Mjølkeråen Åsane, Bergen kommune

Mjølkeråen Åsane, Bergen kommune KULTURHISTORISKE REGISTRERINGAR MJØLKERÅEN GNR. 182, BNR. 1, 2, 4 og 8 m.fl. REGULERINGSPLAN RAPPORT 36 2011

1. Samandrag I samband med reguleringsplan for Mjølkeråen i Åsane bydel i Bergen kommune, har Kulturog idrettsavdelinga ved Hordaland fylkeskommune gjennomført ei arkeologisk registrering med siktemål å kartleggje eventuelle konfliktar med automatisk freda kulturminne. Registreringa gjekk føre seg i perioden 22. juni 7. juli 2011, og ansvarlege for gjennomføringa av feltarbeidet var arkeologane Solveig Roti Dahl, Anita Haugen, Heidi Joki, Ambjørg Reinsnos og Tore Slinning. Arkeologistudentane Runar Grønlie, Ann Kristin Dahlberg og Nicolai R. Tallaksen deltok som hospitantar hjå fylkeskommunen i ei prøveordning mellom fylkeskommunen og universitetet i Bergen i feltarbeidet. Metodane som vart nytta i undersøkinga var overflatesøk og manuelt gravne prøvestikk etter steinalderbusetnader, samt flateavdekking i 23 søkesjakter. Tre av sjaktene var positive. Under registreringa vart det grave 64 prøvestikk der tredjeparten var funnførande. Det vart i løpet av undersøkinga funne seks buplassar frå steinbrukande tid i tillegg til ein datert kontekst frå sein neolittisk tid i planområdet. Det er påvist tre område med fossile spor etter forhistorisk jordbruksdrift. I tillegg vart det avdekt ei einskild kokegrop i ein del av planområdet som etter kvart gjekk ut av det opphavlege planområdet. Dei daterte dyrkingsspora vitnar om jordbruksaktivitet attende til eldre jernalder, og steinalderlokalitetane kan tidfestast til siste del av eldre steinalder og delvis inn i yngre steinalder. Av nyare tids kulturminne kunne ein dokumentere fleire spor etter den historiske jordbruksdrifta, samt restane etter ei mølle og ei dampskipskai. I områda langs sjøen ligg der også framleis restar etter tyske forsvarsanlegg. 1

Figur 1. Planområdet ved Mjølkeråen i Åsane bydel i Bergen. 2

2. Bakgrunn Til grunn for undersøkinga er forslag til reguleringsplan for Mjølkeråen i Åsane bydel i Bergen kommune (saksnr. 200809936). Formålet med planen er å leggje til rette for utbygging av bustader og tilhørande anlegg, med tilkomstvegar frå Slembeveien og Labergveien. Sett bort frå ei gravrøys nede ved sjøen (Askeladden id. 66711), var det ikkje kjend automatisk freda kulturminne eller verneverdige bygningar i planområdet. Etter ei synfaring frå Kultur- og idrettsavdelinga i Hordaland fylkeskommune, vart planområdet vurdert til å ha potensial for kulturminne som enno ikkje er påvist og kartfesta. Det var vurdert som naudsynt med ei kulturhistorisk undersøking området. Hordaland fylkeskommune gjennomførte den pliktige undersøkinga i perioden 22.06 07.07.11. 3. Kulturminne og kulturmiljø nokre sentrale omgrep Kulturminne er konkrete spor etter menneske som levde før oss. Dei omfattar òg stader det er knytt historiske hendingar, tru eller tradisjonar til, jf. Kulturminneloven 2, 1. ledd. Kulturminne kan til dømes vere hus, gravhaugar, tufter, båtar og vegar. Desse kan vere frå tidlegare tider eller frå vår eiga tid. Gjennom Kulturminneloven er kulturminne frå førhistorisk tid og mellomalder (inntil år 1537), ståande bygningar eldre enn 1650 og samiske kulturminne eldre enn 100 år automatisk freda. Lova inneheld eigne føresegner om vern av skipsfunn. Kulturminnelova 4 inneheld ei liste av ulike typar kulturminne som er automatisk freda. I kulturminneforvaltninga vert det også ofte skilt mellom automatisk freda kulturminne, også kalla fornminne og nyare tids kulturminne Arkeologiske perioder Ukalibrert BP Kalibrert BC / AD Eldre Tidligmesolitikum TM 10 000 9000 BP 9200 8100 BC steinalder Mellommesolitikum MM 9000 7500 BP 8100 6400 BC Senmesolitikum SM 7500 5200 BP 6400 4000 BC Yngre Tidligneolitikum TN 5200 4700 BP 4000 3300 BC steinalder Mellomneolitikum, periode A MNA 4700 4100 BP 3300 2600 BC Mellomneolitikum, periode B MNB 4100 3800 BP 2600 2300 BC Senneolitikum SN 3800 3500 BP 2300 1800 BC Bronsealder Eldre jernalder Eldre bronsealder EBA 3500 2900 BP 1800 1200 BC Yngre bronsealder YBA 3000 2440 BP 1200 500 BC Keltertid 2440 2010 BP 500 0 BC Romertid 2010 1680 BP 0 400 AD Folkevandringstid 1680 1500 BP 400 570 AD Yngre Merovingertid 1500 1210 BP 570 800 AD jernalder Vikingtid 1210 970 BP 800 1030 AD Middelalder Tidlig middelalder Høymiddelalder Senmiddelalder Figur 2. Arkeologiske periodar. 1030 1150 AD 1150 1350 AD 1350 1537 AD 3

Dei aller fleste av dei automatisk freda kulturminna er enno ikkje registrert. Ved planlegging av offentlege og større private tiltak pliktar den ansvarlege å undersøke om tiltaket vil virke inn på automatisk freda kulturminne, jf. Kulturminneloven 9. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1537) har meir eller mindre stor verneverdi, men er med unntak av ståande bygningar eldre enn 1650 i utgangspunktet ikkje automatisk freda. Dei kan verte freda etter 15 i Kulturminneloven eller verte regulerte til vern med heimel i Plan- og bygningsloven. I Sefrak-registeret er kulturminne frå før 1900 (hovudsakleg ståande bygningar) registrert. I nokre områder er òg kulturminne frå etter 1900 Sefrak-registrert. 4

4. Området Mjølkeråen ligg ut mot Byfjorden mellom Salhus i nord og Morvik i sør, på vestsida av Åsane bydel nord i Bergen kommune. Planområdet ligg på nedsida, sørvest for Salhusvegen, i eit daldrag som strekk seg opp frå sjøen på båe sider av elva Mjølkeråen. Dalen ber framleis preg av gamalt kulturlandskap, der ein trass i attgroing kan sjå steingardar, bakkegjerder og gamle åkerreiner og teigar med slåttemark. Inne i skogen som no veks fram, er det gamle vegfar og stiar. Langs sjøkanten ligg det og fleire krigsminne frå tyske forsvarsanlegg. Figur 2. Planområdet på Bildøy. (NB: Delar av plangrensa på austsida av området vart endra i løpet av registreringa. Jf. kartet i fig. 6). 5. Tidlegare registreringar og funn i området Av tidlegare automatisk freda kulturminne i planområdet, er det registrert ei gravrøys på eit nes nede ved sjøen (Askeladden id. 66711). (Sjå også fig. 8 og 35). Frå Databasen finnes følgande skildring: Røys. Berre restar att. Krater i midten. Alt dekt med grastorv, men ein kan merke stein under torva. Røysa er ca. 10 m i tverrmål. 5

Terrengbeskrivelse: Gravhaugen ligg ca. 25 m S for den gamle dampskipskaia på ein odde mellom to små viker på toppen av ein knaus. Frå knausen svakt stigande lende mot O. Dyrka grasmark. Merknad: ---30.04.2008: Kontrollert av A. Jenssen, Hordaland fylkeskommune, 29.04.2008. Røysen er helt overgrodd av gress, men man kan ane konturen av den, i tillegg til at man kan kjenne steinene under torven. Det er dessuten gravd et hull i gravminnet. Like SØ for det registrerte kulturminnet, ligger det en lav forhøyning som KAN være en annen røysrest. Lengre mot sør i Kvernevika ved Morvik er det registrert ein hellar som automatisk freda kulturminne (Askeladden id. 113743) med bevarte kulturlag. Ut frå orienteringa til Mjølkeråen mot sjøen i nordvest i kryssinga mellom Byfjorden i sør, Herdlefjorden i nordvest i tillegg til Salhusfjorden nordaust mot dei indre fjordområda, er det også nærliggande å vise til steinalderlokalitetane på Flatøy i Nordhordaland og Hylkje på austsida av Åsane. Figur 3. Kart over registrerte kulturminne ved Mjølkeråen. 6. Metode Sidan førhistoriske spor etter menneske ofte ikkje er synleg på markoverflaten, vil registreringsmetode vanlegvis innebere graving manuelt med spade, prøvestikking eller ved hjelp av gravemaskin, maskinell flateavdekking. I område kor ein reknar med funn av synlege kulturminne vert det søkt i overflata. Ofte vert fleire metodar nytta på ei og same registrering. Kva metode som er vald avheng av topografi, høgd over havet og kva type kulturminne ein reknar med å kunne påvise. 6

Prøvestikking er den mest nytta metoden for å påvise kulturminne frå steinbrukande tid, men kan også nyttast til å påvise andre kulturminne. Ved påvising av lausmassar grev ein prøvestikk med spade. Prøvestikka er om lag 40 x 40 cm. Den oppgravne massen under torva vert vassålda i såld med 4 millimeter maskevidde. Slik vil funn av reiskap og avslag etter reiskapsproduksjon vere lettare å påvise. Maskinell flateavdekking er ein registreringsmetode til å påvise automatisk freda kulturminne i dyrka mark. Metoden fjernar jorda lag for lag ned til undergrunnen eller til uforstyrra lag med funn av forhistoriske spor. Når den overdekkande jordmassen er fjerna reinsar arkeologane fram moglege spor etter førhistorisk aktivitet. Slike spor er til dømes stolpehol og veggriller etter hus, ulike typar nedgravingar som graver, kokegroper og eldstadar, ardspor etter førhistorisk jordbruk eller restar av kulturlag eller dyrkingslag. Ved registreringa vert det opna opp søkesjakter i ikring tre meters breidde og i varierande lengde. Ved overflateregistrering vert området som skal undersøkast synfare systematisk med tanke på synlege kulturminne. Synlege kulturminne kan vere gravminne, hustufter, helleristningar, bergmalingar, steingjerder, geilar, jakt- og fangstanlegg, kolgroper, vegar og vegfar, hellerar, runesteinar jernvinne, steinbrot, bygdeborgar. Landskapet har endra seg mykje fram til i dag særleg vil eventuell landheving ha stor innverknad. Det er slik utarbeidd kurver over eldre strandlinjer for Hordaland (Lohne 2006; sjå også Rommundset 2005 og Vasskog 2006). Strandlinekurver er også ein metode ein nyttar for å finne og som kan gje ein peikepinn på alder til funna Ei strandlinjekurve for det gjeldande området er vist på figuren under. Strandforskyvningskurve for UTM 294570 Ø, 6712007 55 50 45 40 35 30 25 Høyde 20 15 10 5 0 11000 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0-1000 -2000 Tid (kalender år: + tall = f.kr, - tall = e.kr) Figur 4. Strandforskyvingskurve for Mjølkeråen, Bergen kommune, kurva viser ei estimert oversikt over flo målet pr tid. 7

På grunn av terrenget og nærleik til sjøen kunne me vente å finne spor frå strandbundne lokalitetar i planområdet. Det høgaste nivået i planområdet ligg kring 50 moh., slik at store delar av arealet hadde dermed svært høgt potensiale for nye funn. Ved registreringa vart det både flateavdekt i sjakter med gravemaskin, prøvestukke og søkt i overflata etter synlege kulturminne. 7. Undersøkinga Registreringa gjekk føre seg i perioden 22. juni 7. juli 2011, ansvarlege for gjennomføringa av feltarbeidet var arkeologane Solveig Roti Dahl, Anita Haugen, Heidi Joki, Ambjørg Reinsnos og Tore Slinning. Arkeologistudentane Runar Grønlie, Ann Kristin Dahlberg og Nicolai R. Tallaksen deltok også i feltarbeidet. Metodane som vart nytta i undersøkinga var flateavdekking, overflatesøk og manuelt gravne prøvestikk. Det samla talet på prøvestikk var 64, kor 24 var med funn. På grunn av avgrensinga gitt ved omkringliggande negative prøvestikk og topografiske tilhøve har me sju lokalitetar frå steinbrukande tid og ein lokalitet med fossile dyrkingslag. I dei positive prøvestikka vart det i tillegg påvist einskilde kontekstlause funn av flint- og kvartsittavslag, ein flateretusjert pilspiss. I alt 23 sjakter resulterte vidare i funn av ein lokalitet med ardspor, ein lokalitet med fossilt dyrkingslag, og ein lokalitet med funn av ei kokegrop. Lokalitetane er lagt inn i Riksantikvaren sin kulturminnedatabase Askeladden med følgjande id-nr: Askeladden id: 146609 (Lok. 1, steinalder) Askeladden id: 146613 (Lok. 2, steinalder) Askeladden id: 146615 (Lok. 3, steinalder) Askeladden id: 146619 (Lok. 4, steinalder) Askeladden id: 146621 (Lok. 5, steinalder) Askeladden id: 146622 (Lok. 6, dyrkingslag, jernalder) Askeladden id: 146624 (Lok. 7, steinalder) Askeladden id: 146625 (Lok. 8, datert til steinalder) Askeladden id: 146630 (Lok. 9, ardspor) Askeladden id: 146631 (Lok. 10, dyrkingslag, jernalder) Askeladden id: 146632 (Lok. 11, kokegrop datert til jernalder) 8

Figur 6. Blå linje indikerar planområdet, der den stipla linja viser den første plangrensa.grøne tal er nummereringa av sjaktene. Raude tal er nummereringa av lokalitetane. Oransje kote 15 moh. 9

Figur 7. Nedre del av Mjølkeråen med alle prøvestikka merka inn. Raud prikk markerer funnførande prøvestikk (positive) og grøn prikk markerer dei funntomme (negative). 10

Figur 8. Nedre del av Mjølkeråen med dei nyfunne lokalitetane merka av. 11

7.1 Automatisk freda kulturminne Askeladden id. nr. 146609 - Steinalderbuplass Lokalitet 1 Skildring av lokaliteten: Lokaliteten ligg på nordsida av elva Mjølkeråen mellom 15 og 16 moh., på ein NV-SA orientert, grasvakse rygg, med glissen skog. Lokaliteten er avgrensa av negative prøvestikk, prøvestikk med kontekstlause funn i moderne dyrkingslag (PS 5 og PS 6), samt ei bratt skråning mot vest. Funn: 79 funn frå 6 positive prøvestikk. Ut frå materiale og høgda over havet er den yngste delen av lokaliteten frå tidlegneolitikum, over ein eldre fase truleg frå seinmesolitikum. Råstoffsamansetninga er: Flint, rhyolitt, sandstein, kvarts og kvartsitt. Funnliste - katalogisering av funn: Lokalitet 1 PS BL Funn Råstoff Merknad PS 1 3 1 kjernefragment Kvarts Finkornet 5 5 avslag Flint 1 kjernefragment Kvartsitt 6 avslag Kvartsitt Opprensing 1 flekke Flint Sylindrisk teknikk? Sum 14 PS 2 3 1 avslag Flint 5 avslag Kvarts 4 kjernefragment Kvarts Finkornet 5 avslag Kvarts Sum 15 4 2 avslag Flint 1 avslag Kvartsitt 12 avslag Kvartsitt Bergkrystall Sum 15 5 2 avslag Flint 4 avslag Kvarts Finkornet, 1 bergkr. Nøtteskall Forkullet 7 6 2 slipeplatefragm. Skifer Rødbrun Sum PS 2 51 PS 3 2 3 avslag Kvarts 3 3 6 avslag Flint Grov 1 flekke Kvartsitt Grovkornet Nøtteskall Forkullet 8 4 1 flekke Flint 3 avslag Flint 1 avslag Rhyolitt Finkornet 1 avslag Kvartsitt Grovkornet 6 12

Sum PS 3 17 PS 4 2 1 knakkestein Kvartsitt 2 avslag Flint 2 avslag Rhyolitt 1 kjerne Kvarts Håndtakskjerne - flekketeknikk 3 avslag Kvarts spaltefliser Sum PS 4 9 PS 5 2 1 avslag Flint Løsfunn i dyrkn. lag Sum PS 5 1 PS 6 2 1 avslag Kvartsitt Løsfunn i dyrkn. Lag Sum PS 6 1 Lok 1 79 Figur 9. Oversiktbilde av lokalitetsflata. Foto tatt mot sør. 13

Figur 10. Oversiktbilde av lokalitetsflata. Mot N. Figur 11. Omriss av lokaliteten sett over flyfoto, her viser turstien i området i tillegg til at posiitve prøvestikk (grøn markering) og negative stikk (raud markering) er lagt over. 14

Figur 12. Skjema for stratigrafi i positive prøvestikk på lok. 1. 15

Askeladden id. nr. 146613 - Steinalderbuplass Lokalitet 2 Skildring av lokaliteten: Lokaliteten ligg på nordsida av elva Mjølkeråen mellom 8 og 11 moh., i eit NV-SA orientert, skrånande daldrag opp frå sjøen, under ein bratt skrent som avgrensar planområdet i nord. Daldraget som er tilvakse med høgt gras og bregnar, er svært fuktig frå tilsig av vatn, og let til å vere noko omrota. Lokalt er det informasjonar om at området ha vore minelagd under sist krig. Dette vil nok ha forstyrra den opphavlege stratigrafien. Lokaliteten er avgrensa av den bratte skrenten i nordaust, negative prøvestikk. I tilegg er det bygd ein kjerreveg som går ned mot sjøen langs sørvestsida av daldraget. Funn: 6 funn frå 2 positive prøvestikk. Ut frå høgda over havet er truleg lokaliteten frå midtre del av neolitikum, men i eit slikt omrota område, kan funnet av rhyolitt også tyde på mogeleg tilsig av materiale frå ein tidlegneolittisk kontekst. Råstoffsamansetninga er: Kvarts, kvartsitt og rhyolitt. Funnliste - katalogisering av funn: LOK 2 PS BL Funn Råstoff Merknad 1 avslag rhyolitt PS 1 2 2 avslag Kvartsitt 1 vannrullet Sum PS 1 3 PS 2 4 1 avslag Rhyolitt 1 avslag Kvarts Bergkrystall 1 avslag/bit Kvarts Bergkrystall Sum PS 2 3 Lok 2 6 16

Figur 13. Bilde av det skrånande draget ned mot sjøen foto tatt mot nordvest og i bakgrunnen ser me byfjorden.. Figur 14. Flyfoto med lok. 2 og 3 lagt over, bildet viser tett vegetasjon. Negative og positive prøvestikk er tatt med i tillegg til høgdekoter som viser dei naturlege avgrensingane til lokaliteten, grå punkt er ny tids kulturminne. 17

Figur 15. Stratigrafi i positive prøvestikk på lok. 2. 18

Askeladden id. nr. 146615 - Steinalderbuplass Lokalitet 3 Skildring av lokaliteten: Lokaliteten rett søraust for lokalitet 2 i det same draget på nordsida av Mjølkeråen. Lokaliteten ligg noko høgare opp, mellom 11 og 14 moh., Daldraget er også her tilvakse med høgt bregnar og småskog. Grunntilhøva er den same som for lokalitet 2. Denne lokaliteten ligg like ovanfor lok. 2, og er avgrensa mellom dei på grunn av avstand til funnførande prøvestikk og funntomt område mellom lokalitetane. Funn: 5 funn frå 2 positive prøvestikk. Ut frå høgda over havet kan lokaliteten vere både frå siste halvdel av mesolitikum og tidlegneolitikum, men lik som lok. 2 er grunnen svært omrota, og konteksten noe usikker. Råstoffsamansetninga er: Kvartsitt og kvarts. Funnliste - katalogisering av funn: LOK 3 PS BL Funn Råstoff Merknad PS 1 2 1 kjernefragment Kvartsitt Båndet Sum PS 1 1 Lok 3 1 Figur 16. Flyfoto med lokalitet 3 lagt over og viser tett vegetasjon og bratt terreng i nord. 19

Figur 17. Stratigrafi i prøvestikket PS 2 på lok. 3. PS 1lot seg ikkje dokumentere grunna kontinuerleg tilsig av vatn. 20

Askeladden id. nr. 146619 - Steinalderbuplass Lokalitet 4 Skildring av lokaliteten: Flata med lokaliteten ligg på sørsida av elva Mjølkeråen, på ei høgd mellom 17 og 20 moh. Lokaliteten ligg på ein nordvestleg søraustleg orientert, grasvaksen rygg. Vegetasjonen er open og området meir tilgrodd av gras enn skogsvegetasjon. Lokaliteten er avgrensa av negative prøvestikk i nord, aust. Mot sør, vest og nordvest er området avgrensa av berg og bratt skrånande terreng. I sørleg retning skrånar terrenget og ned mot ei anna flate der lokalitet 5 ligg. Denne delen av lokalitet 4 er svært utsett for erosjon i samband med ei tursti over lokaliteten. I samband med trakk og større vassmengder vert stein og grus, då med steinartefakter vaska fram frå jordmassane. Generelt ligg lokaliteten utsett til under eit skrint torvdekke. Funn: I alt vart det gjort vel 88 funn i frå to prøvestikk. Gjenstandsmaterialet er i flint og kvartsitt der det meste er avslagsmateriale. Det er få funn som er diagnostiske, men funn av mogleg mikroflekkekjerne teknikk knyter teknologisk lokaliteten til eldre steinalder. Ut frå høgda over havet kan flata på toppen av ryggen ha vore ein god buplass heilt attende til midtre del av tidlegmesolitikum. Råstoffsamansetninga er: Flint, kvartsitt og kvarts. Funnliste - katalogisering av funn: LOK 4 PS BL Funn Råstoff Merknad PS 1 1 1 flekke Kvartsitt Sylindrisk teknikk 1 avslag Flint 7 avslag Kvartsitt 2 3 avslag Kvartsitt 3. avslag Kvarts 3 avslag/biter Kvarts 3 1 kjerne bergkrystall 1 avslag Kvartsitt 4 1 avslag Flint 1 avslag bergkrystall 5 3 avslag Flint 1 avslag Kvartsitt Sum PS 1 26 PS 2 1 1 avslag bergkrystall 3 avslag kvartsitt 2 1 mikroflekke Kvartsitt 2 kjernefragment Kvarts 1 bergkrystall Sum PS 2 7 Lok 4 33 21

Figur 18. Oversiktbilde av ryggen med lokalitetsflata. Mot NV. 22

Figur 19. Kart over lok. 4. 23

Askeladden id. nr. 146621 - Steinalderbuplass Lokalitet 5 Skildring av lokaliteten: Lokaliteten ligg på sørsida av elva Mjølkeråen, på ei flate med noko open skog. Høgda er mellom 14 og 16 moh., Plasseringa er like sørvest og nedanfor lok. 4. Lokaliteten er avgrensa av negative prøvestikk i sør og aust, og i nordleg retning skrånar bergryggen opp mot flata med lok. 4. Mot vest og nordvest karakteriserast terrenget av skrånande bergknausar ned mot sjøen. Funn: 3 funn frå 2 positive prøvestikk. Funna syner ingen diagnostiske teikn, og viser truleg til eit mindre stopp i førhistorisk tid. Ut frå høgda over havet har flata vore gunstig for busetnad i siste del av eldre steinalder. Mengda funn tyder likevel på at dette er ein mindre lokalitet. Råstoffsamansetninga er: Flint og kvarts. Funnliste - katalogisering av funn: LOK 5 PS BL Funn Råstoff Merknad PS 1 1 1 avslag Flint Sum PS 1 1 PS 2 2 avslag kvartsitt Lok 5 3 Figur 21. Oversiktbilde av flaten med lok. 5. Flaten med lok. 4 ses i bakgrunnen ovanfor. Mot NA. 25

Figur 22. Oversiktbilde av lok. 5, der sjøen skimtas til venstre i bildet. Mot N. 26

Askeladden id. nr. 146622 - Forhistorisk dyrkingslag / åkerrein Lokalitet 6 Skildring av lokaliteten: Området er mest heilt attgrodd åker og beitemark og slakt skråande ned mot elva. Området går frå toppen av ein mindre åsrygg i daldraget ved elva og ligg ned mot Mjølkeråen. I dette området vart det påvist sonar med intakte lag frå eldre dyrking. Det fossile dyrkingslaget strekk seg i vel 40 meter oppover i skråninga frå nordre bredda av elva Mjølkeråen. Utstrekninga vart påvist i profilane av fire prøvestikk (TS12, RG6, RG5 og AKD 3), og avgrensa dels av negative prøvestikk, topografiske høve, berg med skrinn overdekning, og negative sonderingar med jordborr. Ei datering (VP MJ3) frå prøvestikket PS 4 nedst i skråninga mot elva i sør, daterar det forhistoriske åkerlaget til romartid; 1820 +/- 30 BP (130-260 cal. AD og 290-320 cal. AD) [Beta-303274]. Figur 25. Oversiktbilde av skråninga opp frå elva med forhistorisk dyrkingsspor. Mot NA 29

Figur 26. Kart over lokalitet 6 med prøvestikk. 30

31 Lok 6

32 Lok 6

Lok 6 Lok 7 Figur 27. Tre skjema med stratigrafi i prøvestikka frå lok. 6 33

Askeladden id. nr. 146624 - Steinalderbuplass Lokalitet 7 Skildring av lokaliteten: Lokaliteten ligg og rett på sørsida av elva Mjølkeråen, på ein svakt skrånande terrasse like ovanfor lok. 4, mellom 25 og 26 moh. Lokaliteten er avgrensa av negative prøvestikk i nordvest, vest, sør og sørvest. Mot nord, nordaust og aust endar lokalitetsflata i ei bratt bergside ned i elvedalen. Funn: 5 funn frå 3 positive prøvestikk. Funna viser ein grov reiskapstilverknad og har ikkje noko typiske trekk som daterer funnstaden. Knyter ein funnstaden til høgd over havet kan den ha ei kopling til den eldste del av steinalderen. Dette er likevel uvisst ut i frå funna som er gjort. Råstoffsamansetninga er: Flint og kvarts. Funnliste - katalogisering av funn: LOK 7 PS BL Funn Råstoff Merknad PS 1 1 1 flekke Flint Knekt Sum PS 1 1 PS 2 2 1 avslag Flint Sum PS 2 1 PS 3 2 3 avslag Flint Med cortex, 1 stor Sum PS 3 3 Lok 7 5 Figur 28. Oversiktbilde av terrassen med lok. 7. Flata med lok. 4 ligg nedanfor terrassekanten bak trea i bakgrunnen. Mot NV. 34

LOK 7 Figur 29. Kart over lok. 7. 35

Askeladden id. nr. 146625 - Steinalderbuplass Lokalitet 8 Skildring av lokaliteten: Lokaliteten ligg på sørsida av elva Mjølkeråen, ca. 12 moh. på ei lita flate i glissen lauvskog, funnområdet ligg vel 20 m sørvest for lokalitet 5. Lokaliteten synest være svært liten, og konteksten til funna i det positive prøvestikket kan tolkast som restane etter ein eldstad. Lokaliteten er avgrensa av negative prøvestikk, kringliggande bergryggar og skråninga vidare ned mot sjøen i vest. Funn: Det vart ikkje gjort funn på lokaliteten i samband med det trekolhaldige laget vart det i felt tatt inn kvarts og kvartsitt for å undersøke mogleg samanheng med eventuelle funn og datering. Samansettinga av laga i prøvestikket tyder på at ein er borte i ein mogleg eldstad. Datering av trekol frå eldstaden gav ei tidfesting til seinneolitikum; 3760 +/- 30 BP (2260-2260 cal. BC, 2210-2110 cal. BC og 2100-2040 cal. BC) [Beta-303276]. Det var ikkje mogleg å knyta stein artefaktene til typesikker seinneolittisk metode for framstilling av verktøy og lokaliteten er meir ein enkeltståande stopp enn ein lengre opphaldsplass. Figur 31. Oversiktbilde av den vesle flata i skråninga over sjøen med lok. 8. Mot V. 37

Figur 33. Stratigrafi i det positive prøvestikket på lok. 8. 39

Askeladden id. nr. 146630 - Ardspor Lokalitet 9 Rett ved gardstunet på tun gnr 182 bnr 502 som ligg ved krysset mellom Salhusvegen og Slembevegen er det ei eldre dyrka mark inne på gnr 181 bnr 8 som framleis er i aktiv bruk som beite og slåttemark. Denne skrår først slakt mot sør så brattare ned mot Mjølkeråen i sør. I dette området vart det opna opp fire sjakter der det vart gjort funn i ei sjakt. Funnområdet ligg då i sjakt 2 og er avgrensa i sjakta mot nordvest og søraust. Ardspora vart ikkje funne igjen i sjakt 1 og 3 mot nordaust og sørvest, men dei kan truleg fortsette noko vidare i desse retningane utanfor sidekantane av sjakta. Figur 34. Oversiktsfoto over terrassen med lok. 9 i registreringssjakt 2. 40

Figur 35. Øvst oversiktbilde av ardspor i sjakt 2. foto mot nordvest, Utsnitt av dyrkingsprofilen i sjakta, dyrkingslaget knytt til ardspora i botnen av sjakta. Mot SV. 41

Figur 36, Kart med lokalitet 9 markert med stipla raud ring 42

Figur 37. Planteikning av sjakt 2 og teikning av dyrkingsprofilen knytt til ardspora. 43

Askeladden id. nr. 146631 - Forhistorisk dyrkingslag Lokalitet 10 Området står fram som ein større terrasse i dag, og ligg inne på 182/2, men er i røynda noko nydyrka og utplanert. På staden er 6 sjakter som langt på veg stadfestar dette. I ei av sjakten er det likevel påvist funn av førhistorisk dyrkingslag i nordvestre del av terrassen. Området er her nordvendt, men på funnstaden er det meir sol enn lenger aust. Lokaliteten er eit markert, trekolhaldig lag med jord, stein og trekol. Uty i frå komparative lokalitetar er dette å sjå som eit fossilt dyrkingslag. Åkerdyrkinga er dokumentert i ei lengd på 21 m i nordre del av sjakt 23. Dyrkingslaget vart ikkje gjenfunne 20 m eter lengre aust i sjakt 22. Åkerlaget vil difor turleg ha ei utbreiinga til ein stad i mellom sjakt 22 og 23. Mot nord og vest vert laget topografisk avgrensa av terrassekanten og skråninga ned mot elvedalen. Ei kolprøve frå lag C i det dokumenterte utsnittet av dyrkingsprofilen (jf. fig. 43 og 44) vart datert til keltartid; 2200 +/- 30 BP (360-280 cal. BC og 260-160 cal. BC) [Beta- 303273]. Figur 38. Kart over terrassen med lok. 10 i registreringssjakt 23. 44

Figur 39, Kart med dyrkingslokalitet lokalitet 10 markert med stipla ring. 45

Figur 40. Oversiktbilde av registreringssjakt 23. Mot NA. Figur 41. Utsnitt av dyrkingsprofilen i sjakt 23. Mot NV. 46

Figur 42. Planteikning av sjakt 23 og teikning av dyrkingsprofilen. 47

Askeladden id. nr. 146632 - Kokegrop Området ligg tett ved Salhusvegen og var opphavleg del av planområdet. Grunna manglande oversending av nyare kart vart dette området undersøkt med sjakting før ein vart klar over innskrenkingane i planarealet. Lokalitet 11 I sjakt 11 vart det funne ei einskild kokegrop, det vart gjort ei utviding av sjakta kring funnet. Dette for å undersøkje om ho kunne koplast til fleire strukturar eller eit eventuelt større felt. Det vart ikkje gjort fleire funn i denne eller dei andre sjaktene i denne delen av landskapet. Grunna store nedbørsmengder gjorde det naudsynt med ei undersøking av kulturminnet for å sikre dei data som kunne sikrast. Kokegropa vart slik snitta og dokumentert med teikning og foto av plan og snitt. Ei 14 C-prøve av trekol frå kokegropa tidfesta ho til fyrste del av romartid; 1880 +/- 30 BP (80-230 cal. AD) [Beta-303272]. Figur 43. Kart over området med funn av ei kokegrop (lok. 11) i registreringssjakt 11. 48

Figur 44 kart over plassering av lokalitet 11, ei einskild kokegrop, Mjølkeråen Bergen kommune. 49

Figur 45. Oversiktsbilde av registreringssjakt 11 viser at overdekninga over kokegropa er svært liten. Det er mykje tilsig av vatn og lite drenering i området. Foto tatt mot NA. Figur 46. Planfoto av botnlaget til kokegropa. 50

Figur 47. Snittfoto av kokegropa som viser at gropa er mykje forstyrra av nyare tids dyrking og at det berre er deler av botnlaget som ligg igjen.. Figur 48. Plan og snittegning av kokegropa. 51

Figur 49. Planteikning av registreringssjakt 11 med lokaliseringa av kokegropa. 52

Askeladden id. nr. 66711 - Tidlegare registrert gravrøys. Lokaliseringa til gravrøysa kan sjåast på kartet i figur 9 ovanfor, heilt nord i planområdet, yst på neset i enden av den NV-SA orienterte bergryggen med lok. 1. Eit søkk i toppen av gravrøysa indikerar truleg at ho i fyrste omgang har blitt forstyrra av plyndring, men det kan i tilegg sjå ut for at røysa også har blitt nytta som forsvarsstilling for tyskarane under 2. verdskrig. Like nedanfor, ut mot sjøen, finn ein såleis også oppmura restar etter liknande stillingar. Ein kjenner ikkje den eksakte dateringa til røysa, men med ei høgd over havet på ca. 5 m, kan ho ikkje vere frå bronsealder. Under føresetnad av at gravrøysa var meint å ha ein noko ruvande plassering i terrenget langs sjøen, er det derimot sannsynleg å anta at ho kan vere frå yngre jernalder. Figur 50. Oversiktbilde av gravrøysa. Mot NV. 53

Figur 51, Kart over registrert gravrøys og dei andre fornminnelokalitetane i området. Røysa markert med stipla ring 54

Løsfunn: I eit prøvestikk mellom lokalitetane 1, 3 og 6 vart det funne ein einskild flateretusjert pilspiss. Den er gjort av flint og har konkav basis, men er noko atypisk med retusjeringa av symmetriske hakk i sideeggane. Pilspissen vart funne oppblanda i moderne dyrkingslag, der anleggjing av ei veite har forstyrra dei opphavlege kontekstane. Figur 48. Flateretusjert pilspiss, noko atypis for dei vestnorske spissane då det er spor pileggane. Leng er 3,45 cm breidd er 1,9 cm. Relativt større enn tidlege typar flintspissar, verkar og noko grovt tilverka og er typologisk truleg tilhøyrande i sein steinbrukande tid. 55

Figur 49, Kart over registrerte kulturminne og funnstad for pilspiss 56

7.2 Nyare tids kulturminne Følgjande nyare tids kulturminne vart registrert i dei undersøkte områda i Mjølkeråen. A) Attverande murar etter eit naust. B) Restane etter ei dampbåtkai. C) Krigsminne. Oppmura forsvarsstilling. D) Bakkegjerde. E) Ruinane etter eit mølleanlegg knytt til vasskraft frå elva Mjølkeråen. F) Krigsminne. Oppmura forsvarsstilling. G) Krigsminne. Oppmura festningsanlegg. H) Steingard. I) Tørrmura steinbru over elva Mjølkeråen. Vidare er dei nedre delane av planområdet ved Mjølkeråen prega av fleire gamle ferdslevegar som i dag vert nytta som turstiar. 57

Figur 50. Kart over dei registrerte kulturminna frå nyare tid, i høve til lokalitetane med automatisk freda kulturminne i dei nedre delane av Mjølkeråen. 58

Figur 51. A) Ruinane etter eit naust. Figur 52 og 53. B) Restane etter den gamle dampskipskaia 59

Figur 55. D) Bakkemur. Figur 54. C) Krigsminne. Forsvarsstilling. Figur 56. E) Ruinane etter ei kvernhus. Figur 57. F) Krigsminne. Forsvarsstilling. 60

Figur 58. G) Krigsminne. Festningsanlegg nedafor huset ut mot kanten av bergknausen. Mot. S. Figur 59. G) Krigsminne. Detaljfoto av ulike element ved festningsanlegget. 61

Figur 60. I) Tørrmura steinbru over elva Mjølkeråen. Kulturminna frå nyare tid er del av tiltakshavar sin eigen plandokumentasjon og Hordaland fylkeskommune har slik ikkje dokumentert kulturminna anna enn med foto og enkel innmåling. 62

8. Konklusjon Det vart i løpet av undersøkinga funne 7 steinaldebuplassar i planområdet, i tillegg til tre område med fossile spor etter førhistorisk jordbruksdrift. Det er dokumentert kulturspor frå førreformatorisk tid og er slik automatisk freda kulturminne etter Kulturminnelova 4. I tillegg vart det avdekt ei einskild kokegrop i ein del av planområdet som etter kvart gjekk ut av den opphavlege plana. Denne kokegropa vart handsama i samband med ein forenkla dispensasjon, og difor i heilskap undersøkt under registreringsfasen. Lokalitetane frå steinalder er i hovudsak enklare opphaldsplassar med få diagnostiske funn, men viser oss eit området som er tatt i bruk alt i eldre steinalder. Mjølkeråen har kulturspor som viser oss ulike typar aktivitet der eldre og yngre steinalder viser oss leiropphald så viser sist del av steinalder at området kan ha godt over til jaktområde med tanke på funn av pilspiss og lokalitet 8 med datering av mogleg eldstad til seinneolittisk tid. Det er ikkje gjort sikre funn i frå bronsealder i området, moglegvis kan gravrøysa vera frå denne tida, men den kan like gjerne vera yngre og knytt til jernalderen. I århundra kring kristi fødsel har Mjølkeråen blitt jordbruksland, der funn av ardspor viser etablert åker i den eldre del av jernalderen. Dyrkingsspora syner ut frå to daterte kontekstar til jordbruksaktivitet både i keltartid gjennom hundreåra før Kristus, og i romartid fram utover 300-talet e. Kr. Mjølkeråen er rikt på kulturminne og viser oss eit gamalt og nytt kulturlandskap, der dei eldste buplassane ligg under nyare tids kulturminne. Det er og registrert fleire krigsminne i området nede ved fjorden og gravrøysa skal vera nytta som skytestilling. Litteratur Lohne, Ø. 2006. Sea Curve vl Teoretisk berekning av strandforskyvningskurver i Hordaland frå UTM-koordinater (excel-ark). Rommundset, A. 2005. Strandforskyvning og isavsmelting i mindtre Hardanger. Masteroppgave, Geologisk institutt, Universitetet i Bergen. Vasskog, K. 2006. Holosen strandforskyvning på sørlige Bømlo. Masteroppgave, Geologisk institutt, Universitetet i Bergen. Vedlegg: Liste over vitskapelege prøvar C14-dateringar 63

Vitskapelege prøvar VP Kontekst nr. 1 Sjakt 11, kokegrop 2 Sjakt 23, dyrkingslag C 3 Lok. 6, PS 4, dyrkingslag 3 Formål Ref. Dateringsresultat nr. 14 C MJ1 1880 +/- 30 BP (80-230 cal. AD) [Beta- 303272] 14 C MJ2 2200 +/- 30 BP (360-280 cal. BC og 260-160 cal. BC) [Beta-303273] 14 C MJ3 1820 +/- 30 BP (130-260 cal. AD og 290-320 cal. AD) [Beta-303274] 4 (Går ut pga. dårleg kontekst) MJ4 5 Lok. 8, PS 1, lag 4, eldstad 14 C MJ5 3760 +/- 30 BP (2260-2260 cal. BC, 2210-2110 cal. BC og 2100-2040 cal. BC) [Beta- 303276] 64

Kultur- og idrettsavdelinga Agnes Mowinckels gt 5 Postboks 7900 N-5020 BERGEN Telefon: 55 23 90 00 www.hordaland.no