RAPPORT FRÅ KULTURMINNEREGISTRERING Detaljplan veg Eide-Kråkenes Gnr/bnr 39/2, 45/1, 45/2, 45/6 SOLUND KOMMUNE
Kommune: Solund Gardsnamn: Kråkenes, Garnvika, Kvernhusvika, Storhågen Gnr/Bnr: 39/2, 45/1, 45/2, 45/6 Tiltakshavar: Adresse: Sulefisk AS v/michael Niesar Eide, 6924 Hardbakke Namn på sak: Saksnummer: 16/6499 Detaljplan veg Eide-Kråkenes Registrering utført: 21.-28.06.2017 Ved: Isabel Furesund, Marie Hjorteset Gjerde, Lars Jølle Berge Rapport utført: 15.08.2017 Ved: Lars Jølle Berge Rapport kontrollert: 17.08.2017 Ved: Berit Gjerland Automatisk freda kulturminne i området: Nyare tids kulturminne i området: Steinalderlokalitet Storhågen Dyrkingslokalitet Garnvikmyra Dyrkingslokalitet Kleiva Steingardar, tufter Askeladden id: 230229 230248 230249 SAMANDRAG Ved feltarbeidet vart det registrert 3 automatisk freda kulturminnelokalitetar innanfor planområdet. Planområdet vart undersøkt ved overflateregistrering supplert med graving av prøvestikk, der det primært vart leita etter aktivitetsområde frå steinalderen og dyrkingsflater frå bronsealder, jarnalder og middelalder. To automatisk freda dyrkingslokalitetar og ein steinalderlokalitet vart funne. BAKGRUNN Sogn og Fjordane fylkeskommune ved Næring- og kulturavdelinga gjennomførte ei arkeologisk registrering på strekket mellom Eide og Kråkenes. Bakgrunn for registreringa er Sulefisk AS sin plan om vegtrasé. Registreringa vart utført for å oppfylle tiltakshavars undersøkingsplikt, jamfør 9 i lov om kulturminne. OMRÅDET Den nye vegtraseen er planlagt i Solund kommune, ein halvtimes køyring vestover frå Krakhella. Traseen blir ein sørgåande avstikkar frå eksisterande asfaltert veg som stoggar i Kråkåsen. Frå nord til sør passarar traseen Ørneberget, Knaget og Losnetjørna på austsida Nonsvarden. Terrenget her består av myrlendte bergflater, skilt
frå kvarandre av stup i varierande høgde (ca 2-8 m). Ved Losnetjørna hevar terrenget seg oppover mot Storvikfjellet i sør, før terrenget skrånar slakt nedover mot Kvernhusvatnet i sør. Vidare fylgjer traseen den vestre utkanten av ei langstrakt og vasstrukken myr som glir over i Kvernhusvatnet. Den gjeng vidare vest for Kvernhusvatnet og inn i eit skar som leiar mot Garnvika. Dette skaret består av drenert myr. I Garnvika streifar traseen i utkanten av ei graskledd flate som er avgrensa av berg i alle retningar. Traseen vil her gå heilt ute i fjøra. Vidare går den forbi Kråkenes som er eit gardsbruk med tilhøyrande kai-anlegg. Herfrå fylgjer den lågaste punkt i eit skar ned mot Kleiva. Skaret der vegen går ned mot Kleiva har rikeleg med nyare tids kulturminne. Garnvika og Kleiva er begge graskledde flater. Desse er beita på av sau som held til i denne delen av traseen. Sør for Kvernhusvatnet gjeng ein austgåande avstikkarveg mot oppdrettsanlegg i Kvernhusvika. Området mellom eksisterande veg i nord og Losnetjørna er innanfor gbnr 39/2. Området frå Losnetjørna og litt inn i Garnvika høyrer til gbnr 45/2. Kråkenes er gbnr 45/6. Grasslettene i Garnvika og Kleiva er innanfor gbnr 45/1. Sørlegaste del av traseen høyrer til 45/2. Figur 1 Til venstre kart henta frå Fylkesatlas.no med vegtrasè markert med blått. Til høgre planlagd vegtrasè.
STRATEGI OG METODE DELTAKARAR OG TIDSROM Arkeologane Marie Hjorteset Gjerde, Isabel Furesund og Lars Jølle Berge deltok i registreringane. Arbeidet føregjekk i tida 21.-23. og 26.-28.06.2017. 10 dagsverk vart nytta i felt og 3 dagsverk er nytta på etterarbeid. To stk. C14 prøver vart sendt til datering. STRATEGI OG METODE Området vart undersøkt med overflateregistrering supplert med prøvestikk. Ved overflateregistrering var det leita etter synlege strukturar. Ved prøvestikk vart det både leita etter dyrkingslag og steinaldermateriale. Nedre del av moldlaget og øvre del av undergrunnen i prøvestikka vart solda. Grunna tidspress vart prøvestikka gjort på dei områda av vegtraseen der det var aller størst potensial for funn. 18 prøvestikk vart gravne. I 7 av desse vart det påvist dyrkingslag (gamal åker), og i eitt prøvestikk vart det funne steinaldermateriale. Den austgåande avstikkaren ut mot Kvernhusvika er ikkje undersøkt. Prøvestikk vart gjort i den sørlege halvdelen. Den sørlege delen av vegtraseen er særs avsidesliggande til fots. Det er heller ingen dugeleg tilkomst med båt før Kråkenes. Terrenget tillèt ikkje feltpersonalet å kome lengre sør enn Kleiva. Trekolprøvene frå dyrkingslaga vart tekne ut frå botn av prøvestikka. Alle prøvestikk og synlege strukturar vart målt inn med handhalden GPS med ein nøyaktigheit på om lag 3 m.
RESULTAT AUTOMATISK FREDA KULTURMINNE Det vart funne tre automatisk freda lokalitetar. Desse er steinalderlokaliteten Storhågen (Askeladden id 230229), dyrkingslokaliteten Garnvikmyra (Askeladden id 230248) og dyrkingslokaliteten Kleiva (Askeladden id 230249). I tillegg vart det funne ei nyare tids tuft litt vest for lokalitet Garnvikmyra, fleire nyare tids murar/stengslar i heile planområdet og ein større nyare tids lokalitet som overlappar med lokalitet Kleiva. Figur 2 Planlagd vegtrasè med påviste kulturminne m.m.
Lokalitet Storhågen - Askeladden id 230229 Gbnr: 45/2 Lokalitet Storhågen er ein steinbrukande hellerlokalitet. Storleiken som er oppgitt her, er ca. 35 m 2. Den ligg om lag 10 m ovanfor ei stor myr i vest. Myra ligg 6-7 m.o.h. medan lokaliteten ligg 16 m.o.h. Terrenget gjeng her bratt opp frå myra til den 15 meter høge bergveggen med overheng. Det positive prøvestikket er teke der det var ei opning i einerkrattet ca. 1,5 m frå bergveggen. Det vart funne tre avslag fordelt over tre bøttelag. Materialet er finkorna kvit kvartsitt, ein type steinmateriale som også er funne på andre steinbrukande lokalitetar i Solund. Mangel på diagnostiske funn og trekollag gjer at lokaliteten inntil vidare berre er datert til steinalder. Det vart teke prøvestikk for å avgrense for å avgrense lokaliteten, men det kunne blitt teke fleire. I sørleg retning er fleire flater i terrenget, og det er tenkeleg at det finst fleire aktivitetsområde frå same tid i denne retninga. Figur 3 Lokalisering av Lokalitet Storhågen.
Figur 3 Pila viser det positive prøvestikket PSP9 Figur 4 Prøvestikk PSP9 PSP9 er det positive prøvestikket i Lokalitet Storhågen. Under torvlaget som er i underkant av 10 cm tjukt, finn me ein raudbrun silt med innslag av grus. I toppen av det raudbrune siltlaget, og i botn av torva, er det nokre nevestore stein. Det raudbrune siltlaget har ei djupne på litt i overkant av 40 cm og under dette meir kompakt grå silt. Alle siltmassane vart vass-solda. Totalt vart det solda fem bøttelag, der dei tre øvste hadde eitt funn per bøttelag.
Figur 6 Funn frå bøttelag 2 i PSP9 Figur 5 Funn frå bøttelag 1 i PSP9 Figur 7 Funn frå bøttelag 3 i PSP9 Slik vegtrasèen er planlagt, kjem den ikkje i direkte konflikt med Lokalitet Storhågen. Som nemnt, er nok lokaliteten truleg større enn avgrensinga som er oppgitt her. Dei turrare områda som ligg mot aust og vest for vegtrasèen har stort potensiale for fleire kulturminne. Difor vil ein eventuell endring av trasèen i dette området kunne kome i konflikt med område som ikkje er undersøkt.
Figur 9 Oversyn over området rundt Storhågen Både skråninga opp til Lokalitet Storhågen og sjølve lokaliteten er veldig tilgrodd med einerkratt. Nede på Sanden, nord for Kvernhusvatnet, er det graskledd og vasstrukke. Prøvestikk viser at det er ein fin sand under torva her, men det er særs vasstrukke og i realiteten som ei myr å rekne.
Figur 10 Oversyn over dyrkingslokalitetane Garnvikmyra og Kleiva I den sørlege delen av vegtrasèen vart det funne to eldre dyrkingslokalitetar. I dag framstår desse som graskledde sletter som vert beita av sau.
Figur 11 Oversynsbilete henta frå Finn.no Lokalitet Garnvikmyra - Askeladden id 230248 Gbnr: 45/1 Garnvikmyra er ei tilnærma heilt flat, graskledd flate på ca.7050 m 2. Den er avgrensa i nesten alle retningar av berg. Mot nord strekk flata seg heilt ut mot sjøen, og mot sør er den avgrensa av myr. Mot midten av flata er det noko fuktig, mens det ut mot kantane av flata er tørt. Garnvikmyra er nytta som den primære beitemarka for sauen i området. Langstrekte grøfter drenerer lokaliteten. Eit mørkebrunt, trekolhaldig jordlag på om lag 30 cm er å finne under eit skrint torvlag. Under jordlaget er det berg. Sjølv om stratigrafien er nokså homogen gjennom heile djupna på prøvestikket, har dei har nedste 15 centimerane ein noko mørkare farge. Det er trekol å finne gjennom heile prøvestikket, men den mørkare fargen kan skuldast at det er meir trekol mot botn av stikket. Den nedste delen av prøvestikket er tolka som eit eldre dyrkingslag, og representerer ei dyrkingsflate frå førhistorisk tid. Grunnen til at det fins trekol i jorda, er at vegetasjonen periodevis har vore brend ned, og trekol har blitt blanda inn i jordsmonnet. Ei trekolprøve vart henta frå botn av jordlaget i prøvestikk PS4. Den er datert til 582-660 e.kr. (Beta-470373), altså til perioden merovingartid i yngre jarnalder. Slik vegtrasèen er planlagt, er det ikkje nokon direkte konflikt mellom tiltaket og denne lokaliteten.
Figur 12 Lokalitet Garnvikmyra. Prøvestikket PS4 Lokalitet Kleiva - Askeladden id 230249 Gbnr: 45/1 Kleiva framstår som eit graskledd nord-sør-gåande eide. Lokaliteten har ei utstrekking på ca. 2200 m 2. Frå stranda i nord er det ei beskjeden stigning opp mot toppen av eidet der lokaliteten er på sitt smalaste. Herifrå hellar terrenget svakt ned mot stranda i sør. I den sørlige hellinga er det mindre rydda, og store stein ligg mot utkantane. Ved stranda i nord står eit naust som framleis er i bruk. I nordleg del av lokaliteten finst det også nyare tids kulturminne (sjå Nyare tids kulturminne). Under eit skrint torvlag er det eit mørkebrunt jordlag på om lag 20 cm før undergrunnen. Jordlaget er tørt, til tross for at regnvatnet i området vert ført ned hit. Truleg er området godt drenert. Det er ingen openbar lagdelingar i jordlaget. Det er varierande undergrunn i Kleiva. Bilete under viser berg som undergrunn. Få meter unna vart det graven over ein meter ned gjennom silt, grus og rullestein. I eit anna prøvestikk i same område vart det berre funne grus. Lokalitet Kleiva er tolka, som Lokalitet Garnvikmyra, som ein dyrkingslokalitet, men her utan ei openbar lagdeling i jorda. Det vart henta ut ei trekolprøve frå botn av jordlaget i prøvestikk PS14. Prøven er datert til 771-903 eller 918-965 (Beta-470374). Det vil seie perioden vikingtid i yngre jarnalder. Vegtrasèen kjem, slik den er planlagd, i direkte konflikt med den automatisk freda dyrkingslokaliteten.
Figur 13 Lokalitet Kleiva. Prøvestikk PS14 Kulturhistorisk vurdering av dei automatisk freda kulturminna Storhågen Der vegtrasèen passerar Lokalitet Storhågen (Askeladden id 230229), går den gjennom eit område med særs høgt potensiale for kulturminne frå steinalderen. Sjølv om strandlinjekurvene for område er uklare, er det sannsynleg at sjøen har stått om lag 7-10 meter høgare enn dagens strandlinje i ein periode på eit par tusen år i steinalderen. Det er stort potensiale for å finne fleire spor etter aktivitets- og bustadområde vest for vegtraseen og sør for lokaliteten. Vest for vegtrasèen stig terrenget slakt opp mot nordvest. Mellom bergflatene er det sletter der det ikkje er gjort prøvestikk. Desse flatene kan innehalde spor etter aktivitetar frå steinalderen. Nord for lokaliteten stig vegtraseen opp gjennom eit skar og ender opp i ei myr. Det gjeng ei lita elv frå denne myra og nedover skaret. Sjølv om dette skaret ligg tett på Lokalitet Storhågen, og elva ganske sikkert har hatt ein funksjon for menneska som nytta lokaliteten, er det lite sannsynleg å finne kulturminne her. Elva dekker det meste av det lågaste partiet i skaret, medan sidene er bratte, og består av stor stein og er tilgrodde med einerkratt. Utifrå eitt positivt prøvestikk utan diagnostiske funn, er det vanskeleg å anslå ein meir spesifikk datering enn steinalder på Lokalitet Storhågen. Menneske i steinalderen var særs avhengig av marine ressursar. Lokaliteten sin umiddelbare nærleik til fortidig havnivå gjer det naturleg å tenke seg ein funksjon med relasjon til marin jakt (som kval eller sel), fiske og sanking (skjell og liknande). Garnvikmyra og Kleiva Lokalitetane Garnvikmyra (Askeladden id 230248) og Kleiva (Askeladden id 230249) har respektive dateringar til merovingartid og vikingtid i yngre jarnalder (570-1050 år e. Kr.f.). Dette er ein periode med ny ekspansjon i gards- og jordbruksområde. Dateringane viser at desse områda har blitt dyrka, og sannsynlegvis har det lege gardstun på ein egna stad i området. Analyser av slike jordlag gjev viktig informasjon rundt dyrkingsmåtar og erverv i denne tida.
Dei som budde her og dreiv jorda i Garnvika og Kleiva, ville vore fiskarbønder. Dei driv med både jordbruk og fiske. Det er gjort to prøvestikk i den nordvestlige delen av Lokalitet Garnvikmyra. Desse viser same dyrkingslag. Det er ikkje gjort fleire prøvestikk utover lokalitetsflata. I Kleiva er det gjort fleire prøvestikk sidan dette området var interessant også med tanke på potensiale for aktivitetsområde frå steinalderen. Lokalitetsavgrensingane for Garnvika og Kleiva er sett til å inkludere den komplette utstrekninga av dei graskledde flatene. Sidan det er veldig avgrensa med areal for dyrking i desse områda, er det sannsynleg at heile dette arealet ville vore dyrka opp i yngre jarnalder. NYARE TIDS KULTURMINNE Figur 14 Nyare tids tuft vest for lokalitet Garnvikmyra
Figur 15 Nyare tids anlegg som strekk seg ned i lokalitet Kleiva. Raudt markerar vegtrasé., jf. tidlegare oversendt informasjon. Ei tuft ligg for seg sjølv mellom Garnvikmyra og sjøen i vest (sjå figur 14). Denne vert anteke å vere frå etterreformatorisk tid, det vil seie at ho er eit nyare tids kulturminne. Tufta kjem ikkje i direkte konflikt med vegtrasèen. Rett nord for, og delvis inn i lokalitet Kleiva ligg tre nyare tids tufter og ein veg som leier ned mot stranda i nord. Kulturminna ligg i eit smalt skar. Her er det ein viss konflikt mellom nyare tids kulturminne og vegtrasè. Aust for desse nyare tids kulturminne er det to meter til ein vertikal bergvegg. Grunneigar kunne fortelje at vegtrasèen er planlagt på desse to ledige meterane, og at planen er å skåne dette kulturmiljøet med tuftene.
KONKLUSJON Det vart funne tre automatisk freda lokalitetar i samband med kulturminneregistreringane; ein steinalderlokalitet (Askeladden id 230229) utan direkte konflikt med tiltaket, ein dyrkingslokalitet (Askeladden id 230248) utan direkte konflikt, og ein dyrkingslokalitet (Askeladden id 230249) med direkte konflikt. I tillegg vart det funnen fleire nyare tids oppmuringar, ei nyare tids tuft utan nokon konflikt med tiltaket, og eit nyare tids anlegg som kan komme i konflikt med tiltaket. Førde 15.08 2017 Lars Jølle Berge Feltleiar Vedlegg: Vedlegg 1. Liste over strukturar Vedlegg 2. Liste over trekolprøver Vedlegg 3. Funnliste Vedlegg 4. Fotoliste Vedlegg 5. Foto Vedlegg 6. Teikningar Vedlegg 7. 14C-dateringar
VEDLEGG 1: STRUKTURLISTE Prøvestikk Askeladde n id Lok Type struktur Storleik Skildring Foto PSP9 230229-0 Storhågen Aktivitetsområde/bu plass 35 kvm Hellarlokalitet 16-17 moh 15-19, 21-22 PS4 230248-0 Garnvikmyra Dyrkingsflate 7049 kvm Dyrkingsflate. Homogent jordlag 23 PS14 230249-0 Kleiva Dyrkingsflate 2188 kvm Dyrkingsflate. Homogent jordlag 25 VEDLEGG 2: LISTE OVER TREKOLPRØVER KP nr: Struktur Sjakt Lok Vekt Beta Type Datering (2 sigma) 16-6499- PS14 16-6499- PS4 Dyrkingsflate Kleiva 470374 Trekol 771-903 cal AD 918-965 cal AD Dyrkingsflate Garnvikmyra 470373 Trekol 582-660 cal AD VEDLEGG 3: FUNNLISTE B-NUMMER OG LOKALITETSNUMMER Funnnr. Gjenstand Råstoff Lokalitet Lag, evt. bøttelag 1 Eitt avslag Kvit kvartsitt Storhågen 1 2 Eitt avslag Kvit kvartsitt Storhågen 2 3 Eitt avslag Kvit kvartsitt Storhågen 3 VEDLEGG 4: FOTOLISTE Nr. Motiv Retning Dato Fotograf 1 Oversyn av traseen frå nord mot sør d1 S 22.06.2017 LJB
2 Oversyn av traseen frå nord mot sør d2 3 Oversyn av traseen frå nord mot sør d3 4 Oversyn av traseen frå nord mot sør d4 5 Oversyn av traseen frå nord mot sør d5 6 Oversyn av traseen frå nord mot sør d5 7 Oversyn av traseen frå nord mot sør d5 S 22.06.2017 LJB S 22.06.2017 LJB S 22.06.2017 LJB S 22.06.2017 LJB S 22.06.2017 LJB S 22.06.2017 LJB 8 NTE DOBBEL TUFT A 22.06.2017 LJB 9 MUR V 22.06.2017 LJB 10 MUR V 22.06.2017 LJB 11 Prøvestikk med plastikk 12 Området ved prøvestikk med plastikk 13 Området ved prøvestikk med plastikk 14 Området ved prøvestikk med plastikk 15 Oversyn hellar med lokalitet Storhågen 16 PSP9, lokalitet Storhågen 17 Lokalitet Storhågen oversyn 18 Lokalitet Storhågen oversyn S 22.06.2017 LJB A 22.06.2017 LJB V 22.06.2017 LJB V 22.06.2017 LJB N 27.06.2017 LJB S 27.06.2017 IF S 27.06.2017 IF N 27.06.2017 LJB 19 Oversyn frå Storhågen N 27.06.2017 LJB 20 Myrvatn sør for Storhågen S 27.06.2017 LJB
21 Oversyn mot Storhågen 22 Oversyn mot Storhågen NA 27.06.2017 LJB SA 27.06.2017 LJB 23 PS4 dyrkingslag S 27.06.2017 LJB 24 Tuft NA 27.06.2017 LJB 25 PS14 A 27.06.2017 LJB 26 Tufter sør i traseen N 27.06.2017 LJB VEDLEGG 5: FOTO
VEDLEGG 6: TEIKNINGAR
VEDLEGG 7: 14C DATERINGAR
Nærings- og kulturavdelinga Pb. 173, 6801 FØRDE Besøksadresse: Storehagen 1b, 6800 FØRDE Telefon: 57 63 80 00 E-post: post@sfj.no www.sfj.no