Skjøtselplan for Stalheim Landskapspark

Transkript

1 Skjøtselplan for Stalheim Landskapspark Foto: Dagbladet Juli 2014 Liv Lyngstad, NLR Hordaland Foto: Skrotnissen Foto: Sivle Gard, 5713 Vossestrand

2 Side 2 Innhald 1. Innleiing side 3 2. ei kort skildring av området side 3 3. Kart over side 4 4. Landbruksdrifta i side 4 a. Jordbruksareal som nyttast til grasdyrking og beite side 4 b. Medlemer i med husdyr i 2014 side 6 5. Viktige naturtyper i Stalheim landskapspark side 8 a. Nærøyfjorden Landskapsvernområde side 8 b. Naturtyper registrert i Naturbasen side 8 c. Gamal kulturmark i Stalheim landskapspark side Viktige kulturminne og kulturmiljø i Stalheim landskapspark side 11 a. Kulturminne knytt til gardsdrift og gardstuna side 11 b. andre viktige kulturminne i Stalheim landskapspark side Prioritering av tiltak for å nå måla for Stalheim landskapspark side 18 Foto 1. Utsikt frå Giljarhus.

3 Side 3 1. Innleiing Skjøtselplanen for er utarbeidd i samband med nye retningsliner for Regionalt miljøprogram i Hordaland Fylke. Norsk Landbruksrådgiving Hordaland har utarbeidd planen i samarbeid med gardbrukarar i landskapsparken sitt område. Det er lagt vekt på at planen skal tilfredstille dei krava som Fylkesmannen har sett for skjøtselplanar for landskapsparkar. Opplysningane i skjøtselplanen er for det aller meste henta inn på eit felles møte med gardbrukarane med beitedyr i landskapsparken. Registreringane har ikkje vore systematiske, og det kan vere både kulturminne, naturtypar og gamal kulturmark som ikkje er nemnt. 2. ein kort skildring av området Stalheim landskapspark er ein frivillig organisasjon etablert i Målet til landskapsparken er å fremja næringsutvikling og trivselstiltak knytt til natur- og kulturlandskapet samt ivareta området sin eigenart. strekker seg på begge sider av dalen frå Haugsvik ved Oppheimsvatnet til Stalheim og Sivle, og er inngangsporten til Nærøyfjorden verdsarvområde frå vest. Landskapsparken omfattar skulekrinsane Haugsvik og Stalheim. Haugsvik ligg på vasskilje mellom Voss og Gudvangen, og elva som renn gjennom dalen mot Nærøyfjorden kjem ikkje frå Oppheimsvatnet, men frå fjella rundt. Gardane med gardsnummer 323 til 334, 336, 338, 341 til 343 ligg innafor området til landskapsparken. Det har tradisjonelt vore husdyrproduksjon på gardane, men før i tida var det også kornproduksjon, og dei hadde treskeverk på gardane. Langs Oppheimvatnet ligg det utslåtter og vårstølar. Dalen og området har alltid vore ein viktig del av ferdselsvegane frå aust til vest Kongevegen frå «Christiania» til Bergen som var bygd i til erstatning for gamle postruter går gjennom landskapsparken. Ei av dei vestlege drifterutene som vart nytta av vestlendingane når dei skulle til austlandsbygdene for å selje fe, kryssar Stalheim landskapspark. Foto 2. Utsyn over flatene der driftene kvilte.

4 Side 4 3. Kart over Kartet under visar området som Stalheim landslapspark omfattar. Figur 1. Kart som viser. 4. Landbruksdrifta i a. Jordbruksareal som nyttast til grasdyrking og beite Landbruksarealet i Stalheim landskapspark nyttast i all hovudsak til grasdyrking og beite. I tabell 1 er det vist ein oversikt alle eigedomar i Stalheim landskapspark med landbruksareal. Totalt er det 1638 dekar fulldyrka areal, 261 dekar med overflatedyrka areal og 855 dekar med innmarksbeite. Kartet (figur 2), visar kor det er landbruksareal i Stalheim landskapspark.

5 Side 5 Tabell 1. Eigedomar med landbruksareal i. Gnr Bnr Fulldyrka jord Overflatedyrka jord Innmarksbeite ,5 11,6 39, ,1 8, ,4 1,1 62, ,6 43, ,8 3,4 3, ,4 19, ,2 3,7 59, ,7 43, ,4 25, , ,3 14, ,9 0,1 2, ,7 5,2 61, ,5 64, ,4 15, ,4 23,9 36, ,3 4,9 13, ,9 37, ,3 0, , ,3 3,9 39, , , ,4 20,2 1, ,3 26,2 30, , ,6 8,3 42, , , ,7 3, ,4 12, ,2 19, , ,5 3, ,4 6,3 6, , , ,6 24, ,8 38, ,3 3,2 1638,4 261,3 855,5 Totalt:

6 Side 6 Figur 2. Landbruksareal i. fulldyrka areal (oransje farge), overflatedyrka areal (mørk gul farge) og innmarksbeiteareal (lys gul farge). b. Medlemar i med husdyr i 2014 Tabellen under visar ein oversikt over medlemar i Stalheim landskapspark som har husdyr som beitar i landskapsparken sitt område. Tabellen visar omtrentleg tal dyr i 2014, men dette vil variere frå år til år. Ved endringar i drifta kan det verte store endringar i dyretalet. Tabellen visar også kor mykje areal kvar driftseining disponerer. Foto 3. Dyr på beite i landskapsparken.

7 Side 7 Tabell 2. Medlemar i med husdyr som beiter i området. Fulld. jord Gnr Bnr Namn Organisasjonsnummer Overfldyrka jord Innmarks -beite Stor -fe - kyr Vinter -fora sau Anna storfe Utegang småfe Hest Trygve ,5 11,6 39,6 72 Hegland Kåre ,4 1,1 62, Kvamme Jon Atle ,6 43,4 130 Jordalen ,8 3,4 3, Leif Inge ,7 43, Hauge 328 1,5 Bjørn 44,4 0, Giljarhus Einar ,3 14,5? Selland Asbjørn ,7 5,2 61, Lunde Terje ,5 64, Nordanger Per Anders ,4 23,9 36, Tveite Anders H ,3 4,9 13,7 74 Tveite Lars S. Sleen ,9 37, , 27 Elisabeth Sleen Randi Engelsen Eide Eivind Per Sivlesøy Randi Danielsen Jordalen Morten Samskott , ,7 3, ,2 19, Sum 1110,8 131,

8 Side 8 5. Viktige naturtypar i Stalheim landskapspark a. Nærøyfjorden Landskapsvernområde Delar av området til ligg innafor grensa til Nærøyfjorden Landskapsvernområde. Det gjeld gardane 333/1, 334/ 1,2, og 4, 336/1 og 338/2. Målet for landskapsvernområdet er å ta vare på eit vakkert og eigenarta natur- og kulturlandskap frå fjord til fjell i eit storfelt isbreutforma landskap med eit mangfald av plante- og dyreliv og der eit kulturlandskap med slåtteteigar, beitelandskap, stølsområde, gardsbruk og kulturminne, skapt gjennom aktiv landbruksdrift, utgjer ein vesentleg del av landskapets karakter. Figur 3. Kart som visar delar av landskapsparken som ligg innafor landskapsvernområdet. Merka med grønt på kartet. Det er eigen forskrift som regulerer verksemd i landskapsvernområdet, sjå b. Naturtypar registrert i naturbasen. Innafor sitt område er det fleire viktige naturtyper registrert i Naturbasen. På Heggland er tre område med slåttemark registrert som utvalte naturtyper. Det er laga eigne skjøtselsplanar for desse. %20sl%C3%A5ttemark%20p%C3%A5%20Heggland%2C%20Voss%20kommune&extension=. pdf Utanom det er det nokre skogområde og fossesprøytsoner som er registret i naturbasen. Desse er viktige / svært viktige naturtypar, men dei har ikkje status som utvalte naturtypar.

9 Side 9 Tabell 3. Naturtypar registrerte i Stalheim landskapspark. Merke på kart Id-nummer og reg. dato naturbasen A. BN BN BN B. BN Områdenamn Heggland 1,2 og 3 Hørusti SV D. BN E. BN Sivlesfossen F. BN Nærøydalen Naturtype/ Utforming Slåttemark Frisk fattigeng slått Gamal Lauvskog /gamal ospeskog C. BN Stalheimfossen Fossesprøytsone/ Urterik utforming Fossesprøytsone / Urterik Verdi Viktig / lokalt viktig/ utvalt naturtype Svært viktig / ikkje utvalt naturtype Viktig / ikkje utvalt naturtype Viktig/ ikkje utvalt naturtype utforming Sivle Kalkskog Lokalt viktig/ ikkje utvalt naturtype Sørvendte berg og rasmarker Viktig/ ikkje utvalt naturtype Skildring/omsyn og skjøtsel Slåttemarka er ganske artsrik og i drift på tradisjonelt vis, utan gjødsling. Det er ikkje funne sjeldne eller raudlista artar her, og lokalitetane ber litt preg av ujamn skjøtsel. Nokre beitemarkssoppar. Gamal stor osp. Funn av sjeldne sopp, mose og lav. Det må ikkje hoggast i området, men granplantefelta kan (bør) takast ut. Arealet av naturtypen bør på sikt aukast, fordi det også nedanfor traktorvegen er noko gammal, grov osp som kan inngå som ein del av området når granplantefelta eventuelt er tatt ut. Mange ulike planter er registrert. Mange ulike planter er registrert. Lokalitet med gunstig lokalklima og berggrunn i ei bratt sørvendt fjellside, langs stien frå Sivle til Nåli. I krattskogen, spesielt der det er lind og hassel, veks det mykje liljekonvall som tyder på næringsrik berggrunn. Rasmarka har uvanleg stor utstrekning til å vere i Hordaland, men det er ikkje registrert sjeldne artar her.

10 Side 10 Figur 4. Kart over viktige naturtypar vest i Stalheim landskapspark som er registrert i Naturbasen. Figur 5. Kart over viktige naturtypar aust i Stalheim landskapspark som er registrert i Naturbasen.

11 Side 11 c. Gamal kulturmark i Stalheim landskapspark Oppheimsvatnet ligg 365 moh. Gardane som ligg i enden på vatnet og vidare nedover dalen, har vårstølar om lag 300 meter høgare opp i lia. Det er lenge sida vårstølane var i drift, og dei er delvist attgrodde. Det er også varierande kva tilstand husa er i. Nokre av dei gamle stølshusa har rast saman, slik at berre grunnane står att. Det har tradisjonelt ikkje vore hagemark i området, men det fins ein del spreidde gamle styvingstre. Det står fleire styvingstre langs med elva som renn forbi Giljarhusgardane. Fleire av gardbrukarane kan tenke seg å rydde attgrodde gamle beiter, slik at det vert eit ope og fint kulturlandskap og betre beiter for dyra. Figur 6. Vårstøler og styvingstre i. 6. Viktige kulturminne og kulturmiljø i Stalheim landskapspark a. Kulturminne knytt til gardsdrift og gardstuna. I Stalheim landskapspark er det mange kulturminne som visar at det har budd folk her i lang tid. I nærleiken av gardane og tuna finst det fleire gravhaugar og gravminne som er automatisk freda. Nokre av dei ligg ved den gamle tingplassen på garden Hauge. Denne Garden ligg på vasskilje mellom Voss og Gudvangen. Frå garden er det godt utsyn både austover mot Oppheimsvatnet og vestover mot Stalheim og Nærøydalen. Ein gamal

12 Side 12 offerstein i tunet visar at staden har vore nytta som offerplass. Det eldste huset på Hauge er automatisk freda. Det er ei eittroms årestove av kraftig ovaltelgja tømmer, utan kledning og med torvtekt saltak med ljore. Ho er bygd saman med ei lemstove - ei ombygd røykomnstove. Huset har tidlegare vore nytta som tingstove. Foto 4. Den gamle tingstova på Hauge, automatisk freda. Tabell 4 visar ein oversikt over kulturminne i Stalheim landskapspark som er registrert i Askeladden. Kulturminna er teikna inn på kart i figur 6 og 7. Tabell 4. Kulturminne i Stalheim landskapspark registrert i Askeladden. Merke ID-nr Lokalitet / namn Art Status Stad på kart Askeladden A ID Rygg-Løehaugen Gravminne Automatisk Rygg freda B. ID Rygg Gravminne Automatisk Rygg freda C. ID Gravhaug Gravminne Automatisk Hauge freda D. ID Tinghaugane Gravminne Automatisk Hauge freda E. ID Hauge Gardstun Freda ulike vernetyper Hauge

13 Side 13 F. ID Hauge Gravminne Automatisk freda G. ID Offersteinen Bergkunst Automatisk freda H. ID Lunde/ Giljarhus Gravminne Fjernet (automatisk freda) I. ID Ormahaugen Gravminne Automatisk freda J. ID Lunde Gravminne Automatisk freda K. ID Stalheims-kleiva Veganlegg Forskriftsfreda Hauge Hauge Lunde/ Giljarhus Lunde Lunde Stalheim Figur 7. Kulturminne registrer i Askeladden, vest i landskapsparken.

14 Side 14 Figur 8. Kulturminne registrert i Askeladden, Ved Stalheim i Stalheim landskapspark. På fleire av dei andre gardane i landskapsparken fins det eldre bygningar og bygningsmiljø som ikkje er freda, men som det er verdt å ta vare på. I kulturminneplanen til Voss kommune, back=1, er desse gardstuna nemnt: 32 Haugsstølen, Hauge, gnr 327. Liten gard som har vore plass under Hauge. Her skal vera mykje gamalt. 33 Sleen, gnr Mange gamle hus i eit intakt miljø. Fredningsverdig årestove. Kongevegen går gjennom tunet. 34 Sivle, gnr 334. Mellomstor fråflytt gard med mange interessante bygningar i god stand. Bør sjåast i samanheng med gamlevegen til Jordalen om Nåli og tuftene etter husmannsplassen Nåli. 35 Selland, gnr 343. Uskifta tun med fleire gamle hus, mellom anna ei stampe. Bygdevegen gjekk gjennom tunet. Utmerka seg som interessant i 2001.

15 Side 15 Foto 5. Fint restaurert bualoft på Giljarhus Av andre kulturminne knytt til gardsdrifta kan nemnast at rundt træet på vårstølene var det ofte nytta steingarder. Det er også restar etter ein gamal torvgarde som var brukt som skiljegjerde mellom gardane Slæen og Stalheim. I Brekkedalen, Kvanndalen og i Oppheimsdalen er det fine stølsområde. Før i tida nytte dei løypetrenger for frakte varer opp og ned frå vårstølane. På Rygg kan ein finna ein slik løypestrengen. På Høgrusti ligg den gamle husmannsplassen Lyngset. Her er det berre grunnar att. I Sellandselvi står det nokre gamle kvernhus som ein ynskjer å ta vare på. I figuren under er kulturminne som ikkje er freda, merka av på kartet. Figur 9. Kart som visar kulturminne i landskapsparken knytt til gardsdrifta.

16 Side 16 b. Andre viktige kulturminne i Stalheim landskapspark. Kongevegen. Frå midten av 1700-talet vart det krav om snøggare postgang, og det vart trong for betre vegar. Det vart sett i gang eit stort vegbyggingsprosjekt, «Kongevegen» med trase som går gjennom landskapsparken. Vegparsellen frå Haugsvik til Stalheim er sett i stand og lagt til rette som turveg. Det er sett opp informasjonstavalar, vegmerking og kvilebenkar. Foto 6. Frå informasjonsark om kongevegen. Vegstrekninga er 5 km lang, og går framom eller like i nærleiken av gardstuna. Foto 7 og 8. Informasjonstavle og merking ved Kongevegen. Giljarhus bru. Ovanfor gardane på Giljarhus krysser Kongevegen elva. I 1789 bygde dei ei flott steinkvelvingsbru over elva.

17 Side 17 Brua er i god stand. Foto 9. Giljarhus bru. Driftevegar Drifting, det vil seie frakt av varer (ofte levande dyr), var ei stor næringsgrein frå 1700 talet og fram til 1. verdskrig. Ein vestleg drifteveg frå Sogn og austover kryssar Salheim Landskapspark ved Haugsvik. På flatane aust for Haugsvika hadde driftene stopp, slik at feet fekk kvile før dei fortsette opp Brandstveitdalen og vidare om stølen Prinsabotn til Normannaskaret som også vart kalla Driftaskaret. Vegen er nemnt i eit dokument frå talet som Fieldmandsvei. Den er ikkje verdivurdert i samband med kulturminneplanenn til Voss kommune. Sivle gard og Nåli Sivle er ein gamal verneverdig gard, som ligg på Stalheim. Forfattaren Per Sivle var fødd her. Garden er teken godt vare på, og Sivle gard kan tilby overnatting i gamle tradisjonsrike hus, av god standard. Fleire funn ved jordarbeiding på garden visar at det har vore busetnad her alt i eldre- og yngre jernalder. Gjenstandane som vart funne, er i dag oppbevart ved Bergen Museum. Nåli er ein av to husmannsplassar som er igjen av dei plassane som låg under Sivle gard. Plassen ligg på ei fjellhylla mellom Sivle og Jordalen, den gamle ferdslevegen til Jordalen

18 Side 18 gjekk forbi her. Det har vore 4 husmenn i Nåli, den fyrste slo seg ned i ca Den siste flytte på 1930 talet. I dag er huset nedrive, og det er berre murane som står att. Stalheimskleiva Stalheim hotell Stalheim Folkemuseum (Tønneberg samlingar) Veganlegget Stalheimskleiva er freda. På toppen av kleiva ligg Stalheim hotell. Ved hotellet ligg Stalheim folkemuseum, med Norges største private samling av gamle trehus. Det er også ein utstillingshall med reiskap og utstyr som vart brukt i dagleg livet på gardane. Stalheim hotell hadde eige kraftverk som sytte for straumforsyning til hotelldrifta. Kraftverket var i drift til 1976, og har ikkje vore endra sidan. Kraftstasjonen er ikkje open for publikum. 7. Prioriterte tiltak for å nå måla til parken Bøgarder og sperregjerde Det er trong for å forbetre sperregjerde mellom gardane Sleen og Stalheim, mellom anna kunne den gamle torvgarden vore sett i betre stand. Det er også naudsynt med nytt sperregjerde mot utmark i Brandsetdalen. Tilskot gjennom beitelagsordningar kan vere ein mogleg måte for å finansiere delar av kostnadene. Attgrodde beiter Fleire stader er det innmarksbeite som er i ferd med å gro att. Planar og tiltak for dette er teke med i miljøplanen til kvar gardsdrift. Tilskot gjennom kommunen sin SMIL ordning (spesielle miljøtiltak i landbruket) kan finansiere delar av kostnadene med dette. Skjøtsel av kulturlandskapet ved Stalheimskleiva Det er viktig at det er eit ope og velstelt kulturlandskap ved Stalheimskleiva. Det er trong for rydding av skog og kratt, og det hadde vore ynskjeleg at det vart lagt til rette for beiting, eventuelt at det vert slått og at graset vert hesja. Vegvesenet må kontaktast for å høyre om dei vil dekke kostnadene med desse tiltaka. Skjøtsel og vedlikehald av turstiar og Kongevegen Det er heile tida trong for skjøtsel og stell av turstiar i landskapsparken, Kongevegen medrekna. Stalheim landskapspark vil fortsetje samarbeidet med hotella og Statens vegvesen for å få midlar til dette arbeidet. Det er også mogleg å få tilskot til desse tiltaka gjennom SMIL-ordninga til kommunen.