Hovudfunn. Cecilie Berger og Thomas Mikkelsen Utekontakten i Stord kommune. Rustrender i Stord kommune Haust 2008

Cecilie Berger og Thomas Mikkelsen Utekontakten i Stord kommune Rustrender i Stord kommune Haust 2008 Hovudfunn Gradvis auke i sal av alkohol over ein treårsperiode Sterk auke i bruk og tilgang på anabole steroider Rapportert auke i bruk og tilgang på cannabis Framleis aukande misbruk og tilgang på medikamenta Xanor og Rivotril Relativ stabilt situasjon for dei fleste andre rusmiddel Spesialfokus: Unge og rus - Erfaring

Forord Dette er vår sjette Føre Var rapport. I denne rapporten ser vi på perioden frå april 2008 til og med september 2008. Eventuell auke og nedgang reknar vi ut frå perioden før, frå oktober 2007 til og med mars 2008. Når det gjeld alkohol, vel vi å samanlikna årleg, då vi veit at sesong og årstid spelar inn i bruksmønsteret for alkohol blant folk flest. Andre faktorar som kan spela inn i rusmønster og trendar lokalt, er sjølvsagt også den auka tilflyttinga av arbeidskraft. Stord har no over fleire år hatt besøk av ei mengd leigearbeidarar i kortare eller lengre periodar. Denne auka i arbeidskraft har me tatt me høgde for i rapportane, særleg når det gjeld rapportering frå utestadane og sal av alkohol i butikkar og på Vinmonopolet. I denne rapporten har vi valt eit spesialfokus på skuleprogrammet Unge & Rus. Artikkelen fortel om lokale erfaringar og implementering av rusførebyggjande skuleprogram. Vi håpar at denne siste Føre Var rapporten vert brukt av alle som har interesse av korleis situasjonen er i kommunen når det gjeld rustrendar. I tillegg ynskjer me å sette fokus på kor viktig det er med systematisk og langsiktig rusførebyggande arbeid i skulen. Stord, Desember 2008 Cecilie Berger og Thomas Mikkelsen

Innhald Forord 2 Innleiing 4 Kjeldeoversikt 5 Hovudfunn 7 Russpesifikke funn 8 Hallusinogene rusmiddel 14 Sentralstimulerande rusmiddel 15 Opioidar 16 Andre medikament og syntetiske stoff 18 Oppsummering 21 Spesialfokus: Unge og rus - Erfaring 22 Appendiks 30 Takk til... 30 Fakta om ulike stoffgrupper 31

Innleiing Kva er Føre Var? Føre Var har sitt utspring frå det som vert kalla «Rustrendovervaking», ei samnemning for prosjekt der ein ynskjer å etablera eit omfattande system som er i stand til å gje ein rask og påliteleg identifikasjon, overvaking og rapportering av lokale trendar og tendensar når det gjeld rusmiddelbruk. Hovudmålet med denne typen rapportering, er å forkorta tidsspennet frå nye rusmiddeltrendar oppstår ute i miljøa, til informasjonen om dette når fagmiljøet i kommunen. På den måten kan ein jobba meir målretta ved å vera betre førebudd, meir proaktiv og meir effektiv i arbeidet med rusrelaterte problem. For å forkorta dette tidsspennet, er det viktig at Føre Var vert gjennomført regelmessig. Vi har dei siste tre åra gitt ut rapportar to gonger i året. Målsetjing Målsetjinga for Føre Var i Stord kommune er å innhenta påliteleg og oppdatert data om rusvanar innan ulike miljø. Det vi ynskjer å kartleggja er: - Bruk av nye rusmiddel - Endringar i bruk av etablerte rusmiddel - Endring i tilgang på ulike rusmiddel Kven er rapporten for? Det primære publikum for denne rapporten er fagpersonar i rusfeltet og politikarar i Stord kommune. Rapporten vil òg vera av interesse for forskarar og andre som er interesserte i, eller som jobbar generelt med rusmiddelbrukarar eller med rusproblematikk. Fordelar med Føre Var Det fins mykje kunnskap om den lokale russituasjonen blant ulike instansar og personar i kommunen. Mykje av denne kunnskapen er ofte «låst», då det ikkje er noko system for å dela denne informasjonen. Ved å samla denne informasjonen, og sjå den i eit heilskapeleg bilete, kan ein betre vera føre var. Når ein får fram relevant informasjon på eit tidleg tidspunkt, kan fagfolk gjera evidensbaserte vedtak, og raskare setja i gong tiltak. Framgangsmåte Det er Utekontakten i Stord kommune som har gjennomført undersøkinga og som står bak denne rapporten. Vi har samla inn kvalitative og kvantitative data, dvs. data frå salsstatistikkar og eit handplukka informantnettverk. Opplysningane vi har fått, har vi analysert og kvalitetssikra ved å samanlikna, og gje ulik vekting på ulike kjelder (for meir informasjon sjå Appendiks, side 22). 4 F ø r e V a r - H a u s t 2 0 0 8

Kjeldeoversikt Fig. 1. Føre var rapport Haust 2008 Sekundærdata Media Nøkkelinformantar Nøkkelinformantar har vore plukka ut med tanke på deira «ekspertkunnskap» frå innsida av rusmiljø i kommunen både når det gjeld brukstrendar og tilgang. Informantane er anonymiserte i rapporten. Vi har nytta både spørjeskjema, fokusgrupper og ein-til-ein-intervju i innhentinga av data får nøkkelinformantane. Til saman 15 nøkkelinformantar har bidrege til denne rapporten; informantar innanfor gruppa risiko/tung, informantar frå utelivsbransjen og informantar frå gruppa profesjonelle. Med gruppa risiko/tung meinar vi informantar i miljø der rus tidleg vert oppdaga og/eller brukt. Utelivsbransjen består av informantar som jobbar i/driv utestader, og informantar med god kjennskap til utelivet. Denne gruppa rapporterer denne gong ikkje om bruk og tilgang på illegale rusmiddel og medikament. Gruppa profesjonelle består av fagfolk som jobbar innan eller i kontakt med rusfeltet her på Stord. Fleirtalet av nøkkelinformantane våre rapporterer dermed med kjennskap til tung/risikoarenaen. Ei viktig kjelde i Føre Var - rapporten er statistiske data. Dette er data som innhentast og rapporterast regelmessig. Data vi nyttar må vera offentleg tilgjengelege, nøyaktige, relevante og kunna rapportera innan vår rappoteringstid. Vi har inngått eit vidare samarbeid med dei ulike kjeldene, og vil R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 5

framover få utlevert data for dei aktuelle periodane for Føre Var. Vi har i denne rapporten brukt 12 kjelder for statistiske data: Kripos - tal på og storleik på beslag Tollvesenet - tal på og storleik på beslag Politiet - tal på drukkenskapsarrestar og promillekøyring To lokale apotek - salstal Vinmonopolet - salstal frå Stord To Rema 1000-butikkar salstal Ein utestad - salstal Oppslag i nettpressa, frå Sunnhordland.no, Innsida.no og Haugesunds-Avis.no Behandling av data Dei ulike kjeldene er vekta ulikt på bakgrunn av at vi meinar nokre kjelder gjer eit meir korrekt bilete på det faktiske livet enn andre. Vinmonopolet og Rema 1000 er til dømes vekta høgt i høve til det å kunna gje indikasjonar på bruksmønster av alkohol. Nesten ingen av datakjeldene som blir brukt i prosjektet er direkte samanliknbare, men det er fruktbart å plassera dei ved sida av kvarandre for å prøva å sjå mønster, samanhengar og motsetnader (for nærare detaljar sjå Appendiks, s. 22). Dei statistiske data frå Kripos og Tollvesenet inneheld små tal og må difor tolkast med varsemd. Stord er ein forholdsvis liten stad, og tala vil vera små frå desse kjeldene. Likeeins vil få personar kunne ha stor innverknad på statistikkane, til dømes om eit medikament blir skrive ut i større mengder til eit par personar, vil dette kunna gjera utslag i apotektala. Eller same personane kan gå igjen i politiet sine tal. Det er likevel interessant å bruka desse data, då dei kan vera med på å gje et bilete av korleis situasjonen er. Funn frå media ser vi på som mindre pålitelege, og desse er følgjeleg lågt vekta. Registreringa er usikker hos dei ulike avisene, og faktorar som t.d. prioritering av stoff, kva som vert lagd i digitalt arkiv, oppgraderingar av system med meir vil verke inn på tala me får. I periodar refererer til dømes Bladet Sunnhordland oftare dommar frå tingretten, og følgjeleg vil me då få større tal enn i periodar dette ikkje er prioritert. Vi trur likevel at desse små funna i det minste kan vera med å gje ein indikasjon på endringar, og har difor valt å teke det med. 6 F ø r e V a r - H a u s t 2 0 0 8

Hovudfunn Gradvis auke i sal av alkohol over ein treårsperiode - Vinmonopolet har auka det totale salet med 5% samanlikna med sesong. Den største auken finner vi under alkoholtypen svakvin. Samanlikna med periode har auken vore på 3%. - Rema 1000 Bjelland har hatt ei auke på det totale alkoholsalet med 33% samanlikna for sesong. Det har derimot vore ein nedgong på det totale salet hos Rema 1000 Heiane med 7,3 % samanlikna for sesong. - Informantane rapporterar om gradvis auke i bruk og stabilt tilgang for alkohol. Alkohol blir rapportert som ein av dei tre mest brukte rusmidla blant informantane. - Stabilt sal for periode og sesong for utvalde utestader i kommunen Sterk auke i bruk og tilgang på anabole steroider - Sterk auke i mengde beslaglagt og talet på beslag frå Tollvesenet - Kripos har hatt ein sterk auke i mengde beslaglagt og ei gradvis auke i tal på beslag av anabole steroider - Eit fleirtal av informantane rapporterar om ei sterk auke i bruk og tilgang på anabole steroider - Slangutrykk er «bol» eller «bolar» - Blir rapportert brukt i fleire «miljø» med ulike hensikter - Blir brukt som kurar kor den vanlegaste inntaksmåten er tablettar og injisering. Rapportert auke i bruk og tilgang på cannabis - Både Kripos og Tollvesenet har hatt ein sterk auke i mengde beslaglagt cannabis i perioden - Kripos har hatt ein auke i tal på beslag av cannabis - Informantane innafor gruppa profesjonelle og risiko/tung rapporterar om ein sterk auke i tilgang og gradvis auke i bruk R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 7

- Slangutrykk for cannabis er fleire. «Rev», «tjall» og «gall» er nokre av kallenamna. - Prisen på eit gram blir rapportert å ligge på 100 kr Framleis aukande misbruk av medikamenta Xanor og Rivotril - Vitusapotek Leirvik har hatt ein auke i sal av begge medikamenta - Kripos har hatt ein auke i mengde beslaglagt Rivotril - Nøkkelinformantane frå gruppa profesjonelle og risiko/tung rapporterar om ei auke i bruk og tilgang på medikamenta. - Slangutrykk er «X» eller «X`ar» for Xanor, mens «slitarar» blir brukt for Rivotril - Prisen på ein tablett Xanor blir rapportert å ligge på omkring 50-70 kr. - Prisen for ein tablett Rivotril blir rapportert rundt ca 50-60 kr. Relativ stabil situasjon for dei fleste andre rusmiddel Russpesifikke funn Nedanfor presenterer vi russpesifikke data frå perioden april til september 2008. Data blir sett opp mot førre periode, det vil sei oktober 2007 til mars 2008. Når vi snakkar om hallusinogene stoff inkluderar vi LSD, fleinsopp og cannabis. Data om stoff som amfetamin, ecstasy og kokain blir presentert under sentralstimulerande stoff, medan heroin, Subutex, Temgesic, Metadon og Dolcontin blir presentert under opiodar. Under andre medikament og syntetiske stoff finn ein data om Anabole steroider, Rivotril og Xanor. Alkohol Alkoholsal og -forbruk har vist seg å ha relativt store svingingar frå sommartil vintersesong. Vi ser det difor naturleg å samanlikna sesong mot sesong i tillegg til periode mot periode når det gjeld alkohol. Våre innsamla data visar at alkoholbruken ligg frå stabilt til gradvis auke i kommunen samanlikna med fjoråret. Når det gjel sal av alkoholhaldig drikke, ser vi 8 F ø r e V a r - H a u s t 2 0 0 8

at tendensen med ei svak auke held fram i denne perioden. Både for periode og sommarsesong ser vi ei lita auke i sal denne gong. Dei to Rema -butikkane på Stord, som vi har med i våre analysar, viser ulike tal. Rema 1000 på Heiane har hatt ei lita nedgang i det totale salet av alkohol når ein ser sommar mot sommar, medan Rema 1000 på Bjelland visar ei kraftig auke, både samanlikna med førre periode og førre sommar. Fig. 2. Alkoholsal Alkoholsal 180000 160000 liter alkoholhaldig drikke 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 Vinmonopolet Rema 1000 Heiane Rema 1000 Bjelland 0 sommar 05 vinter 05/06 sommar 06 vinter 06/07 sommar 07 vinter 07/08 sommar 08 Salstala frå vinmonopolet visar stabil til aukande tendens. Det totale salet av alkoholhaldig drikke er 3% høgare denne perioden og 5 % samanlikna med sist sommar. Svakvin, som står for størstedelen av salet, har auka 6%, medan brennevinssalet har gått ned 5% samanlikna med førre periode. Sesong mot sesong visar svakvinen same tendensen, medan brennevinssalet ligg stabilt. I tidlegare rapportar har vi sett kraftig auke i brennevinssalet, noko vi har knytt til den store arbeidsstokken som har vore her. No har mannskapsmengda vore relativt stabil sidan sist, noko som og visar seg i vinmonopolet sine sal. Det som er positivt, er at statistikkar frå politiet ikkje visar utslag i høve til dette, korkje i tal på drukkenskapsarrestar eller promillekøyringar. Dette kjem vi attende til. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e

Tabell 1 Salstal kategori Vinmonopolet Sesong sommar 05 vinter 05/06 sommar 06 vinter 06/07 sommar 07 vinter 07/08 sommar 08 alk.fritt/lett 151 178 155 254 124 185 197 brennevin 22 619 24 677 25 162 27 638 27 345 29 925 28 224 sterkvin 1 478 1 600 1 427 1 678 1 412 1 464 1 311 svakvin 113 190 105 354 123 111 111 225 119 872 119 265 126 510 øl 729 1 583 521 1 701 514 1 680 851 Tot m/alk 138 016 133 214 150 221 142 242 149 143 152 334 156 896 Rema 1000 på Heiane har hatt ei stor auke i alkoholsalet om vi ser denne perioden mot førre. Men ser vi sommar mot sommar, ser vi ein gradvis nedgang, og endå meir nedgong om vi går endå eit år attende. Dette trass i at butikken har hatt ei total omsetningsauke på 8% sidan same tid i fjor. Alkoholhaldig drikke tek altså ei mindre del av det totale salet deira no enn i fjor. Tabell 2 Sal alkoholhaldig drikke Rema 1000 Heiane Sesong sommar 05 vinter 05/06 sommar 06 vinter 06/07 sommar 07 vinter 07/08 sommar 08 rusbrus/ cider 6 503 3 339 5 170 3 212 5 223 3 080 4 678 øl 64 945 52 359 72 506 49 907 69 167 50 370 64 617 alk.fritt/lett 4 161 2 394 3 485 1 496 2 759 1 983 2 690 Tot m/alk 71 448 55 698 77 676 53 119 74 390 53 450 69 295 10 F ø r e V a r - H a u s t 2 0 0 8

Frå Rema 1000 på Bjelland, får vi eit heilt anna bilete. Butikken har hatt ei stor total omsetningsauke dei siste åra, det siste året på over 17 %. Sal av alkoholhaldig drikke har auka endå meir, 50% om ein samanliknar denne sommaren med sommarperioden i fjor. Det som prosentmessig har auka mest, er sal av lett- og alkoholfritt. Men størstedelen av salet er øl, også her ser vi ei sterk auke. Denne fordelinga er omtrent lik på dei to Rema-butikkane. Fig. 3 Fordeling av samla alkoholsal Rema 1000 Bjelland og Rema 1000 Heiane Fordeling alkoholsal Rema Heiane og Rema Bjelland 5 % 3 % 92 % alk.fritt/lett rusbrus/cider øl Tabell 3 Sal av alkoholhaldig drikke Rema 1000 Bjelland Sesong vinter 05/06 sommar 06 vinter 06/07 sommar 07 vinter 07/08 sommar 08 alk.fritt/lett 519 1 597 897 1 264 1 190 1 972 rusbrus/cider 2 104 3 295 2 341 3 291 3 073 3 889 øl 18 775 50 625 43 184 61 003 64 790 92 783 Tot m/alk 20 879 53 920 45 525 64 294 67 863 96 672 Som nemnt har Rema 1000 Bjelland hatt ei stor auke også i den totale omsetninga. Det at dei i juni 06 flytta inn i nye, større lokale har vore med å trekka fleire og fleire kundar til butikken. I tillegg ligg dei svært sentralt plassert i høve til sentrum og dei store industriverksemdene, samt overnattingsfasilitetar. Stord har hatt stor aktivitet i industrien dei siste åra, og vi har hatt mykje tilreisande arbeidskraft frå heile verda. Hovudtyngda er nordmenn, svenskar og polakkar supplert med russarar og ukrainarar. Dei som kjem hit og jobbar, kjem i ulike rotasjonar, og jobbar mykje når dei er her. I friperiodar reiser dei fleste heim der dei kjem frå. Det at alkoholsalet på Rema Bjelland har auka så mykje, har sannsynlegvis samanheng med dette. Dei som er her i jobbrotasjon får gjerne maten servert i innkvarteringa, medan dei R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 11

sjølve handlar alkohol til frikveldar. Også utestader melder om auke knytt til tilreisande arbeidskraft. Fleire stordabuar jobbar òg heime no, enn føregåande år. Då hadde dei største verksemdene større prosjekt andre stader, og mange herifrå reiste vekk på jobb, i rotasjon. Vi trur dette òg er med på å gje oss dei resultata vi får i Føre Var- rapportane. I løpet av siste periode registrerte politiet på Stord fylgjande: 20 personar i drukkenskapsarrest (politilova 9), og 21 tilfeller av promillekøyring (vegtraffikklova 22.1). For perioden oktober 2007 til mars 2008 var tala 36 personar i drukkenskapsarrest og 26 tilfeller av promillekøyring. Til samanlikning var tala i sommarhalvåret i fjor høvesvis 36 i drukkenskapsarrest og 21 for promillekøyring. Det vil altså seie at talet på arresterte i samband med fyll/rus og brot på vegtrafikklova har hatt ein nedgong samanlikna med førre periode. Samanlikna med førre sommar har talet på promillekøyringar vore stabilt, medan talet på personar i drukkenskapsarresten har hatt ein nedgong frå 36 til 21 tilfeller. Tollvesenet har i siste periode hatt ei kraftig auke i tal på beslag av alkohol samanlikna med førre periode (91%), og beslaglagde liter alkohol har såleis også auka mykje. Sett opp mot førre sommarperiode, er det likevel ein nedgang både i tal på beslag og i mengda som er tatt. Det som har auka mest er beslag av brennevin, både sett mot sist periode (beslag 30 %, mengd 87%) og sist sommar (beslag 34%, mengd 34 %). Ølbeslaga har auka samanlikna med førre periode, men det er likevel færre no enn i fjor same tid, både i tal beslag og liter. Biletet er det same når det gjeld vin. På mediesøk i nettavisene til Haugesund Avis (HA), Bladet Sunnhordland (Shl) og Innsida.no blir alkohol i samband med Stord omtalt i ulike artiklar og notisar. I høve til førre periode, er det ei gradvis auke i treff på alkohol i media denne siste perioden. Her kan mykje verke inn, som nemnt i avsnittet om kjelder. Eit utval overskrifter frå siste periode: «Urinering og berusede kvinner» (HA), «Fint ver og båtpromille» (HA), «Med promille, utan førarkort» (Innsida.no), «Ber foreldre ta ansvar» (Shl). Informantane våre seier at det den siste perioden har vore ein gradvis auke i bruk av alkohol. Det er først og fremst i gruppa profesjonelle at me finn eit fleirtal som oppfattar auke i bruk av alkohol. Dei profesjonelle ser ein gradvis auke i bruken, medan fleirtalet i gruppa risiko/ tung meinar alkoholbruken har stabilisert seg. Frå gruppa profesjonelle og risiko/tung blir det rapportert at alkohol er mest vanleg å kombinera med hasj og ulike benzodiasepiner. Når det gjeld tendensar for ulike alkoholtypar meinar informantane våre at det er øl som har auka mest. Det er informantane frå utelivsbransjen og risiko/tung som i første rekke rapporterar denne tendensen. Den gradvise auken har nok samanheng med ein lang sommar, turisme og uteservering. Brennevin, cider, rusbrus og vin ser ingen av informantane noko endringer i for denne perioden. Heimebrent er som i tidligare rapportar ikkje observert brukt frå nokre av nøkkelinformantane. 12 F ø r e V a r - H a u s t 2 0 0 8

Tabell 4 Nøkkelinformantar - Rapporterte tendensar for ulike alkoholtypar Alkoholtype Øl Cider/rusbrus Vin Brennevin Heimebrent Rapporterte tendensar Gradvis auke Inga endring Inga endring Inga endring Ikkje observert Tabell 5 Utval av salstal frå Cafe Delis, Big Horn Steak House og Kontoret * Det er ikkje teke med musserende vin, rosévin eller dessertvin i tabellen Alkoholtype Sum liter seld Oktober 2006 Mars 2007 Sum liter seld April 2007- September 2007 Sum liter seld Oktober 2007 Mars 2008 Sum liter seld April 2008- September 2008 Brennevin 209 230 210 219 Drinkar 203 272 258 301 Shots 51 65 51 72 Totalt brennevin; drinker, shots & coctails 465 570 521 593 Øl 16 559 21 783 16 314 22 469 Cider 651 885 561 769 Kvitvin flaske + glass 101 188 103 226 Rødvin flaske + glass 686 855 748 781 Total 18 925 24 848 18 776 24 245 Over ein toårsperiode kan vi no samanlikna tal frå utvalde skjenkestader i kommunen. Vi ser at det har vore ei stabil til gradvis auke i det totale salet for brennevin i frå 2006-2008. Det er under alkoholtypen drinkar med ser ei gradvis auke i høve periodane og for sesong. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 13

Ølsalet har vore relativt stabilt når vi samaliknar for sesong, medan cider har hatt ein nedgong i sal det siste året. Raudvin har vore forholdsvis stabilt, men har hatt ein gradvis nedgong samanlikna for sommarsesong. Kvitvin har derimot hatt auke for sommarsesong, men har vore stabil i vinterperioden. Me ser at det totale salet er relatvit stabilt når me samaliknar sesongane. Det er ingen store endringar i ulike alkoholtypar eller totalsalet i perioden frå 2006-2008. Tala samsvarar med kva utelivsbransjen rapporterar i siste periode. Informantane svarar ei gradvis auke i ølsalet i siste periode, noko som samsvarar med sesongvariasjon for denne alkoholtypen. Hallusinogene rusmiddel (Cannabis, LSD, fleinsopp) Hallusinogene middel påverkar sentralnervesystemet og kan gje sansebedrag, illusjonar og hallusinasjonar. Det finst mange vekstar i naturen som har hallusinogene verknader, til dømes fleinsopp. Hallusinogener kan òg framstillast syntetisk, til dømes LSD. Cannabis har også ein svak hallusinogen effekt (www.fhi. no), og me kategoriserer dermed dette under gruppa hallusinogene rusmiddel. Som i tidligare rapportar er det er ikkje rapportert om bruk av fleinsopp denne perioden. Men tollvesenet rapporterer at dei har hatt eit lite beslag av hallusinogener/lsd. Dette har vi ikkje fått noko funn på tidlegare, og vi har ikkje fått rapportert noko frå dei andre kjeldene om dette. Cannabis Vi finn ei auke i bruk og tilgang på cannabis denne perioden. Tabell 6 Utdrag frå tabell 10; Rapportert tendens for Cannabis Stoff/kjelde Toll mengde Toll Beslag Kripos mengde Kripos beslag Media Nøkkelinf. bruk Nøkkelinf. tilgang Cannabis 1 3* 1 1 3 2 1 Forklaring: 1= sterk auke. 2= gradvis auke. 3= inga endring. 4= gradvis nedgang. 5= sterk nedgang. * = visar at det er snakk om svært små tal. Tollvesenet har hatt eit stort beslag av cannabis denne perioden. Kripos rapporterar om ei sterk auke i tal på beslag, og i mengd 14 F ø r e V a r - H a u s t 2 0 0 8

beslaglagd cannabis i siste periode. Media har eit stabilt tal på oppslag om hasj/cannabis. Både dei profesjonelle og nøkkelinformantane frå tung/risiko- gruppa er av den oppfatning at det har vore ein aukande bruk og tilgang på cannabis siste periode. Det blir rapportert frå gruppa risiko/tung at den vanlegaste kombinasjonen med cannabis er alkohol og piller. Cannabis blir nemnt som eit av dei tre mest brukte rusmidla blant informantane i gruppa profesjonelle og risiko/tung. Det blir denne gong rapportert at cannabis har blitt eit meir akseptert rusmiddel på festar i enkelte ungdomsmiljø. Denne informasjonen kjem frå informantar i gruppa risiko/tung og profesjonelle. Ein informant seier: «Det er vanleg at det blir røykt hasj på festar i enkelte ungdomsmiljø. Nesten ingen reagerer på det lenger. Yngre jenter syns det er tøft å vera saman med eldre gutar som røyker hasj. Det har på ein måte blitt meir normalisert» Det blir samtidig rapportert frå same informant at dei aller fleste som prøver hasj, røyker vanlig tobakk og har erfaring med alkohol frå tidlegare. Dette samsvarar med dei lokale ungdomsundersøkingane frå 2004 og 2007 i Stord kommune. Bruken i ungdomsmiljøet blir blant fleirtalet av nøkkelinformantane rapportert opp mot ungdommar i «risikosona». Sentralstimulerande rusmiddel (Amfetamin, Kokain, Ecstasy) Sentralstimulerande rusmiddel påverkar sentralnervesystemet, noko som m.a. fører til ei undertrykking av søvntrong og stimulering av hjarte- og karsystemet (www.fhi.no). Brukaren blir meir vaken, aktiv og uthaldande. Ved store inntak kan det føra til rastløyse, søvnvanskar og nedsett matlyst, noko som kan føra til alvorleg utmatting (www.fmr.no). Ecstasy og kokain Verken Kripos eller Tollvesenet har gjort beslag av Ecstasy eller kokain denne perioden. Nøkkelinformantane melder anten om inga endring eller ikkje observert på desse stoffa. Ein informant fortel om nedgang. Det ser altså ut som det vi såg i Føre Var i fjor, med ei auke i bruk og tilgang, ikkje held fram no. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 15

Amfetamin Tollvesenet har ikkje gjort beslag av amfetamin denne perioden. Kripos på si side har stabilt tal på beslag, men auke i mengd beslaglagd stoff. Nøkkelinformantane melder om ei svak auke i tilgang og bruk av amfetamin. Prisen på ¼ gram amfetamin (ein kvarting) blir oppgitt til omkring 200 kr. Slanguttrykk for amfetamin er fleire som til dømes: «speed», «makka», «guff», «pluss» og «fort». Den vanlegaste måten å innta stoffet på er injisering eller sniffing. Amfetamin blir saman med benzodiasepiner rapportert som eit av dei tre mest brukte rusmidla frå gruppa profesjonelle og risiko/tung. Opioidar (Heroin, Metadon, Subutex, Subuxone, Temgesic, Dolcontin) Opioidar er ei fellesnemning på medikament som festar seg til bestemte reseptorar i kroppen. I moderne vestleg medisin blir opioidar ofte brukt i behandling av smerte. Vanlege opioidar er heroin, morfin og metadon. Stoffa kan òg misbrukast, og føra til rusmiddelvanebruk. Opioidar som Subutex, Subuxone og metadon blir brukt i legemiddelassistert rehabilitering. (www.fhi.no) Bruk og tilgang på Subutex, metadon og Subuxone er i kartlegginga spesifisert til å gjelda den illegale marknaden på Stord. Heroin Nøkkelinformantane rapporterar om stabil bruk og gradvis auke i tilgong på heroin denne perioden. Det er ikkje gjort noko beslag av stoffet frå verken Kripos eller Tollvesenet. Det er også i denne perioden få oppslag om heroin i media. Ser vi attende på tidlegare Føre Var rapportar, har bruk og tilgang på heroin vore stabilt til mot gradvis nedgong i dei siste periodane. Årsakene kan væra at fleire brukarar har kome inn til behandling, medan medikament som og Subutex og Subuxone har vore «meir» tilgjengeleg og rapportert brukt i perioden. Motsett ser vi at Føre Var i Bergen rapporterar om fortsatt svak auke i bruk avheroin (Føre Var 02/08). Dette samsvarar med ny rapport over kartlegging av narkotikasituasjonen i Europa. Nye data tydar på at bruken av heroin i Europa kan vera på veg opp igjen, melder EUs narkotikabyrå EMCDDA. Rapporten for 2008 er basert på datamateriale frå alle EU-land og Noreg. Dei fleste dataer frå 2006. EMCDDA anslår at det er mellom 1,3 og 1,7 millionar problembrukarar av opioidar i EU og Noreg. Heroin står for dei største narkotikarelaterte helseog sosialkostnadane i Europa. Det førekjem minst 7 000 8 000 narkotikarelaterte dødsfall i Europa kvart år, og overdose er ein av dei viktigaste dødsårsakene hos dei unge. Ca. 80 % av alle dødelege overdosar er knytta til opioidbruk. I dei fleste land er mellom 50 % og 80 % av all etterspurnad etter behandling knytta til bruk av opioider (Annual report 2008: the state of the drugs problem in Europe). 16 F ø r e V a r - H a u s t 2 0 0 8

Metadon Nøkkelinformantane rapporterar om inga endring i bruk eller tilgang på metadon. Ingen beslag av medikamentet er gjort i inneverande periode, verken av Kripos eller tollvesenet. Vitusapotek Leirvik melder om stabil utlevering av metadon, og Apotek 1 på senteret har ein liten nedgang. Det har ikkje vore medieomtale frå Sunnhordland, Haugesunds Avis eller Innsida.no om medikamentet i denne perioden. Subutex Nøkkelinformantane våre melder om ein auke i både bruk og tilgang på medikamentet. Vi har denne gong ingen konkret informasjon kvar medikamentet kjem frå, men har tidlegare rapportert om turar utanlands for å henta medikamentet. Kripos har hatt nokre få beslag, men det er berre registrert små mengder beslaglagd Subutex. Det er også få medieomtalar om medikamentet den siste perioden. Apotek 1 har hatt ei auke i sal av Subutex, medan Vitusapotek Leirvik har stabile utleveringstal for medikamentet. Slangutrykk for medikamentet er «sub». Føre Var i Bergen rapporterte i førre periode at den aukande trenda for Subutex hadde stabilisert seg (Føre Var 01/08 Bergen). Det vil vera interessant å sjå om denne utviklinga omkring stabilisering av Subutex i Bergen vil ha noko å sei for brukstrender og tilgang på Stord framover. Suboxone Nøkkelinformantane rapporterar om ei auke i bruk og tilgang denne perioden. Sal av Subuxone har gått litt ned på Vitusapotek Leirvik, medan me ikkje har fått rapportar om sal av dette medikamentet frå Apotek 1, og kan såleis ikkje sei noko om dette her. Det er ingen rapportering frå verken Kripos, Tollvesenet eller media om medikamentet denne perioden. Temgesic Temgesic er eit syntetisk opioid som inneheld buprenofin. Temgesic brukast til behandling av sterke smerter, eksempelvis ved kreft (www.felleskatalogen. no). Nøkkelinformantane informerer om inga endring i brukstrendar og tilgang på Temgesic. Vitusapotek Leirvik har hatt ei auke i sal i denne perioden, medan det har vore stabilt sal på Apotek 1. Me har tidlegare rapportert at Temgesic har hatt ein gradvis nedgong etter at Subutex blei rapportert å «ta over» som medikament. Samstundes er det fleire som kjem inn i legemiddelassistert behandling. Det ser ut til at denne stabiliseringa held fram når det gjeld bruk og tilgang på Temgesic. Slangutrykk for medikamentet er «temmarar» og prisen blir oppgitt å liggje på ca 100 kr for ein tablett. Dolcontin Dolcontin er eit morfinpreparat som blir brukt mot sterke smerter, som til dømes cancersmerter. Nøkkelinformantane rapporterer om gradvis auke i bruk og tilgang på Dolcontin. Det er ikkje gjort noko beslag av medikamentet i denne perioden. Frå Apotek 1 viser tala ingen endring i sal, medan Vitusapotek R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 17

Leirvik har hatt ei auke i sal av medikamentet. Det er i første rekkje dei profesjonelle som denne gong rapporterar om ei auke i bruk og tilgang på medikamentet. Slengutrykk for Dolcontin er «dolcisa». Andre medikament og syntetiske stoff (Benzodiasepiner, Anabole Steroider) Benzodiasepiner er legemiddel som blir brukt som sovemedisin, roande og mot epilepsi. Det er utbreidd medisinsk bruk, men også misbruk av desse stoffa. Fleire forskjellige Benzodiasepiner finst på den norske marknaden i dag. Dei mest kjende er Vival, Valium og Flunipam. I tillegg finst ei rekkje Benzodiasepinliknande legemiddel. Dei vanlegaste av desse er Zopiklon (Imovane) og Zolpidem (Stilnoct). Internasjonalt er det mange fleire Benzodiasepiner (www.fhi.no). Rivotril Rivotril inneheld virkestoffet klonazepam, eit stoff som tilhøyrer gruppa benzodiazepiner. Medikamentet kan virke mot muskelstivhet og epileptiske anfall (www.felleskatalogen.no). Tabell 7 Utdrag frå tabell 10; Rapportert tendens for Rivotril Stoff/kjelde Leirvik apotek Apotek 1 Kripos Tal på beslag Kripos Mengd Media oppslag Nøkkelinf. Bruk Nøkkelinf. Tilgong Temgesic 1 4 1 3* 3* 1 2 Forklaring: 1= sterk auke. 2= gradvis auke. 3= inga endring. 4= gradvis nedgang. (4)= ligge på grensa til 4 5= sterk nedgang. * = visar at det er snakk om svært små tal I førre Føre Var rapport var eit av hovudfunna ei gradvis auke i bruk og tilgang på Rivotril (Føre Var, Stord, vår 08). Det ser ut som om bruk og tilgang held fram i inneverande periode. Det blir rapportert at medikamentet ofte blir kombinert med andre benzodiasepiner, alkohol og cannabis. Nøkkelinformantane rapporterar at det har vore ei sterk auke i bruk og gradvis auke i tilgang på medikamentet. Leirvik Vitusapotek har hatt ein auke i sal av medikamentet, og Kripos har hatt ei auke i mengde beslaglagd Rivotril. Tal frå Lensmannskontoret på Stord visar også beslag av medikamentet i perioden. Fleire av nøkkelinformantane rapporterar at tilgongen er lokalt betinga. Som sist er det ingen registreringar frå Bergen om utstrakt bruk eller tilgang 18 F ø r e V a r - H a u s t 2 0 0 8

på medikamentet. Er det sannsynleg at den auka bruken og tilgangen kan skuldast lokale forhold, der utskrive medikament frå lege blir vidareseld og misbrukt i miljøet knytt opp mot gruppa risiko/tung? Xanor Xanor er eit legemiddel som verkar dempande på sentralnervesystemet og som blir brukt ved behandling av panikksyndrom (www.fhi.no). Tabell 8. Utdrag frå tabell 10; Rapportert tendens for Xanor Stoff/kjelde Leirvik apotek Apotek 1 Media Nøkkelinf. Bruk Nøkkelinf. Tilgong Xanor 1 3 3 1 1 Forklaring: 1= sterk auke. 2= gradvis auke. 3= inga endring. 4= gradvis nedgang. (4)= ligge på grensa til 4 5= sterk nedgang. * = visar at det er snakk om svært små tal Xanor På same måte som Rivotril, er Xanor eit av hovudfunna frå førre rapport som no blir vidareført. Nøkkelinformantane rapporterar om sterk auke i bruk og tilgang på medikamentet. Leirvik Vitusapotek har hatt ei auke i sal av Xanor, medan det har vore stabilt på Apotek 1. Tal frå Lensmannskontoret på Stord visar i denne perioden beslag av Xanor. Nøkkelinformantane rapporterar at Xanor som oftast blir kombinert med andre medikament og alkohol. Tilgangen blir på same måte som Rivotril rapportert som lokalt betinga. Utekontakten har for første gong høyrt om fleire enkelttilfeller der unge vaksne har fått tilbod om medikamentet denne perioden. Det blir difor viktig å fylgje opp dette hovufunnet med særleg fokus på tilgang framover. Anabole steroider Anabole Steroider er ei gruppe syntetiske stoff med dei same verknadane som androgener (mannlege hormonar). Det finst fleire ulike klassar av anabole steroidar, og verknader og biverknadar varierer i stor grad etter kjemisk struktur og etter om dei vert tekne som tablettar eller injeksjonar. Anabole steroidar er reseptpliktige legemiddel, som blir føreskrivne for å behandla tilstandar som forstyrringar i testosteronnivået, seinka pubertet, enkelte typar impotens, brystkreft og nedbryting forårsaka av HIV/AIDS eller andre sjukdommar. I tillegg til medisinsk bruk, blir Anabole steroidar brukt ulovleg av ein del kroppsbyggjarar, idrettsutøvarar og unge kroppsfokuserte menn. (Føre Var vår 2004, Bergensklinikkene). Me fann denne gongen eit stort fleirtal av nøkkelinformantar som rapporterar om sterk auke i bruk og tilgong på anabole steroider. Bruken blir rapportert opp mot fleire brukergrupper. Det blei også rapportert at det var ulike formål med bruken av anabole sterioder. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 19

Ein informant seier: «unge menn brukar det for å få ein finare kropp. Dei brukar det ikkje for å trena store musklar eller til bodybuilding.dei vil berre ha ein rask utvikling for å sjå betre ut i kvardagen eller når dei er ute på by n. Dette er unge vaksne som er ofte ute på by n, men som elles går på skule eller er i jobb. Dei tilhøyrer ikkje noko treningsmiljø kor det viktig å bli størst mogeleg». Tilgangen blir rapportert å være stor; «Det er ikkje noko problem å få tak i steroider. Du kan bestilla på internett, via bloggar, eller så er det alltid nokon som kjenner nokon». Frå dei profesjonelle blir det rapportert at anabole sterioder blir brukt innanfor det «tyngre» rusmiljøet. I denne samanheng blir det rapportert at det brukast for å «vedlikehalda» eller bygga opp igjen kroppen etter, eller i kombinasjon med andre medikament eller rusmiddel. Tabell 9. Utdrag frå tabell 10; Rapportert tendens for Anabole steroider Stoff/kjelde Toll mengde Toll beslag 1 Kripos mengde Kripos beslag Nøkkelinf. bruk Nøkkelinf. Tilgong Anabole Steroider 1 1 1 2* 1 1 Forklaring: 1= sterk auke. 2= gradvis auke. 3= inga endring. 4= gradvis nedgang. 5= sterk nedgang. * = visar at det er snakk om svært små tal. Informantar med kjennskap til treningsmiljø rapporterar den same tendensen for bruk og tilgong anabole steriodar. Brukargruppa blir rapportert å vera menn frå 18 år og oppover. Formålet med bruken er ofte å bygga muskler og bli «størst mogeleg». Det er som oftast kurar som blir brukt i ulike periodar. Testokur (sustanon),«russere» (dianabol) og deca blir nemnt som ulike kurar som blir brukt og kombinert. Preparata blir inntekne som tablettar eller ved injisering (sprøyter). Ein kur går vanlegvis over ein periode på 8-12 veker. Prisen på ein kur kan ligga mellom 1200-3000 kr. Dette er veldig individuelt, avhengig av type kur, mengd og lengde på kuren. «Nokre bruker også ECA Stack som er ein kombinasjon av effedrin, koffein og aspirin. Denne kuren er feittforbrennande og blir brukt for å gå ned i vekt, samtidig som den hjelp til med å oppretthalda muskelmasse under diett». Slangutrykk for anabole steroider er «bol» «russarar» og «testo». 20 F ø r e V a r - H a u s t 2 0 0 8

Oppsummering Me kan denne gong presentera tendensar for alkoholsal og brukstrendar over over ein treårsperiode for Stord kommune. Sidan 2005 har Føre Var rapportane kartlagd kjelder for alkoholsal, beslag, tilgang og brukstrendar for alkohol i kommunen. Biletet denne gongen er stabilt alkoholsal for sesong, men ein auke i sal frå 2005 til 2008 frå to av tre kjelder (sjå.figur 2). Samstundes blir det rapportert ei gradvis auke i bruk frå nøkkelinformantane over same treårsperiode. Dette samsvarar med Føre Var rapportane frå Bergen der dei over ein seksårsperiode har identifisert ein aukande trend for alkohol (Føre Var Bergen 01/08 og 02/08). Cannabis blir denne gong rapportert brukt i enkelte ungdomsmiljø på Stord. Tidlegare har bruken i større grad vore rapportert opp mot det tyngre rusmiljøet i kommunen. Informantane meinar at det har blitt meir vanleg å røyka hasj på festar og at tilgangen på stoffet er stor. For å kunne sei noko meir konkret om tal, omfang og ulike samanhengar blir Ungdomsundersøkelsen i 2009 eit viktig dokument for å kartlegga den «faktiske» bruken. Anabole sterioder har ikkje tidlegare vore presentert som hovudfunn i Føre Var samanheng her på Stord. Denne gong rapporterar omtrent samtlege informantar om ei auke i bruk og tilgang. Bruken blir blant anna rapportert å gjelda unge menn der det å sjå «bra» ut er ein motivasjon for å «bole». Det blir også rapportert at bruken inngår i eit meir systematisk trenings- og kosthaldsprogram, der konkurransepreg og målet om å bli best blir oppgjeve som motivasjon for bruk. Stortinget har ikkje vedteke ein lovparagraf som dekkjer et forbod mot bruk av anabole steroider, det er lov å bruka i Noreg, men ulovleg å selja og kjøpa. Det er tenkeleg at terskelen for å prøva kan seinkast når det ikkje er straffbart å bruka det. Kroppsfiksering og ynskjet om å nå eit «skjønnhetsideal» kan vera mogelege årsaker til bruk blant både menn og kvinner. Dagleg leiar i Dopingtelefonen, Margaret Tveitan seier i eit intervju at bruk av steroider aukar sterkt over hele landet. Det er ingen forskjell på land og by når det gjeld den auka bruken (Arendal Tidende 13.12.08). Ei vidareføring av auke i bruk og tilgang på både Rivotril og Xanor blir rapportert i denne perioden. Tolkinga blir som sist om dette er betinga av tidsavgrensa lokal tilgong eller ein komande trend som vil vedvara. Begge medikamenta blir ofte bruk i kombinasjon med andre rusmiddel. Bruken blir i første rekke knytt opp mot dei tyngre rusavhengige, men også unge vaksne har kjennskap til disse medikamenta. Vi håpar ikkje den auka tilgangen vil føra til at sterke legemiddel blir eit alternativ eller inngangsport for nyrekkrutering til tyngre rusmiddel blant nokre i ungdomsgruppa på Stord. R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 21

SPESIALFOKUS: Unge & Rus - Erfaring Kontinuitet som faktor for kvalitetssikring og identitetskapande arbeid. Implementeringsstrategiar og lokal forankring er viktige faktorar som i stor grad er styrande for om tiltak kan oppretthaldast over tid. Betydningen av kontinuitet og langsiktighet som kunnskaps og erfaringsverkty er heilt sentralt i lokalbasert førebyggjing. Det er ikkje slik at det fins ein enkel eller eintydig samanheng mellom forankring, gjennomføring og kontinuitet. Sjølv om eit 22 F ø r e V a r - H a u s t 2 0 0 8

førebyggjande program forankrast i skulen og i kommunen sine planar, er det i seg sjølv ingen garanti for at programmet blir gjennomført eller kvalitetsikra i praksis. Sidan 2002 har Stord kommune gjennomført skuleprogrammet «Unge og Rus» 1 som eit tverrfagleg samarbeid mellom Utekontakten/SLT koordinator og skulane. Sidan oppstarten er det over 1000 foreldre, 1500 elevar og meir enn 80 lærarar, som har delteke i gjennomføringa av programmet. Erfaringane vi har gjort oss i denne samanheng er viktige for å setja lys på lokale prosessar og kva betydning dei kan ha for læringsmåla. Vi vil innleiingsvis gje ei kort skildring av korleis programmet «Unge og Rus» blir gjennomført i Stord kommune. Vi har valgt å implementera programmet i 7. og 9. 2 klassetrinn på alle skulane i kommunen. Gjennomføringa strekkjer seg over eit heilt skuleår, kor det i løpet av perioden blir gjennomført tre foreldremøte, gruppeleiarkurs, lærarkurs og elevarbeid i skulen. Tverrfagleg organisering På Stord har vi valt å gjennomføra «Unge og Rus» som eit tverrfagleg samarbeid i skulen. Dette betyr at programmet er forankra som ein del av Utekontakten og SLT- koordinator si verksemd. Organisering av programmet som eit samarbeid mellom «førebyggjarar» og skulen, gjer mulighetar for å kvalitetssikra gjennomføringa på fleire nivå. Vi trur det er ein forutsetning at det er nokre aktørar som har hovudansvaret for at programmet blir gjennomført kontinuerleg frå år til år. På Stord blir programmet gjennomført på 7 barneskular og dei to ungdomsskulane vi har i kommunen. For å sikra at alle deltek og får det same tilbodet om kurs og opplæring, kan det vera hensiktsmessig at nokon har ansvaret som koordinator. I praksis er det enkle men heilt nødvendige faktorar som bør vera til stades. I Stord kommune har vi utarbeidd ein handlingsplan med oversikt over alle aktivitetar i gjennomføringa. Planen inneheld konkret ansvarsfordeling i høve til ulike oppgåver og tidsplan for dei ulike aktivitetane i programmet. Kvalitetsmessig unngår vi at nokre skular fell frå, eller at det blir gjennomført «light-versjonar» av programmet, grunna mangel på kursing eller forpliktande samarbeid. Vi erfarar samtidig at lærarane i større grad er opne og entusiastiske når det blir gjennomført som eit tverrfagleg samarbeid. Arbeidet blir ikkje berre; «endå eit program som lærarane må gjennomføra i ein travel kvardag». Dette er ei viktig side av kvalitetssikringa av programmet. Erfaringar visar at det er ein klar samannheng mellom lærarane sin motivasjon, innsats i programmet og korleis det blir gjennomført på den enkelte skule. Det er derfor nødvendig å fokusera positivt på den viktige rolla lærarane har i gjennomføringa av programmet, gje nok informasjon og kompetanseheving og ha ei klar rollefordeling der alle går i same retning. Ein forutsetning for ei «vellykka» implementering er først og fremst å skapa forståing for kor viktig rusførebyggjande arbeid i skulen er. Denne grunnhaldninga må i første rekke formidlast til dei som har leiaransvar for den enkelte skule. Skulerte og motiverte lærarar som arbeider systematisk og målretta med kvalitetssikra tiltak i samarbeid med andre kommunale instansar og foreldre, er nøkkelfaktorar for å lukkast med dette arbeidet. 1) Tidligere Ungdom og Alkohol / Ungdom og Rusmidler 2) Starta opp med 9. klasseversjonen i 2008, vedtatt i rusmiddelpolitisk handlingsplan for 2008-2012 R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 23

I praksis handlar dette om å prioritera det rusførebyggjande arbeidet som ein naturleg del av skulen si verksemd. Ei tverrfagleg organisering av programmet der ansvaret blir fordelt mellom ulike faginstansar kan vera med å sikra at tiltaka blir oppretthaldne over tid. Kontinuitet Våre erfaringar visar at systematisk og målretta innsats for å tilpassa implementeringa til lokale forhold er nødvendig. Dette må og vera utgangspunktet for alle kommunar som ynskjer å implementera program i skulen. Det er betydningen av eigne erfaringar, lokale evalueringar og opparbeidd kompetanse som gjer det mogeleg å sikra gjennomføringa over tid. Dette krev igjen at ein vel å satsa på eit program som over tid gjer det mogeleg å opparbeida seg denne erfaringskompetansen. På Stord et det rundt 10-15 lærarar på den enkelte skule som har vore gjennom programmet på 7. klassetrinn, nokre over flere perioder. Denne kontinuiteten fører til at det blir opparbeidd ein lokal kompetanse på den enkelte skule. Resultatet er at lærarane har god kjennskap til programmet gjennom kollegaer, samtidig som dei kan henta erfaringar og kompetanse lokalt frå eigen skule. Gjennom kontinuitet sikrar vi at gjennomføringa blir ein naturleg del av skulen si verksemd, kompetansen og erfaringane veks på dei enkelte skulane, samtidig som trongen for kurs og styring utanfrå blir redusert. Det handlar i stor grad om å tilpassa programmet lokalt, samtidig som dei lokale tilpassingane må følgjast opp over tid. Tiltaka som blir iverksett må få tid til å tilpassa seg dei lokale rammevilkåra. Det er derfor viktig at programmet blir følgd opp gjennom et gjensidig samarbeid med skulene. Stabilitet og kontinuitet i dei sentrale stillingane som er involverte i arbeidet har sannsynligvis vore ein styrkjande faktor i dette arbeidet. Programmet har blitt gjennomført av dei same personane over tid, noko som har gjort det mogeleg med fortløpande evalueringar og opparbeiding av kompetanse. Dette har sannsynligvis vore en fremjande faktor for implementeringa av programmet. Størst betydning har det nok hatt for gjennomføringa av foreldremøta, lærarkursa og gruppeleiarkursa. Tilbakemeldingar frå målgruppene har gjort det mogeleg å gjera endringar og tilpassingar av programmet for komande skuleår. Vi trur dette har vore ein viktig faktor for å styrkja kompetansen blant både lærarane, foreldra og elevane. Det har gjennom dei seks åra vi har halde på blitt opparbeidet ein «bank» av kompetanse blant dei sentrale deltakarane i programmet. Denne kompetansen har blitt brukt til å tilpassa programmet lokalt i høve til gjennomføring og kvalitetssikring. Vi trur dette samarbeidet, i tillegg til den kompetansen som har blitt erverva av den enkelte skule, er med på å fremja engasjement og kvalitetssikring i gjennomføringa av programmet. Sannsynligvis kan summen av desse faktorane indirekte vera med på å fremja læringsmåla i programmet. 24 F ø r e V a r - H a u s t 2 0 0 8

Betydningen av kontinuitet som fremjande faktor for implementering og oppnåing av læringsmål. Avslutningsvis vil vi vektleggje betydninga av kontinuitet og det heilskapelege førebyggjande arbeidet i kommunen. Kontinuitet er ein sentral faktor for å kunna sei noko om effekten av programmet. Vi kan ikkje forventa at effekten skal kunna målast umiddelbart etter at programmet er gjennomført. Det som blir betydningsfullt er kva lokale prosessar som er med på å fremja læringsmåla blant målgruppene over tid. Vi meinar kontinuiteten i seg sjølv er med på å skapa ein felles måte å tenkja rusføebyggjande på blant foreldre, ungdomar og lærarar i lokalmiljøet. Denne forma for overlevering av læring kan ikkje målast som direkte åtferdsendringar rett etter programslutt. Det er kontinuiteten som dannar utgangspunkt for identitetskapande læring i målgruppene. Kva skjer når over 1000 tenåringsforeldre tenkjer mange av dei same tankane rundt felles grenser, haldningar og rusførebyggjing i kommunen? Kva skjer når desse foreldra møtest på andre arenaer eller kjem opp i situasjonar kor rusoppdraging blir eit tema? Vi trur at programmet er med på å tilretteleggja for diskusjonar i foreldregruppa, som over tid kan bli ein «felles» måte å tenkje kring rusførebyggjing i lokalmiljøet. Kva langsiktige verknader oppnår vi når over 1500 elevar har vore gjennom dei same oppgåvene i programmet, arbeidd med programmet i skulen og lokalmiljøet, og hatt eit nært samarbeid med foreldra og lærarane om temaet? Kva med samarbeidet skule heim og rusførebyggjing? Her sit både foreldre, elevar og lærarar på mykje av den same kompetansen og erfaringane. Skulen har fått auka rusførebyggjande kompetanse, samtidig som dei har fått kjennskap til kva foreldra og ungdomane har av tankar og oppfatninga om temaet. Resultat av førebyggjing krev systematisk arbeid over tid. Det er først når dei lokale prosessane og dei ulike tiltaka i kommunen set seg i befolkinga, vi kan få eit samla «trykk» av førebyggjande bodskap på fleire arenaer. Vi meinar evalueringar av rusførebyggjande arbeid i større grad må fokusera på betydningen av lokale prosessar over tid. Det er kanskje nettopp her vi kan få nokre gode svar på spørsmåla ovanfor. For kjelder og meir dokumentasjon om gjennomføringa av skuleprogrammet Unge & Rus i Stord kommune sjå: www.forebygging.no; «En evaluering av prosesser og målsettinger etter gjennomføringen av Unge og Rus i Stord kommune 2007». R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 25

Appendiks Skalaforklaring I tabell 10 har vi brukt følgjande skala for å identifisera endringar i løpet av dei siste seks månadane for kvart rusmiddel, og verdien er rutinedata gjeve i tabellane og analysetabellane. Skala for beslagsdata, salstal apotek og media 1 = sterk auke dvs. frå +75% og oppover 2 = gradvis auke dvs. mellom +25% til +74% 3 = ingen endring dvs. mellom +24% til 12% 4 = gradvis nedgang dvs. mellom 13 til 37% 5 = sterk nedgang dvs. frå 38% og nedover Skala for data om alkoholsal 1 = sterk auke dvs. frå +11% og oppover 2 = gradvis auke dvs. mellom +5% til +10% 3 = ingen endring dvs. mellom +4% til - 4% 4 = gradvis nedgang dvs. mellom -5% til -10% 5 = sterk nedgang dvs. frå -11% og nedover Skala for nøkkelinformantar 1 = gjennomsnittet ligg frå 2,3 og oppover 2 = gjennomsnittet ligg mellom 2,4 og 2,6 3 = gjennomsnittet ligg mellom 2,7 og 3,3 4 = gjennomsnittet ligg mellom 3,4 og 3,6 5 = gjennomsnittet ligg frå 3,7 og nedover Skala for talmateriale under 5 Når talet er 5 eller mindre vert dette indikert med teiknet * bak oppgitt tendens. 26 F ø r e V a r - H a u s t 2 0 0 8

Når talmaterialet er under 5, blir ikkje sterk/svak brukt (1 eller 5), men berre inga endring eller gradvis auke/nedgang (2*, 3*, 4*). Dersom talmaterialet går frå 0 til 0, blir dette indikert med teiknet - og ikkje med 3*. Endrast talmaterialet berre med 1, gjev dette ingaendring = 3*. Endrast talmaterialet med 2, gjer dette anten ei gradvisauke = 2*, eller ein gradvis nedgang = 4*. Talet 1 visar at det er ei sterk auke, medan talet 2 indikerar at det er ei gradvis auke. Der det ikkje føreligg endring visast dette med talet 3. Talet 4 visar at det er ein gradvis nedgang, medan 5 markerar at det er ein sterk nedgang. Teiknet * brukar vi der det føreligg eit lite tal eller nummer, til dømes dersom det dreiar seg om små beslag. Ulike skalaer er brukt for å identifisera endringar for kvart enkelt rusmiddel og gje dei ein verdi i løpet av dei siste seks månadane. Me nyttar ein meir sensitiv skala der talmaterialet er lite. Analysetabellen nedanfor er ikkje vekta. Tabell 10 Samanfatting av statistiske data, informasjon frå nøkkelinformantar og media i høve til rustrendar Nøkkelinformantar Rusmiddel Leirvik Apotek Apotek 1 Toll mengde Toll beslag Kripos mengde Kripos beslag Vinmonopolet Rema Heiane Rema Bjelland Media Inform. brukstrend Anabole steroider 1 1 1 2* 1 1 Inform. tilgjenge Alkohol 1 1 3 1 1 2 2 3 1 Cannabis 1 3* 1 1 3 2 1 Amfetamin 1 3* 2 2 2 Ecstasy 5 3* 3 5 Kokain 3 3 LSD 1 3* GHB 3* 3* Heroin 2* 3 2 Metadon 4 4* 2 1 Subutex 3 1 3* 3* 3* 1 1 Subuxone 2 2 1 Temgesic 1 3 3 3 Xanor 1 3 3* 1 1 Valium 5 3 3 3 Rohyp/flunip 1 3 1 3* 3* 2 3 Dolcotin 1 3 2 1 Rivotril 1 4 1 3* 3* 1 2 Stesolid 3 3 3 3 Vekting X3 X3 X2 X2 X2 X3 X4 X4 X4 X1 X4 X3 X4 Delis, Kontoret, Big Horn R u s t r e n d e r i S t o r d k o m m u n e 27