamskiftet" i norsk jordbruk, frå om lag Når det gjeld sjølve gardstunet, er det ei grei rettesnor å registrere alle element fram til vår eiga tid, frå våningshus til tuntre og hage, frå driftsbygning til ny maskingarasje. På den måten får du med deg heilskapen i gardstunet. SEFRAK-registreringa omfattar stort sett bygningar frå før 1900, i delar av landet frå før Alle kommunar, fylkeskommunar og Sametinget har tilgang til desse opplysningane gjennom grunneigedomsregisteret GAB. Du kan be om utskrift av desse som gjeld objekt på eigedommen din. Når du har skaffa deg oversikt, kartfesta elementa og notert det du veit om alder, tilstand osv., kan du tenkje på kva for element eller område som etter di meining er mest verdifulle eller viktige, anten dei er sjeldne eller typiske for bygda eller viktige av andre grunnar. Nettopp desse kan vere utgangspunkt for å setje i verk tiltak. Eldre folk har kunnskap om driftsmåtar i tidlegare tider og kan gi deg verdifulle spor å gå etter i registreringa av kulturminne. (Foto: Arne Åsen, Bondebladet) Først bør du undersøkje om det tidlegare er registrert freda kulturminne på eigedommen, anten automatisk freda kulturminne ofte markerte med rune-r ( ) på kartet eller kulturminne som er freda ved særskilt vedtak oftast bygningar, etter kvart også kulturmiljø. Ei enkel oversikt over desse, i fornminnebasen og i fredingsregisteret, er lagd ut på internett (sjå punkt 3.4). Landbrukskontoret i kommunen vil få tilgang til fleire opplysningar i fornminnebasen i samband med innføringa av miljøplanen. Kulturminneforvaltninga i fylkeskommunen og Sametinget har også desse opplysningane. I 2004 vil digital kartfesting av alle freda kulturminne inngå i ein ny kulturminnebase. Dersom det ikkje finst opplysningar i kulturminneregistera, kan det likevel vere freda kulturminne på eigedommen. Registera er ikkje komplette eller oppdaterte alle stader, og over 70 kommunar manglar enno registreringar av automatisk freda kulturminne. Lite er 20 Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte

23 Treng du meir kunnskap om gamle spor, kan du snakke med eldre folk. Kanskje finst det også gamle kart, fotografi, teikningar eller målarstykke som viser korleis eigedommen såg ut før. Bygdebøker og annan lokalhistorisk litteratur kan innehalde opplysningar. Historielaget, bondekvinnelaget, bygdemuseet eller kommunen kan ha drive innsamlingsarbeid og registreringar som er av interesse for deg. 3.3 Korleis ta vare på kulturminne og kulturmiljø i dagleg drift og gjennom tiltak Jordbruksdrift kan vere både ein fordel og ei ulempe for kulturminna. Kulturminne kan grovt sett delast i tre grupper med heilt ulike behov når det gjeld vedlikehald og skjøtsel: Ei gruppe kulturminne krev bruk for å bli teken vare på. Dette gjeld til dømes bygningar, vegfar og gamle kulturmarker. Ei anna gruppe bør helst sparast for alle typar inngrep, til dømes dei fleste automatisk freda kulturminna, som vi i stor grad finn under markoverflata. Ei siste gruppe er munnleg tradisjon som også bør haldast ved like, til dømes ved at ein formidlar vidare stadnamn og det tidlegare generasjonar har fortalt om hendingar både verkelege og overnaturlege Generelle råd for korleis ein tek omsyn til kulturminne i drifta Kulturminne som er lite synlege fordi dei er overgrodde eller ligg under markoverflata, er særleg utsette for øydelegging i samband med landbruksdrift. Ofte dreier dette seg om automatisk freda kulturminne. Gardsdrifta i dag treng ikkje alltid å endrast for at ein skal ta vare på kulturminne. (Foto: Norsk Landbruk, Erling Mysen) Store verdiar blir alt forvalta på ein god måte gjennom dagleg drift og vedlikehald av bygningsmasse og andre anlegg. Å ta vare på kulturminne og kulturmiljø treng ikkje alltid å føre til noka endring i høve til noverande drift. Ikkje pløy djupare enn tidlegare år i område der det er sannsynleg at det kan vere kulturminne under markoverflata. Beite held vegetasjonen nede og kan vere positivt for å gjere kulturminne meir synlege. Ver likevel merksam på slitasjeskadar. Automatisk freda kulturminne som er lite synlege, ligg ofte på restareal inne i eller inntil dyrka mark. Gå derfor over slike område før du dumpar stein, grøftar eller pløyer for nær. Ver merksam på kulturminne ved nydyrking, grøfting og drenering, særleg i utmarksområde med mangelfulle registreringar. Kulturminne som er lite synlege, er mest utsette for å bli øydelagde i gardsdrifta. Mange av dei ligg under jorda. Illustrasjonen viser korleis pløyedjupna har auka gjennom dei siste hundreåra, og døme på kva som kan skjule seg både i pløyelaget og under. (Illustrasjon: Karl-Fredrik Keller) Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte 21

24 3.3.2 Generelle råd for skjøtsel og istandsetjing av kulturminne frå nyare tid Skjøtselsråd i samband med automatisk freda kulturminne krev at regional kulturminneforvaltning blir kontakta først, og at ein skjøtselsplan blir lagd til grunn for arbeidet. I avsnitt 3.4 står det tilvisingar til kvar du kan få konkrete råd ved tiltak for restaurering, skjøtsel og vedlikehald av kulturminne. Her er nokre generelle råd: Vurder kostnadene ved å setje i stand gammalt i staden for å byggje nytt. Ta vare på dei opphavlege elementa i kulturminnet og eigenarten og heilskapen ved kulturmiljøet. Gjer så få endringar som råd. Reparer framfor å ta heil utskifting. Utsjånaden til kulturminnet må bli verande mest mogleg uendra. Bruk tradisjonelle, lokale materiale og tradisjonell, lokal byggjeskikk når du skal reparere eller byggje nytt. Bruk tradisjonelle handverksteknikkar. Ta kontakt med lokale kunnskapsberarar og handverkarar for råd. Leit etter dokumentasjon for tidlegare tilstand, til dømes gjennom gamle bilete. Eit tett tak kan redde viktig bygningshistorie. Aksjonane "Ta eit tak" i regi av Norsk Kulturarv sikra vel 1500 bygningar rundt om i landet. Gjøvik i Oppland. (Foto: Utlånt av Norsk Kulturarv) 22 Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte

25 3.4 Kvar får du meir informasjon om kulturminne og kulturmiljø? Innanfor offentleg forvaltning er ansvaret fordelt slik: Kommunane har ei sentral rolle i forvaltninga av tilskotsordningane i landbruket til kulturminne og har ansvar for å behandle søknader om nydyrking. Kommunane har ansvar for kommuneplanlegging etter plan- og bygningslova. Fylkeskommunane og Sametinget (regional kulturminneforvaltning) har kulturminnefagleg kompetanse og har avgjerdsmakt etter kulturminnelova, mellom anna til å frede. Dei er rådgivarar for folk som ønskjer rettleiing, og skal ta hand om kulturminneinteressene i planlegginga. Når du skal setje i gang tiltak som kan verke inn på kulturminne eller kulturmiljø som er freda etter kulturminnelova, skal du vende deg til kulturminneforvaltninga i fylkeskommunen eller Sametinget. Dei har makt til å gjennomføre nødvendige forundersøkingar for å slå fast om eit tiltak kjem i konflikt med lova. Riksantikvaren er eit direktorat under Miljøverndepartementet og har overordna avgjerdsmakt innanfor kulturminneforvaltninga. Aktuell litteratur: Direktoratet for naturforvaltning (1994): Gamle veger og vegfar. DN-håndbok 5. (112 s.) Norges Bondelag (1999): De eldste sporene i jordbrukslandskapet. (24 s.) Riksantikvareins informasjon om kulturminne. Ein lausbladbasert informasjonsperm mellom anna om skjøtsel av automatisk freda arkeologiske kulturminne og istandsetjing av bygningar og steingjerde. Kan tingast direkte frå Riksantikvaren eller regional kulturminneforvaltning eller hentast på nettet. Riksantikvarieämbetet (2002): Hägnader och stängsel i kulturlandskapet. John-Eric Gustafsson. Praktisk fornvård 1. (122 s.) Skogbrukets kursinstitutt (1997): Kulturminner og skogbruk. Harald Jacobsen og Jørn-R. Follum, Biri. (248 s.) Østfold fylkeskommune (2000): Helleristninger og moderne landbruk. (7 s.) Nyttige nettadresser: (oversikt over automatisk freda kulturminne på det aktuelle gardsbruket) (Norsk Kulturarv) (Norsk lokalhistorisk institutt) (oversikt over vedtaksfreda kulturminne og kulturmiljø) I tillegg til kulturminneforvaltninga kan det vere aktuelt å kontakte lokalavdelingane til Fortidsminneforeningen i alle fylke og Stiftelsen Norsk Kulturarv i Vågå. Mange friluftsmuseum har også eigne handverkarar og kulturhistorikarar som kan hjelpe deg. Men hugs at berre kulturminneforvaltninga har avgjerdsmakt etter kulturminnelova. Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte 23

26 4 Avrenning frå jordbruksarealer, avfallshandtering og energibruk Jorda er sjølve grunnlaget for framtidig matproduksjon. Derfor må vi ta vare på den dyrka marka og matjorda på best mogleg måte. (Foto: Oskar Puschmann)

27 Jord er ein verdifull ressurs og er sjølve grunnlaget for framtidig matproduksjon. Å ta vare på matjord og dyrka mark er derfor det aller viktigaste produksjonsog miljøtiltaket i landbruket. Jorda er også ein svært viktig del av det biologiske mangfaldet. Ein kan ikkje overvurdere kor viktig god jord- og plantekultur er. 4.1 Erosjon og tap av næringsstoff Avrenning frå jordbruksareal til vatn og vassdrag er truleg det største ureiningsproblemet i landbruket. Ureininga kan skje både ved tap av jord (jorderosjon) og utvasking av plantenæring frå jord. Å drive landbruk inneber at ein grip inn i eit naturleg system som er i økologisk balanse. Jorda blir dyrka, og ein tilfører plantenæringsstoff og andre stoff for at kulturplantane skal få så gode vilkår som råd. I eit slikt system vil det naturleg nok ofte bli større tap tap av jord, næringsstoff og andre stoff enn om jorda ikkje hadde vore dyrka opp. Men målet er å gjere tapa så små som råd. Plantenæringsstoffa skal komme plantar og organismar i jorda til gode. Avrenning og utvasking frå jorde til vatn og vassdrag er truleg det største ureiningsproblemet i landbruket. (Foto: Svein Skøien) Landbruksproduksjon vil seie bruk av energi. Landbruket sjølv har på same måten som resten av samfunnet, interesse av å redusere energiinnsatsen mest mogleg. I tillegg kan landbruket vere ein viktig leverandør av fornybar energi (bioenergi). Landbruksproduksjon inneber omfattande bruk av innsatsfaktorar. I tillegg til varene ein produserer, gir drifta ofte eitt eller fleire restprodukt. Det er viktig å ha ei klar haldning til korleis ein handterer restprodukt og avfallsprodukt, for å få best mogleg ressursutnytting og minst mogleg ureining. All landbruksverksemd fører med seg ein viss fare for ureining. Etter ureiningslova har alle ei plikt til å redusere ureininga frå verksemda si. Tiltak mot ureining kan omfatte både lovpålagde tiltak og frivillige tiltak. Landet vårt har store variasjonar i natur, klima og driftsmåtar. Derfor er det ulike prioriteringar av miljøtiltak i ulike delar av landet og på dei ulike bruka. Tap av jord og næringsstoff kjem frå mange einingar i landbruket. Det er summen av utsleppa som er viktig. Dette taler for at ein samordnar arbeidet med å redusere ureiningane frå landbruket. Det kan vere med på å gi større effekt av tiltak som er sette i verk, og kan vere motiverande for kvar einskild verksemd. Styresmaktene har gitt lover og forskrifter på landbruksområdet som har til formål å hindre ureining. I tillegg er det innført fleire økonomiske verkemiddel som skal stimulere til meir miljøvennleg produksjon. Som lokalt landbruksorgan har kommunen oversikt over desse verkemidla og har i mange tilfelle forvaltningsansvaret. Kommunen kan også vurdere aktuelle tiltak. Statens landbruksforvaltning Miljøtiltak i jordbruket Temahefte 25