TEMA VULKANUTBROT NÅR OG KVAR KJEM DET NESTE? Ein naturvitskapleg analyse i eit norsk perspektiv

TEMA 10 VULKANUTBROT NÅR OG KVAR KJEM DET NESTE? Ein naturvitskapleg analyse i eit norsk perspektiv

Utgitt av: Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (DSB) 2010 ISBN: Omslagsfoto: 978-82-7768-235-8 (Nynorsk) Eyjafjöllutbrudd 2010, Ágúst Gunnar Gylfason (foto). Grafisk produksjon: Laboremus Oslo AS

VULKANUTBROT NÅR OG KVAR KJEM DET NESTE? Ein naturvitskapleg analyse i eit norsk perspektiv

FORORD Oskeskya frå vulkanutbrotet på Island i april 2010 råka europeisk luftfart og greip direkte inn i kvardagen til mange menneske. Store vulkanutbrot er til dels uføresette og sjeldne hendingar i våre nærområde. Vi hadde ikkje i tilstrekkeleg grad sett for oss dei omfattande konsekvensane eit vulkanutbrot ville ha for Noreg. Kan eit tilsvarande utbrot skje igjen? Kva vulkanar er det som kan få konsekvensar for oss, og kvifor? Kor langvarige kan nye utbrot vere? Hendinga på Island gjorde det tydeleg for norske styresmakter at vi treng meir kunnskap. Difor avgjorde Justis- og politidepartementet å gi Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (DSB) ansvaret for å utarbeide ein naturvitskapleg analyse med Noreg og vulkanar som tema. Formålet med rapporten er å gi aktørar som arbeider med samfunnstryggleiks- og beredskapsspørsmål, meir kunnskap om vulkanar, oske og oskenedfall. Analysen skal også kunne brukast som eit bakteppe for dei risiko- og sårbarheitsanalysane som departementa gjer for kvar sektor. Jon Lea

INNHALD 1 INNLEIING... 9 1.1 Eyjafjall-utbrotet 2010 merksemda retta mot Island...9 1.2 Formål og problemstillingar...9 1.3 Metode...10 2 ANALYTISK RAMMEVERK... 11 2.1 Kva er vulkanar?...11 Vulkanisme under havet...11 Klassifisering av vulkanar...11 Kan vi varsle vulkanutbrot?...12 2.2 Kvifor kan vulkanar gi oss problem?...12 Kva er eigentleg oske?...13 Oskenedfall...13 Kan vulkanutbrot gi global nedkjøling?...14 Tsunamiar...14 2.3 Kva vulkanar kan gi oss problem?...15 Vulkanane på Island...15 Ulike typar utbrot på Island...15 Kjende vulkanutbrot på Island...16 Risikovurderingar av vulkanutbrot på Island...16 Vulkanar i Noreg...17 Kan eit utbrot frå Beerenberg få konsekvensar for Fastlands-Noreg?...17 Overvaking og varsling av vulkanutbrot på Jan Mayen...18 Supervulkanen Goliat blant vulkanar...18 Når kjem neste supervulkanutbrot?...18 Andre vulkanar...18 Global oppvarming fleire vulkanutbrot?...19 3 OPPSUMMERING...21 BIDRAGSYTARAR OG SEMINARDELTAKARAR...23 REFERANSAR...25 7

8

1 INNLEIING 1.1 EYJAFJALL-UTBROTET 2010 MERKSEMDA RETTA MOT ISLAND Opptil 800 mennesker er evakuert etter et nytt vulkanutbrudd under isbreen Eyjafjallajökull på Island. Smeltevann fra is på vulkanen skaper akutt flomfare. Alle veier inn til området rundt 120 kilometer øst for hovedstaden Reykjavik er stengt, og et helikopter er satt inn for å overvåke vulkanen. NTB 14. april 2010 Natt til 21. mars kom dei første meldingane om at eit utbrot frå Fimmvörðuháls (mellom Eyjafjallajökull og Mýrdalsjökull) var i gang. Det hadde i månadene før vore fleire jordskjelv (seismisk aktivitet) i grunnen, og området rundt vulkanen Eyjafjall hadde heva seg. Dette tyda på at magma frå djupet hadde kome opp i vulkanen. Utbrotet starta med eldfontener og mindre lavastraumar aust for Eyjafjallajökull, og det var forholdsvis roleg fram til 12. april. Den seismiske aktiviteten auka den 13. april, og det eksplosive utbrotet som kom til å råke heile Europa, starta sentralt under Eyjafjallajökull den 14. april. Vasstanden i fleire elvar i området steig med mellom ein og to meter, og område sør for isbreen blei evakuert. Den kraftige skya av vulkansk oske og røyk steig fleire kilometer til vêrs frå den islandske vulkanen, og uvanleg stabile nordlege og nordvestlege vindar førte oska til Noreg og Europa. Resultatet var at norsk, nordeuropeisk og transatlantisk luftrom blei stengt i nærare ei veke. Til saman førte utbrotet til at 110 000 flyavgangar i Europa ble kansellerte. Dette har fått ein førebels prislapp på nær 1,2 milliardar kroner. Hundrevis av norske borgarar var stranda rundt om på kontinentet. I media førte utbrotet til store overskrifter om faren ved å flyge, og også om dei eventuelle skadelege verknadene av oska på menneske og vegetasjon. Vidare blei det spekulert mykje på om nabovulkanen Katla, ein av dei største vulkanane på Island, også ville vakne til liv. Informasjonen som kom fram i media om utbrotet og oskeskya, var til dels svært sprikande. Nokre av overskriftene i avisene i april var: «Venter på utbrudd fra islandsk kjempevulkan», «Full stopp for flytrafikken i Nord- Europa», «Norge uten kornlagre kritisk ved et stort vulkanutbrudd» og «Vulkanforsker spår tiår med asketrøbbel». For islendingane betydde utbrotet i tillegg til stor merksemd frå resten av Europa oppryddingsarbeid og dugnad. Varmen frå utbrotet smelta store delar av breen som låg over vulkanen, og det var fleire tilfelle av flaum og evakuering. Samtidig blei hus og jord dekte av oske. For dei som er vande med å leve med faren for vulkanutbrot, blei utbrotet i større grad ein del av kvardagslivet enn det blei for dei som bur i store delar av Europa. Oskeskya frå Island minte oss i høg grad om kor sårbare vi er overfor kreftene i naturen. Konsekvensane var store for europeisk luftfart, og oskeskya fekk også konsekvensar for samfunnstryggleiken i Noreg ved at redningsberedskapen, luftambulansetenesta og skogbrannberedskapen blei råka. Levemåten vår i eit stadig meir komplisert og høgteknologisk samfunn inneber at vi er sårbare på nye måtar, og det må vi ta innover oss og vere i stand til å førebyggje og handtere. Konsekvensane kan vere annleis neste gong noko slikt skjer. Kan ein tilsvarande utbrot skje igjen? Kan eit større og meir langvarig utbrot skje? Kva kan vi vente oss neste gong? Eyjafjall-utbrotet gjorde det tydeleg for norske styresmakter at vi treng meir kunnskap. Difor avgjorde Justis- og politidepartementet i samråd med andre departement den 12. mai 2010 å gi Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (DSB) ansvaret for å utarbeide ein naturvitskapleg analyse med temaet Noreg og vulkanar. Analysen skal kunne brukast som eit grunnlag for dei analysane av sårbarheit som departementa gjer for kvar sektor. 1.2 FORMÅL OG PROBLEMSTILLINGAR Vulkanutbrot og oskeskyer har sidan Eyjafjall-utbrotet kome inn i medvitet vårt på ein ny måte. Denne rapporten freistar å leggje eit naturvitskapleg grunnlag for å kunne kaste lys over spørsmåla kring vulkanar, oske og oskenedfall. Formålet er å gi aktørar som arbeider med samfunnstryggleiks- og beredskapsspørsmål, meir kunnskap om desse tema. Kva er det verste som kan skje i samband med vulkanutbrot? Kva må eventuelt styresmaktene planleggje ut frå? Ein start er å forstå kva vulkanar er, kvar dei finst, og korleis dei oppfører seg. Det finst ulike typar utbrot, og dei skil seg 9

frå kvarandre med omsyn intensitet, storleik og kor lenge dei varer. Fleire faktorar har noko å seie for korleis ein vulkan eller eit utbrot utviklar seg. Om vi kan varsle ein vulkan og eventuelt kor lang tid i førevegen kjem an på kva type vulkan det er, og om den seismiske aktiviteten blir registrert og overvaka. Kva er vulkanar? Kvar finst det vulkanar? Kva typar vulkanar er det grunn til å uroe seg for? På Island er det om lag 30 vulkanske system, og i åra framover kjem det til å kome fleire utbrot her. I Italia finst det sju aktive vulkanar, med Etna som den mest aktive det siste hundreåret. Ikkje mange veit at det også finst vulkanar på norsk jord, nærare bestemt på Jan Mayen i Nord-Atlanterhavet og på Bouvetøya i Sør- Atlanteren. Kan utbrot frå vulkanen på Jan Mayen få noko å seie for Fastlands-Noreg? Kor farleg er oske? Har oskenedfall noko å seie for folkehelse, dyreliv og natur? Kor store mengder oske kan falle ned hos oss? Kva med store utbrot som kan medføre global nedkjøling? Veit vi noko om konsekvensane av dette? Spørsmåla er mange, og målet er ikkje å svare på alle, men å bidra til å auke oversikta over og kunnskapen om vulkanar og oskenedfall å danne eit kunnskapsgrunnlag for å kunne drøfte konsekvensane og eventuell vidare planlegging seinare Analysen går ikkje inn på ei vurdering av konsekvensar. I den grad analysen omtalar konsekvensar, er det i tilknyting til kva ein bør bruke som planleggingsgrunnlag. Målet har vore å gjere geologiske og meteorologiske fagtermar forståelege og brukande for norske styresmakter. 1.3 METODE Analysen er ei samanstilling, tolking og omarbeiding av informasjon som er henta frå aktuell og oppdatert litteratur, geofaglege miljø i Noreg og ekspertkompetanse på Island. Som eit ledd i arbeidet med rapporten blei det gjennomført eit vulkanseminar på Island 9. 11. juni. Formålet var å samle relevant ekspertise for å lære av islandske styresmakter og forskarar. Seminaret fokuserte på geologiske og meteorologiske perspektiv ved eit vulkanutbrot, og var planlagt i tett samarbeid med islandske styresmakter og forskarar. Frå norsk side var Noregs geologiske undersøking, Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet (Institutt for geologi og bergteknikk), Meteorologisk institutt (flyvêrtenesta) og Justisog politidepartementet representerte i tillegg til Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap. Myndigheten för samhällsskydd og beredskap i Sverige og Beredskapsstyrelsen i Danmark var med på samlinga. Seminaret gav stort fagleg utbytte med blant anna presentasjonar av risikokartlegging og vulkanisme på Island, utbrotstypar og utbrotshendingar i historisk og geologisk tid. Meteorologisk institutt på Island presenterte korleis vulkansystema blir overvaka, og presiserte kor viktig det er å måle mikroskjelv og ikkje berre dei store skjelva. Vi fekk også ein presentasjon av dei dominerande vêrsystema i Nord-Atlanterhavet, og kva rolle vêrsystema speler for å spreie vulkansk oske. Det var uvurderleg for oss å ha førstehandstilgang på ekspertar på islandsk geologi og vulkanisme for å få avklart fleire av spørsmåla vi sat med. Ekspertar frå Universitetet i Bergen (UiB) fungerte som diskusjonsgruppe for å finne ut meir om oskenedfall og oskelag i Noreg. UiB har eit leiande forskingsmiljø på oskelag frå fortida, og det er nettopp fortida som kan gi oss kunnskap om framtida. Tidlegare utbrot har etterlate seg kraterarr, storkna lavastraumar og lag av oske. Desse spora kan vi bruke for å anslå kor store og intense utbrota har vore. I Noreg og andre nærliggjande område finn vi oskelag frå tidlegare utbrot i myrar og sediment på botnen av innsjøar og fjordar. UiB overvakar i tillegg den seismiske aktiviteten på Jan Mayen. Dermed fekk vi også diskutert moglege vulkanutbrot på den norske øya. 10

2 ANALYTISK RAMMEVERK 2.1 KVA ER VULKANAR? Jorda er i konstant endring ved at jordplatene flyttar på seg i forhold til kvarandre. Høge fjellkjeder (der plater kolliderer) og havområde (der plater glir frå kvarandre) blir danna gjennom prosessar over lange tidsperiodar på 10 100 millionar år. Over kortare tidsperiodar er vi vitne til at desse platerørslene er årsaka til vulkanutbrot og jordskjelv. Enkelt sagt kan vi seie at vulkanar er ventilane jorda bruker for å lette på trykket. Dei om lag 100 kilometer tjukke jordplatene, som består av jordskorpa og den øvste stive delen av mantelen, glir sakte over ei fast, men mindre stiv sone som blir kalla astenosfæren. I bestemte område der det finst vulkanar på overflata, går steinen i astenosfæren gjennom ei delvis oppsmelting. Smelta (magmaen) er ofte lettare enn steinmassane rundt, og stig oppover mot jordskorpa der han kan bli samla i magmakammer under aktive vulkanar. Slike magmakammer kan dannast på fleire ulike djup i skorpa. Eit vulkanutbrot kan oppstå når trykket i eit magmareservoar på grunt djup blir tilstrekkeleg høgt i forhold til trykket frå steinmassane over, og når magmaen i seg sjølv har tilstrekkeleg oppdrift til å kunne nå overflata. Når magmaen kjem til overflata, endrar det namn til lava. Tyntflytande lava strøymer langt og gir slake skjoldvulkanar, medan tjuktflytande lava gir bratte sider og høge kjegleforma stratovulkanar. Tyntflytande lava frigjer gassar lettare, noko som gir relativt rolege utbrot. I tjuktflytande lava har gassane vanskelegare for å sleppe laus, og utbrota kan bli mykje meir eksplosive, som til dømes Vesuv i Italia. VULKANISME UNDER HAVET Midt ute i Atlanterhavet rivnar jordskorpa. Europa og Amerika glir frå kvarandre med omtrent to cm i året, noko som gjer at Atlanterhavet blir stadig større. Flydistansen til New York vil til dømes vere 20 cm lengre om ti år. Rivna blir kalla for den midtatlantiske ryggen, og over denne ligg blant anna Jan Mayen og Island. I tillegg til at Island ligg midt på ei plategrense, ligg det ei søyle av uvanleg varm mantel direkte under Island. Dette er med på å mate vulkanane på sagaøya med magma. Slike søylestraumar finst fleire andre stader og har blant anna danna øyrekkjer som Kanariøyane, Hawaii og Asorane. Store magmasøyler kan også liggje midt under ei kontinental jordplate, langt frå næraste plategrense. Eitt eksempel på dette er Yellowstone i USA, som kan gi opphav til nokon av dei mest dramatiske vulkanutbrota som jorda har å by på. KLASSIFISERING AV VULKANAR Vulkanutbrot blir rangerte etter kor eksplosive dei er, og etter kor stort volum utbrotet har. Eksplosiviteten blir målt etter VEI-indeksen (Volcanic Explosivity Index), som går frå 0 til 8. Akkurat som jordskjelvskalaen er også VEI-indeksen logaritmisk. Det vil seie at eit vulkanutbrot av storleik VEI 5 er ti gonger så kraftig som eit med indeks 4. Eyjafjall-utbrotet er berekna til å vere eit VEI 3-utbrot, medan VEI 7 og VEI 8 blir brukte om superutbrot. Volumet til lavaen og oska frå eit utbrot blir målt i DRE (Dense Rock Equivalent). Små utbrot har eit volum på mindre enn 0,01 km 3. Det store utbrotet frå Katla i 1918 sleppte ut eit volum på 1 5 km 3, medan Laki-utbrotet i 1783 hadde eit volum på meir enn 10 km 3. Eyjafjall-utbrotet i 2010 var til samanlikning på 0,25 km 3 og var det største oskeutbrotet sidan Katla i 1918. Nokre av dei største vulkanutbrota i historisk tid: Vesuv (Italia) i 79 VEI 5: Utbrotet dekte dei romerske byane Pompeii og Herculaneum med pimpstein og oske. Elgjá (Island) i 934: Det største lavautbrotet på jorda dei siste to tusen åra (20 km 3 ). Produserte mykje svoveldioksid som danna svovelsyreaerosol i atmosfæren. Nedkjøling av den nordlege halvkula i om lag seks år etterpå. Öræfajökull (Island) i 1362 VEI 6: Det største oskeutbrotet på Island i historisk tid (1 2 km 3 DRE). Laki (Island) i 1783 VEI 6: Nest største lavautbrotet dei siste 2000 åra (15 km 3 ). Luftureininga (svovelsyreaerosol som ved Eldgjá-utbrotet, og hydrogenfluorid / flussyre)) førte til at husdyr døydde, avlingane slo feil og det blei hungersnaud på Island. Sjølv i Storbritannia døydde 20 000 menneske av lungeskadar frå svovelskya. Den nordlege halvkula blei nedkjølt, og avlingane svikta i Europa. Tambora (Indonesia) i 1815 VEI 7: Eitt av dei mest dødelege utbrota i historisk tid med over 70 000 drepne nær vulkanen. Utbrotet påverka det globale klimaet i åra etter. 1816 blei kalla året utan sommar, og berre i Europa reknar ein med at 200 000 menneske døydde av svolt året etter. Askja (Island) i 1875 VEI 5: Store mengder oske blei spreidde over Aust-Island og vidare austover mot Noreg og Sverige. 11

Mount St. Helens (USA) i 1890 VEI 5: Aktiv vulkan med overraskande utbrotsform. Likevel var det få som døydde, fordi varslinga og evakueringa var god. Mount Pinatubo (Filippinane) i 1991 VEI 6: Utbrot etter 500 år i dvale, men utbrotet blei varsla i god tid, og fleire titusen personar blei evakuerte og redda (men om lag tusen døydde). KAN VI VARSLE VULKANUTBROT? Dei aller fleste vulkanane gir teikn på at eit utbrot nærmar seg. Når magma pressar seg veg oppover, skaper det små jordskjelv. Desse jordskjelva kan vi overvake ved hjelp av seismiske instrument som måler ristingar i grunnen. Alle stadfesta vulkanutbrot på Island sidan 1996 har vore varsla på bakgrunn av seismisk aktivitet, og nokre også ved at ein har målt at vulkanen har heva seg. Utbrotet på Filippinane i 1991 starta med eit kraftig jordskjelv og dampskyer som forvarsel året før. I månadene før utbrotet auka jordskjelvaktiviteten kraftig, og det var tydeleg at eit stort utbrot var i gang. Forskarane var opptekne av å åtvare på riktig tidspunkt, slik at ein ikkje måtte evakuere folk fleire gonger før eit utbrot kom. Ulike evakueringssoner blei definerte ut frå kor nær dei var vulkanen. Til saman 60 000 menneske blei evakuerte, og på riktig tidspunkt. Evakueringsplanar er også klare for områda rundt Vesuv, blant anna for Napoli. Truleg må meir enn 600 000 menneske flyttast ved eit stort utbrot, og det tek fleire dagar. Det er essensielt å varsle i god tid, samtidig som ein også her er oppteken av å unngå falske alarmar. Likevel er det slik at sjølv med gode målingar og ekspertar til stades, er det ikkje alltid lett å spå kva som skjer når ein vulkan vaknar. Mount St. Helens (i staten Washington, USA), var kjend som ein aktiv vulkan, men hadde då han igjen viste teikn på å vakne til liv, ikkje hatt utbrot sidan 1857. To månader med jordskjelv og små utbrot gjorde området til ein ynda stad for vulkanforskarar. Prøvar blei tekne jamleg, og skjelv blei målte, og alt låg til rette for å kunne varsle i god tid før eit utbrot. US Geological Survey (USGS) hadde gitt ut faresonekart og varsla kontinuerleg om at eit større utbrot var sannsynleg. Alle dei 57 personane som mista livet, var innanfor faresonene og visste eller burde ha visst om dette. Nokre fastbuande blei bedne om å flytte frå området, men nekta å følgje oppmodinga. USGS-geologen Dave Johnston, som var på den mest utsette observasjonsposten, var fullt klar over faren. Nordflanken av vulkanen este ut fordi magmaen flaut høgt opp og ut mot nordsida. Til slutt raste den ustabile nordflanken ut slik at sprekker punkterte damptrykket i smeltemassen. Magmaen tok til å koke, og eit stort, eksplosivt utbrot starta. Produkta blanda seg med is og vatn, og enorme slamstraumar fløymde nedover langs vassdraga og ut i Columbia River. Dei vidkjende orda «Vancouver! Vancouver! This is it!» blei dei siste frå geologen David Johnston, som rapporterte til vulkansenteret i Vancouver (Washington) om at utbrotet var i gang. 2.2 KVIFOR KAN VULKANAR GI OSS PROBLEM? «I kveld, mellom klokken 20 og 22, falt det fin, grå sand ned sammen med regnet og dannet et flere cm tykt lag som festet seg på vinduer og husvegger.» I rapporten til fyrvaktaren på Ona Fyr, 29. mars 1875 Dagen etter at fyrvaktaren på Ona Fyr skildra den grå sanden, blei det rapportert om grå sand og støv som svei i auga, frå både Trysil og Stockholm. Etter kvart blei det tydeleg at dette Figur 1: Spreiing av oska frå Askja-utbrotet 28. 29. mars 1875. Oskeskya blei transportert austover, og same dagen som utbrotet starta, fall det oske på austkysten av Island 80 km unna. Omtrent 15 timar seinare blei det observert oske på vestkysten av Noreg, 1100 km unna (frå Mohn 1878, i Lacasse 2001). 12

Figur 2: Foto av dei største partiklane i Vedde-oska, som viser at vulkansk glas er eit meir dekkjande omgrep enn oske. Alt mindre enn 0,063 mm blei sikta bort, og det utg jorde størstedelen i oska. Foto: Jan Mangerud var vulkansk oske som stamma frå Island og Askja-utbrotet, som hadde starta om natta mellom den 28. og 29. mars 1875. To år seinare registrerte den norske meteorologen Henrik Mohn dette oskenedfallet på kart. Dette var første gongen nokon skildra mønsteret til ei oskesky og gjorde greie for kor fort ho spreidde seg (figur 1). Hendinga er ikkje eineståande. Gjentekne gonger i historisk og geologisk tid har fleire vulkanutbrot ført til oskenedfall i Noreg og andre land i nærleiken. KVA ER EIGENTLEG OSKE? Ved eit vulkanutbrot blir vulkansk materiale, eller tefra, slyngde ut i atmosfæren. Dei finaste av tefrapartiklane mindre enn 2 mm i diameter blir kalla oske. Oske er eigentleg eit misvisande omgrep i vulkansamanheng, for det er lett å tenkje på oske frå eit bål eller ein peis. Men oskekorn frå eit vulkanutbrot er langt meir skadelege enn vanleg oske. Eit rettare omgrep kunne kanskje ha vore vulkansk glas? Vulkansk oske er nemleg pulverisert stein og glas (figur 2). Oska blir ofte frigjord ved freatomagmatiske utbrot, som er utbrot der vatn kjem i kontakt med smelta stein. Oska kan som kjent skape problem for flymotorar, men også for økosystem når det er store mengder nedfall. Den mest finkorna oska kan skape pusteproblem. OSKENEDFALL Vulkansk oske kan spreie seg med vinden over store område når det er vulkanutbrot. Oskelaga og storleiken på oskekorna blir mindre til lenger unna utbrotet ein kjem. Kor omfattande oskeutbreiinga blir, er avhengig av mellom anna styrken og storleiken på vulkanutbrotet, høgda på oskesøyla og meteorologiske faktorar som vindstyrke, vindretning og nedbørsmønster. Oske som fell ned over land, legg seg som eit jamt, men tynt teppe over landskapet. På berre eitt eller to år er mykje av oska vaska ut i bekker og elvar og ført ut i havet eller avsett i innsjøar. Skal vi bli råka av ei eventuell oskesky, må altså dei meteorologiske tilhøva liggje til rette for å transportere oska. Den vanlegaste vindretninga frå for eksempel Island og Jan Mayen er i den nedre delen av atmosfæren (troposfæren) hovudsakleg frå vest mot aust. I stratosfæren, laget over troposfæren, skiftar det ofte mot meir austlege vindar (frå aust mot vest) frå april til august. Studiar av kjende oskelag frå historiske Katla-utbrot viser oskespreiing mot aust, nordaust og søraust i åtte av 17 utbrot, det vil seie mot Skandinavia. Den veka Eyjafjall-utbrotet var på sitt mest eksplosive, var derimot vindretninga mellom Island og Europa nordvestleg. Sjølv om så stabile nordvestlege vindar blir rekna som utypiske, kan vi igjen oppleve at oske frå utbrot på Island får følgjer for Fastlands-Europa og Storbritannia. Meir sannsynleg er det at ei eventuell oskesky som blir transportert bort frå Island, kjem til å råke Noreg. Dei siste 10 000 åra har Noreg og områda rundt NordAtlanterhavet fleire gonger fått oskenedfall frå vulkanske sentrum som Island, Jan Mayen og Eifeldistriktet i Tyskland. Island står for brorparten av dei historiske oskelaga ein finn i geologiske sediment. Dette kjem av storleiken på utbrota på Island, og kor ofte dei skjer og at den dominerande vindretninga går mot Noreg. Eifeldistriktet har ikkje hatt utbrot på fleire tusen år, og blir no rekna som sovande. 13

Tabell 1: Eit utval kjende oskelag med opphav frå Island (Lacasse, 2001). Utbrot Tid Oskenedfall Katla 1918 Island, Vest-Noreg, Sverige Askja 1875 Vest-Noreg, Sverige Katla 1625 Vest-Noreg, Færøyane Öræfajökull 1362 Vest-Noreg, Grønland Hekla 3 ~2900 år sidan Færøyane, Vest-Noreg, Sverige, Nordvest-Tyskland Hekla 4 ~4500 år sidan Færøyane, Vest-Noreg, Grønland, Nordvest-Tyskland Vedde-oska (Katla) 12 000 år sidan Nordsjøen, Vest-Noreg, Grønland, Vest-Russland Finkorna oske kan blir spreidd over store område på relativt kort tid, og same oskelaget kan finnast att fleire stader. Oskelag er såleis eit nyttig hjelpemiddel for geologar. Laga kan gi informasjon om historiske vulkanutbrot og atmosfærisk sirkulasjon bakover i tid (tabell 1). Ein geolog kan også ved hjelp av oskelag få god alderskontroll på sedimenta som ho eller han arbeider med. Oskelaget som blir kalla Vedde-oska i dag, er det best dokumenterte oskelaget i regionen vår, og det som har største kjende utbreiing. Oska stammar frå eit utbrot frå Katla for 12 000 år sidan, og er funne i Sverige, Russland, Storbritannia, Nederland, Alpane og Grønland i tillegg til Norskehavet, Nord-Atlanterhavet og mange stader i Noreg. I nokre innsjøar i Noreg har ein funne opptil 40 cm tjukke Vedde-lag. Dette høyrest mykje ut, men ein innsjø verkar som ei trakt som oska blir vaska ut i. Utrekningar viser at Veddeoska danna eit to tre mm tjukt oskelag på bakken på Møre. Det er likevel mykje med tanke på kor lite oske som fall ned frå Eyjafjall-utbrotet, og kor store problem det skapte. KAN VULKANUTBROT GI GLOBAL NEDKJØLING? Svaret på dette spørsmålet er ja. Under høgt trykk i jordskorpa er gass oppløyst i smelta stein. Ved eit utbrot stig magmaen til overflata, og trykket minkar. Gassen dannar små bobler som raskt aukar i tal og storleik, og gassen blir til slutt frigjord. Vassdamp er den viktigaste gasskomponenten, men gassen kan også innehalde betydelege mengder av svoveldioksid, karbondioksid og fluor. Svoveldioksid blir løyst opp i små vassdropar, og dannar aerosolar av svovelsyre. Spreiinga av slike aerosolar kan bli omfattande, særleg dersom dei når stratosfæren (~20 50 km over bakken). Aerosolar reflekterer solstrålinga tilbake til verdsrommet og gjer såleis at varmestrålinga til jorda blir mindre. Stor spreiing av vulkansk gass var tilfellet under Laki-utbrotet på Island i 1783. Utbrotet varte frå juni 1783 til februar 1784, og ein reknar det som eit VEI 6-utbrot. Utbrotet førte til store utslepp av lava og oske. Produksjonen av gass må ha vore enorm, og heile sommaren 1783 blei Europa prega av tåke og røyk som stengde for sola. Fleire stader var tåka så tjukk at båtar blei liggjande i hamn. «Her kunne vi bare lukte røyken, men likevel ble vi syke. ( ) Det er derfor, ikke rart at områder på Island ble ødelagt og ubrukelig som beitemarker for husdyr. Husdyrene ble så igjen ubrukelige for mennesker, og menneskene ble så rammet av hungersnød, sykdom og død.» Presten Johan Nordahl Brun i samband med ein innsamlingsaksjon til islendingane i 1786 Det tette sløret som hang framfor sola i Europa heile sommaren 1783, blei følgt av ekstrem kulde vinteren etter, og ein byrja å tenkje på samanhengen mellom vulkansk aktivitet og lufttemperatur. Det er i dag kjent at kraftige utbrot som spreier aerosolar i stratosfæren, kan vere med på å kjøle ned jorda med fleire grader. Denne effekten kan vare i frå to til ti år. Eit av dei kraftigaste utbrota på jorda i historisk tid er Tambora-utbrotet i Indonesia i 1815. Utbrotet, som var eit VEI 7-utbrot, sende så mykje oske og gass opp i stratosfæren at det påverka det globale klimaet. Ein går ut frå at den globale gjennomsnittstemperaturen fall med 0,4 0,7 Celsius. Året etter blir kalla året utan sommar i Europa. Konsekvensane var betydeleg avlingssvikt og hungersnaud, særleg i Sentral- Europa. Viktig i denne samanhengen er at vulkanar som ligg nær ekvator, får meir å seie for det globale klimaet enn vulkanar på høgare breiddegrader, slik som dei på Island. Dette kjem særleg av at varmeinnstrålinga er mykje større ved ekvator, men også av at luftsirkulasjonen gjer at aerosolane her spreier seg både mot nord og mot sør. TSUNAMIAR Blant dei skadeeffektane ved vulkanutbrot som når langt, er også faren for tsunamiar. Ved fleire av dei kjende historiske vulkanutbrota med høge dødstal, er det tsunamiaene (ei følgje av eksplosive utbrot) som har teke flest liv. Dette var tilfelle ved til dømes utbrotet av Unzen (Japan) i 1792, der 15 000 menneske døydde, og Krakatoa-utbrotet (Indonesia) i 1883 med 36 000 døde. 14

Ein tsunami er ei flodbølgje som oppstår anten ved topografiske forandringar av havbotnen eller ved at større fjellmassar sklir ut i havet. Tsunamiar kan forplante seg på tvers av osean ved at heile vassmassen frå botnen til overflata svingar; dei kan forplante seg med hastigheiter på opp til tusen kilometer i timen i ope hav, men blir bremsa ned medan bølgjehøgda byggjer seg opp når dei nærmar seg land. Sjølv om bølgjehøgda på det opne havet vanlegvis er lita (under éin meter), kan ho byggje seg opp til fleire titals meter når ho treffer land. Nokre av dei norske fjordane er spesielt utsette for store bølgjehøgder på grunn av den kanaliserande effekten fjorden har, medan andre kan verke vernande. Eit større vulkanutbrot på ei av vulkanøyane i Atlanterhavet, eller eit stort undersjøisk utbrot i Atlanterhavet, kan i verste fall danne ein tsunami som treffer Noreg. Ein kjempetsunami, som var like stor som i Indonesia i 2004, trefte Noreg i steinalderen (for 8200 år sidan). Årsaka til den var ikkje eit vulkanutbrot, men eit skred på kontinentalskråninga. 2.3 KVA VULKANAR KAN GI OSS PROBLEM? VULKANANE PÅ ISLAND Island er ei vulkansk øy som ligg rett over rifta der den europeiske og den amerikanske plata glir frå kvarandre. I tillegg ligg øya rett over eit såkalla hot spot (varmeflekk) ei oppgåande søyle med varme steinmassar som kjem opp og delvis smeltar øvst i mantelen. Dette gir vulkansk aktivitet på øya. Vulkanutbrot, jordskjelv, varme kjelder og geysirar pregar landskapet. Gjennom dei 1100 åra det har budd folk på øya, har befolkninga med jamne og ujamne mellomrom blitt påverka av ulike geologiske fenomen. «Island, en ø i havet en ildø, hvis stræbsomme vulkaner tårnede deres lavamasser, størknede i lag på lag, så højt til vejr, at der til sidst lagde sig sne på dem. En ø, som i Vikingetide, da Nordboerne mer og mer vandt herredømme over havene, nu og da er bleven set av søfarende, engang imellom med ilden, men vel oftest med isen som øverst.» Gunnar Gunnarsson ULIKE TYPAR UTBROT PÅ ISLAND Til saman har Island om lag 30 vulkansystem, og det er stor variasjon i typane av utbrot. Årsaka til dette er platespreiinga med sprekkesystema som høyrer til, varmepunktet under Island og at det er vulkanar både med og utan isbrear over. Dei fleste vulkanutbrota på Island skjer i dei vulkanske systema til Grímsvötn, Hekla, Katla og Askja (figur 3). Desse systema har både høgst utbrotsfrekvens og størst vulkansk produksjon. Som oftast er utbrota små når dei skjer i sentrum av vulkanane, mens dei blir større i sprekkesystema rundt. Slike sprekkeutbrot er vanleg der plater glir frå kvarandre, noko som er tilfelle på Island. Nokre av dei største utbrota på Island er av sprekketypen. Figur 3: Kart over Island med vulkansystem, brear og geologiske lavastraumar (Guðmundsson og andre, 2008). 15

Dei ulike utbrotstypane på Island er: sprekkeutbrot som varer relativt kort strombolianske utbrot (oppkalla etter vulkanøya Stromboli i Sør-Italia) med kortvarige og eksplosive utbrot av lava vulkanske utbrot (oppkalla etter vulkanøya Vulcano i Sør-Italia) som er kjenneteikna ved ein serie kortvarige eksplosjonar, oskeskyer på fem ti kilometers høgde og rolege fasar innimellom pliniske utbrot (oppkalla etter Plinius, som skildra utbrotet av Vesuv i år 79 e.kr.) som er svært eksplosive og med oskeskyer som kan nå opp i 45 km høgde Utbrot der det går føre seg eit samspel mellom vulkanar og isbrear, blir kalla freatomagmatiske utbrot (phreato er det greske ordet for grunnvatn) der isen tilfører smeltevatn som gir eksplosive utbrot. Den første delen av utbrotet frå sentralområdet på Eyjafjall var freatomagmatisk. KJENDE VULKANUTBROT PÅ ISLAND Den store variasjonen i utbrotstypar på Island gjer at utbrota varierer både når det gjeld kor ofte dei kjem, og kva konsekvensar dei får (tabell 2). Det mest eksplosive utbrotet på Island i historisk tid var Öræfajökull i 1362. Ein har berekna denne til å ha vore eit VEI 6-utbrot og det største pliniske utbrotet i Europa dei siste 2000 åra. Omtrent 10 km 3 (2 km 3 DRE) tefra blei produsert, og dei busette områda i nærleiken blei hardt råka av oskenedfallet. Eit anna stort utbrot på Island var sprekkeutbrotet i Laki (sør for Vatnajökull) i 1783. Luftureininga med flussyre- og svovelsyre-aerosol gjorde at husdyr døydde, avlingar slo feil og hungersnaud følgde. Nesten ein fjerdedel av innbyggjarane på Island omkom som følgje av utbrotet. Så ille var det at danskekongen ville evakuere heile øya og erklære at ingen kan bu der. Truleg døydde fleire tusen i Europa som direkte følgje av gasskya frå Island, og ikkje minst av svolt på grunn av avlingssvikt. Ein av dei mest aktive vulkanane på Island er Grímsvötn, med nær eitt utbrot kvart tiår. Denne sentralvulkanen ligg under breen Vatnajökull. Vatnajökull dekkjer eit område på over 8000 km 2, og er såleis den nest største isbreen i Europa etter Austfonna på Svalbard. Det siste utbrotet i Grímsvötn skjedde i 2004 og blei følgt av store flaumar av smeltevatn. Bárðarbunga er ein annan vulkan som også er lokalisert under Vatnajökull. Både Grímsvötn og Bárðarbunga er ein del av sprekkesystemet som inkluderer Laki. RISIKOVURDERINGAR AV VULKANUTBROT PÅ ISLAND Vulkanutbrot på Island er altså vanleg, med små utbrot kvart fjerde til femte år, mens VEI 3-utbrot, som til dømes Eyjafjallutbrotet, skjer kvart tiande til tjuande år. Dei største eksplosive utbrota (VEI 6) skjer heldigvis berre med 500 1000 års intervall. Det har ikkje vore VEI 7- eller 8-utbrot på Island i historisk tid. Ikkje alle vulkanutbrot på Island passar inn i VEI-indekssystemet. Sidan fleire vulkanar er dekte av is, kan spreiinga av oske bli større enn VEI-indeksen tilseier. Dersom vi skulle få eit nytt utbrot som tilsvarer Öræfajökullutbrotet i 1362, med 6 på VEI-skalaen og sterk vind mot Europa, ville det vere ei av dei mest dramatiske vulkanhendingane på Island. Eit slikt utbrot ville kunne spreie oske og tefra over store delar av Island og Europa, og gjere skade på avlingar, dyr og kommunikasjonslinjer, og blokkere flytrafikken. Tabell 2: Kjende utbrot på Island sidan 870, og konsekvensar for Island (frå Guðmundsson og andre, 2008). Vulkansystem Tal på utbrot sidan 870* Siste utbrot etter 870 Største utbrot etter 870 Viktigaste konsekvensar på Island Katla 21 1918 934 Flaum oske lava Grímsvötn, Laki ~70 2004 1783-84 Flaum oske lava Hekla 23 2000 1766-68 Lava oske fluor Bárðarbunga, Veiðivötn 23 1910? Før 1100-talet Oske flaum lava Öræfajökull 2 1727 1362 Pyroklastisk straum flaum oske Askja >2 1961 1875 Oske Krafla 2 1984 1984 Lava Eyjafjallajökull 3 2010 920 Flaum oske Vestmannaeyjar 2 1973 1964-67 Oske lava Reykjanesskagi 4 ~1340? ~1227 Lava oske Prestahnukur 1 ~950 ~950 Lava Þeistareykir 1 1867 (i sjø) - Oske Snæfellsnes 1 ~900 ~900 Lava oske *870: Den første nordmennene busette seg på Island frå år 874. 16

Eit stort utbrot frå Katla ville også vere dramatisk. Det ville kunne medføre jökullhlaup og flaumar som råkar område og infrastruktur, og oska ville kunne spreie seg over heile Europa. Desse verstefallsscenarioa har gjentakingsintervall på 500 1000 år. Overraskande få har mista livet på grunn av vulkanutbrot på Island når vi tenkjer på kor ofte det er utbrot. Sidan 1860 er det berre tre kjende dødsfall. Derimot kan dei økonomiske konsekvensane av eit utbrot bli store, og nokre stader er også utsette for moglege lavastraumar. Den største faren knytt til vulkanutbrot på Island er katastrofetapping av bredemde sjøar som blir danna ved vulkanutbrot. Dette fenomenet er så typisk for Island at det har fått den islandske nemninga jökullhlaup. Dette oppstår når varmen frå eit vulkanutbrot under ein bre smeltar isen omkring, slik at store mengder smeltevatn til slutt blir sleppt ut. VULKANAR I NOREG Noreg har hatt geologisk flaks på mange måtar. For eksempel har geologien gitt oss flotte fjell og djupe fjordar, olje, gass og Golfstraumen. Geologien har også sytt for at landet er trygt plassert langt inne på den eurasiske plata (Europa og Asia). Vi er dermed langt unna aktive plategrenser, og på fastlandet merkar vi lite til platerørslene. Men Noreg har faktisk to vulkanar. Dei ligg rett nok ikkje på fastlandet, men ute i havet. Begge er eit resultat av den pågåande spreiinga av havbotnplatene. Bouvetøya ligg ved sørenden av den midtatlantiske ryggen, og Jan Mayen ligg nær den same ryggen ved ei brotsone mellom Kolbeinsey- og Mohnsrygg-segmenta. Bouvetøya (med Olavtoppen på 780 moh.) ligg på 54,4 S og utgjer den isdekte toppen av ein vulkan som stikk opp av havet. Vulkanaktiviteten på Bouvetøya er låg, og det finst ingen historiske skildringar av vulkanutbrot. Utslepp av vulkanske gassar er registrerte i nyare tid, men den noverande aktiviteten er avgrensa til fumarolar, som er små ventilar som gir frå seg damp og gass. I den nordlege enden av den midtatlantiske ryggen ligg Jan Mayen, der vulkanen Beerenberg hevar seg 2277 moh. I motsetnad til Bouvetøya er Beerenberg ein aktiv vulkan, som har hatt fleire utbrot i nyare tid. Berekningar anslår at det har vore omtrent 75 utbrot frå Beerenberg sidan siste istida (dei siste 10 000 åra). Det gir eit gjennomsnittsintervall mellom utbrota på 100 133 år. Dei kjende utbrota frå Beerenberg har vore flankeutbrot med smålåtne lavamengder og ikkje utbrot frå sjølve kratersenteret. Beerenberg har ikkje vore utprega eksplosiv dei siste hundreåra, men den høge vulkankjegla og utbrot av silikarike smelter tyder på at han har hatt og kjem til å ha større eksplosive utbrot. Vulkanen er dessutan delvis dekt av is, og dette kan medføre freatomagmatiske utbrot og store oskemengder. KAN EIT UTBROT FRÅ BEERENBERG FÅ KONSEKVENSAR FOR FASTLANDS-NOREG? 18. september 1970 starta ein serie med vulkanske jordskjelv som blei følgde at eit flankeutbrot på nordaustsida av Beerenberg. Utbrotet blei oppdaga av eit Orionfly 20. september. Oskeskya strekte seg elleve kilometer opp i atmosfæren. Lavaproduksjonen varte i over tre veker, og om lag 0,5 km 3 tefra blei produsert. Vind som for det meste kom frå vest, gjorde at det meste av oska blæs bort frå Jan Mayen, og berre 100 km 2 landoverflate blei dekt av oske. Til Stavanger Aftenbland (15. april 2010) fortel pilot Per Gram om den gongen han flaug inn i oskeskya frå utbrotet. «På det tidspunktet var det ikke kjent at vulkanskyer kunne være farlig for lufttrafikken. Da det norske overvåkingsflyet landet på basen på Andøya viste det seg at skrog og vinger på den fi re-motors store turbopropmaskinen var som sandblåst. ( ) Alle fire propeller var såpass ødelagt av asken at samtlige måtte skiftes etter toktet.» Per Gram, pilot 5. 7. januar 1985 var det igjen jordskjelvaktivitet på Jan Mayen, og eit utbrot blei oppdaga 6. januar frå den meteorologiske stasjonen på øya og stadfesta frå eit linjefly 7. januar. Frå flyet blei det observert lava og oskefontener i opp til tre kilometers høgd. Utbrotsintervalla til Beerenberg ser no ut til vere i ei hyppigare fase enn gjennomsnittet, med dei kjende utbrota i 1732, 1818, 1970 og 1985. Men denne auken kan vere tilsynelatande, for det kan ha vore fleire utbrot tidlegare som ikkje er registrerte. Det er uansett svært sannsynleg at vulkanaktiviteten held fram. Om det kjem eit utbrot frå sentralkrateret, er ikkje mogleg å føreseie, men dersom det skulle kome eit utbrot frå krateret, blir dette truleg større enn flankeutbrota, og kan bli innleidd med ein kraftig eksplosjon der korken i krateret blir sprengd laus. Elles kan det verke som om gassutblåsingar langs foten av fjellet reduserer trykket i sjølve krateret, noko som minkar risikoen for eit kraterutbrot. Eit mest sannsynleg utbrotsscenario frå Beerenberg er eit flankeutbrot i nord eller nordaust. Dersom eit utbrot skulle skje, vil først og fremst stasjonen Olonkinbyen og flyplassen på øya bli råka av oskenedfall. Ved tett oskenedfall blir det problematisk å evakuere besetninga på stasjonen med fly. I tillegg kan ein tenkje seg at høg oskeproduksjon, som ved utbrotet i 1970, saman med kraftige vestlege vindar vil kunne råke store delar av Nord-Noreg. 17

OVERVAKING OG VARSLING AV VULKANUTBROT PÅ JAN MAYEN Jordskjelv som følgje av magmarørsler omfattar både høgfrekvente og lågfrekvente skjelv. Høgfrekvente skjelv kjem av brotdanning i bergartane som omgir smeltemassane, og kan likne vanlege forkastingsskjelv. Lågfrekvente skjelv kjem av harmoniske skjelvingar i sjølve magmastraumen og gir svake signal. Vi kan vanlegvis registrere forstadia til eit vulkanutbrot som relativt sterke høgfrekvente jordskjelvsvermar. Etter det store utbrotet på Jan Mayen i 1970 blei det installert seismiske målestasjonar for å måle posisjon, djupn og type av jordskjelv i dei nære omgivnadene til øya. Fire seismiske stasjonar overvakar Beerenberg. Tre av dei tilhøyrer Universitetet i Bergen, og éin tilhøyrer NORSAR (for atomsprengingsovervaking). Dei seismiske målestasjonane på Jan Mayen er først og fremst installerte av vitskaplege omsyn. Mandat og varslingsrutinar knytte til overvakinga kan sjå ut til å vere noko uavklarte. SUPERVULKANEN GOLIAT BLANT VULKANAR Supervulkanar er den populærvitskaplege fellesnemninga på ekstremt store og sjeldne vulkanutbrot som har ført til nokre av dei kraftigaste geologiske hendingane på jorda. Reint teknisk er supervulkanar på det høgste nivået på både DRE-skalaen (meir enn 10 km 3 ) og VEI-skalaen (indeks 7 og 8), og er fleire hundre gonger større enn dei fleste historiske utbrota vi kjenner. Supervulkanar skil seg frå vanlege vulkanar ved at dei ikkje har noko kjegleforma fjell som utbrotet kjem ut frå. Ved supervulkanutbrot kollapsar bakken over magmakammeret når enorme lava- og oskemengder blir slyngde ut. Resultatet er eit massivt krater, ofte på fleire tusen km 2. Eit supervulkanutbrot kan vere så kraftig at det kan øydeleggje heile kontinent og gjere at dyre- og plantelivet døyr ut. På grunn av dei store mengdene med oske som blir slyngde ut i troposfæren (nedre delen av atmosfæren, 0 20 km) og stratosfæren (20 50 km), blir sollyset reflektert, og den globale gjennomsnittstemperaturen kan falle med fleire grader. Det finst fleire supervulkanar på jorda, men på grunn av sjeldne utbrot er dei ikkje så lette å identifisere. Formasjonane til supervulkanane er også så store at det er vanskeleg å oppdage dei ute i felt, og ein må ofte ta i bruk satellittbilete for å oppdage dei. Men ikkje alle delar av jorda (medrekna havbotnen) er kartlagde i detalj. Nokre av dei som er kartlagde og kjende, ligg i Indonesia, Russland, Filippinane, Japan, Italia, New Zealand og USA. NÅR KJEM NESTE SUPERVULKANUTBROT? Til vårt hell har det vore fleire titusen år mellom kvart utbrot frå ein supervulkan. Nokre av dei siste supervulkanane som hadde utbrot, var Toba på den indonesiske øya Sumatra for 74 000 år sidan, Campi Flegrei ved Napoli for 40 000 år sidan og Taupo på New Zealand for 26 500 år sidan. Å anslå konsekvensane av desse utbrota er ikkje enkelt, men ein trur ikkje at utbrota har fått katastrofale følgjer for menneska. Ein tydeleg konsekvens ser ut til å vere at den globale temperaturen fell med fleire grader over ein to til tiårsperiode. Ein av kandidatane til å få neste superutbrot er i nasjonalparken Yellowstone i USA. Vulkansystemet er ein av dei mest kjende og mest undersøkte av supervulkanane. Her har det vore utbrot tre gonger dei siste to millionar åra, med gjentaksintervall på 600 800 000 år. Siste utbrotet var for 640 000 år sidan. ANDRE VULKANAR Andre europeiske land som Italia, Kanariøyane, Asorane og Hellas har også aktive vulkanar. Av dei italienske er Vesuv og Etna på Sicilia mest kjende. I Hellas er Santorini mest kjend. Det er viktig å presisere at vulkanutbrot frå desse europeiske vulkanane først og fremst får konsekvensar for områda i nærleiken av vulkanane. Til dømes hadde Santorini eit utbrot i 1638 som førte til ein tsunami med bølgjehøgder på 50 meter, og som skapte katastrofe på Kreta. Eit liknande tsunamiscenario som følgje av eit vulkanutbrot eller av at ein vulkan kollapsar, er også frykta på øya La Palma i nærleiken av Tenerife. Den italienske vulkanen som kan tenkjast å skape mest problem i europeisk samanheng, er samtidig den minst kjende, nemleg Campi Flegrei. Dette er ein kaldera (eit innsøkkingskrater) vest for Napoli som hadde sitt siste, rett nok mindre, utbrot i 1538. I førhistorisk tid, for om lag 40 000 år sidan, hadde han eit supervulkanutbrot (VEI 7), og ein meiner at han framleis er i stand til å produsere eit liknande utbrot. Sjølv om faren for eit stort utbrot i næraste framtid ikkje er overhengande, så er det interessant å vite at havbotnen i kalderaen har heva seg med to meter sidan 1970, noko som tyder på at det er stadige rørsler i magmakammeret. Dei vulkanane som har størst potensial til å skape konsekvensar for Noreg utanom Island og Italia, er vulkanar langt unna. Store vulkanutbrot i Mexico, Indonesia eller Japan kan verke fjerne. Likevel kan store utbrot frå desse få innverknad på oss, og det skjer først og fremst gjennom påverknad på det globale klimaet. Eit stort utbrot med store mengder gass frå eit utbrot i Indonesia vil på grunn av vindsirkulasjonen rundt ekvator raskt spreie gass og aerosolar. Varmeinnstrålinga frå sola er også sterkast her, og når ho blir blokkert, får det difor større konsekvensar enn tilsvarande aerosolmengder på høgare breiddegrader. Slike effektar varer likevel berre mellom to til ti år. 18

GLOBAL OPPVARMING FLEIRE VULKANUTBROT? Global oppvarming kan føre til at isbreane smeltar raskt. Der isbreane dekkjer vulkanar, kan det skape ein klimaeffekt med hyppigare utbrot. Rask issmelting fører til avlastning av vekt, og det kan gjere magmakammeret under ustabilt. På denne måten meiner ein at klimaendringane kan føre til auka vulkanaktivitet. Dette stemmer med både teoretiske modellar og historiske arkiv. Blant anna var det auka vulkansk aktivitet i overgangen frå siste istid til dagens varme mellomistid. 19

20

3 OPPSUMMERING Under Eyjafjall-utbrotet i april 2010 blei for første gong mykje av det europeiske luftrommet stengt i fleire dagar. Sjølv om dette var ein til no unik situasjon, var utbrotet i seg sjølv ordinært. I global samanheng skjer liknande utbrot ganske ofte (mellom kvart år til kvart tredje år), særleg i Indonesia og områda som omkransar Stillehavet (til dømes New Zealand, Filippinane, Japan, Kamtsjatka, Aleutane, Alaska, Britisk Columbia, Washington, Mexico, Guatemala, Colombia, Peru, Bolivia og Chile). Vi bør difor vere budde på tilsvarande utbrot, sjølv på Island og i Europa. Det er vulkanutbrot på Island omtrent kvart tredje til fjerde år, og vi kan vente oss eit utbrot som frå Eyjafjall i 2010 kvart tiande år. Men akkurat kvar, når og korleis neste vulkanutbrot blir, er umogleg å føreseie. Kor omfattande oskeutbreiinga frå eit utbrot på Island eller Jan Mayen kan bli, er avhengig av meteorologiske forhold som vindstyrke, vindretning og nedbørsmønster. Den vanlegaste vindretninga i Nord-Atlanterhavet er hovudsakleg vestlege vindar. Men under Eyjafjall-utbrotet var vindforholda meir nordvestlege, så sjølv om gjennomsnittleg vindretning for april 2010 var dei meir vanlege vestlege vindane, var det i veka då utbrotet var på sitt mest eksplosive, nordvestleg vindretning. Det er dermed vanskeleg å føreseie om eit utbrot på Island kan få konsekvensar for oss i Noreg. Oskeskya frå Eyjafjall skapte unntakstilstand i europeisk flytrafikk i ei veke. Men oskemengdene var ikkje eit verstefallsscenario. Ulike oskelag som er funne i sediment frå innsjøar og liknande, viser at tidlegare oskehendingar har vore mykje større. Utbrotet frå Katla, som for 12 000 år sidan produserte Vedde-oska, gav eit to til tre mm tjukt lag på bakken på Vestlandet. Samanlikna med at Eyjafjall knapt gav noko oskenedfall hos oss, kan vi gå ut frå at eit nytt utbrot i Veddedimensjonen får store konsekvensar for samfunnet i dag. I media blei det spekulert mykje på vulkanen Katla og koplinga til Eyjafjall. Eit stort utbrot frå Katla vil heilt klart vere dramatisk, men først og fremst får det alvorlege konsekvensar for Island. Oskeproduksjonen ved eit eventuelt utbrot er avhengig både av storleiken på utbrotet, korleis magmaen er samansett, og om utbrotet skjer i nærleiken av vatn, og ein kan ikkje føreseie dette. Katla blir nøye overvaka, og med skjelv i forkant kan ein varsle utbrot. Det er per i dag ingen seismisk aktivitet under Katla som tyder på at vi står føre eit utbrot i nær framtid. Det er derimot vanskelegare å varsle utbrot frå Hekla. Tidlegare Hekla-utbrot har berre hatt forvarsel på eit par timar. Grímsvötn, Laki og Bárðarbunga (alle på Island) har også vore svært aktive vulkanar som kan skape utfordringar med utbrota sine. Storleiken på oskekorn varierer, men det er berre dei minste partiklane (<10 µm) som kan pustast inn og gi potensielle helseskadar. Verknadene på helsa kan vere irritasjon av slimhinnene i auge, nase og luftvegane. Dei mest utsette gruppene er barn og personar med lungesjukdommar og hjartesjukdommar. Konsekvensane er størst i områda nær vulkanutbrotet. Men tidlegare utbrot som Askja-utbrotet i 1875 har vist at vulkansk oske kan få konsekvensar for helsa til folk fleire hundre kilometer unna eit utbrot. I 1875 kunne ein enkelte stader i Noreg kjenne at det fine støvet svei i auga, men ingen andre større helsekonsekvensar er skildra frå denne hendinga. Etter Laki-utbrotet i 1783, som råka Island hardt, blei det også i Europa meldt om at fleire døydde. Skulle eit liknande utbrot skje i moderne tid, gjer den allmenne helsetilstanden vår og det moderne helsesystemet vårt truleg at vi kan takle konsekvensane betre. Dei økonomiske konsekvensane kan derimot blir desto høgare, og ein kald sommar med minimal jordbruksproduksjon i Vest-Europa kan også i dag gi alvorlege konsekvensar. Sjølv om større tsunamiar er nokså sjeldne i Atlanterhavet, bør ein vere klar over faren for at tsunamiar kan utløysast ved vulkanutbrot på dei atlantiske vulkanøyane eller ved undersjøiske utbrot, og at dei norske fjordane fleire stader kan bli råka av slike bølgjer. Det er ganske sikkert at det kjem nye utbrot på Jan Mayen, og at det er mogleg å få forvarsel om det. Utbrota i 1970 og 1985 hadde ein betydeleg auke i seismisk aktivitet både før og etter utbrotet. Det er difor sannsynleg at ein vil kunne varsle om eit større utbrot éin til to dagar på førehand. Eyjafjall-hendinga peikar på kor viktig det er å overvake vulkanar for å kunne varsle om utbrot som kjem. Ekspertar på Island framhevar at det er viktig å også måle mikroskjelv og ikkje berre dei store skjelva for å få endå betre kjennskap til kva vulkanen er god for. Vulkanovervakinga av Beerenberg i dag er noko utdatert og omfattar ikkje mikroskjelv. Ei meir fullstendig overvaking av aktiviteten bør truleg også omfatte ein geodesikomponent i form av til dømes permanente GPS-antenner og kontinuerleg registrering av skorperørslene rundt vulkanen. Dersom eit 21

ubrot skulle kome frå Beerenberg, blir medietrykket og etterspørselen etter informasjon stor frå både inn- og utland. På jorda finst det endå større vulkanar enn dei som er rett i nærleiken vår. Å kunne føreseie kva konsekvensar nokre av dei største vulkanane kan få, er vanskeleg, men global nedkjøling over eit par år er sannsynleg. Det som ikkje er vanskeleg å føreseie, er at det kjem store utbrot før eller seinare. I geologisk samanheng er Eyjafjall-utbrotet ei lita hending som er svært sannsynleg. Hendinga fekk så stort omfang fordi vår tid er så avhengig av lufttransport. I Noreg var det først og fremst konsekvensane av restriksjonane i lufttrafikken som fekk noko å seie. Desse konsekvensane er igjen avhengig av kor lenge utbrotet varte. Dei mest alvorlege konsekvensane av eit stengt luftrom er moglege pasientskadar som følgje av at luftambulansane er ute av funksjon. Konsekvensar kan også bli store for ulike samfunnsfunksjonar dersom andre typar hendingar skulle skje samtidig med at luftrommet er stengt. Kor sannsynleg det er at denne sårbarheita skal få noko å seie, aukar med lengda på og omfanget av flystansen. I tillegg taper flyselskapa og reiselivsnæringa betydeleg når luftrommet er stengt over lang tid. I eit moderne samfunn er vi avhengige av flytrafikk for alt frå transport av menneske, varer, medisinar og post, til eksport og import av varer. Det kan ta lang tid å leggje om desse rutinane. Det neste vulkanutbrotet, som indirekte eller direkte påverkar oss, kan ha ein annan karakter og ei anna varigheit. Andre konsekvensar enn eit stengt luftrom, som til dømes direkte påverknad på annan infrastruktur, menneske, dyr og miljø, kan ikkje utelukkast. Styresmakter og aktørar som arbeider med samfunnstryggleik og beredskap, bør difor vere budde på oskeskyer også i framtida. 22