Fortrinn og utfordringar for kommunane og regionane Forarbeid til regional planstrategi Nr. 4-12 AUD-rappor t
Utgivar: Hordaland fylkeskommune, Analyse, utgreiing og dokumentasjon (AUD) http://www.hordaland.no/aud Tittel: Fortrinn og utfordringar for kommunane og regionane Forarbeid til regional planstrategi Publikasjonsserie/nr: AUD-rapport nr: 4-12 http://www.hordaland.no/aud-rapportar Dato: 18. april 2012 Forfattar: Stian Skår Ludvigsen, PhD Tlf: 55 23 92 79 E-post: stian.ludvigsen@hfk.no 2
Innhald Innleiing... 4 Del I: Skildring av dei einskilde variablane... 5 Del II: Samanlikning på tvers av variablane... 15 Del III: 14 nye variablar... 17 Del IV: Kva er vesentleg og uvesentleg?... 22 Referansar... 26 Tabell 1: Demografivariablar... 6 Tabell 2: Miljøvariablar... 7 Tabell 3: Folkehelsevariablar... 9 Tabell 4: Næringslivsvariablar... 11 Tabell 5: Kulturvariablar... 13 Tabell 6: Gjennomsnitt og spreiing av variablane (kommunane, std)... 15 Tabell 7: Korrelasjonsmatrise sortert etter kategori (kommunane, standardiserte verdiar)... 18 Tabell 8: Korrelasjonsmatrise sortert etter faktor (kommunane, standardiserte verdiar)... 19 Tabell 9: Gjennomsnitt og spreiing av variablane i det nye datasettet... 21 Tabell 10: Forklart varians... 22 Tabell 11: Vekta verdiar for regionane... 23 Figur 1: Sum av standardiserte variablar for kvar kommune og region... 16 Figur 2: Vekta verdiar for kommunane og regionane... 25 3
Innleiing Denne rapporten er ein del av forarbeidet til regional planstrategi for Hordaland 2012-2016. Ein regional planstrategi skal utarbeidast for kvar valperiode og vedtakast av fylkestinget innan eit år etter konstituering. Anna forarbeid til planstrategien er AUD-rapport nr. 2-10 «Statistikkgrunnlag Regional planstrategi», ØF-rapport nr. 19/2011 «Regional utvikling og trender i Hordaland i et Florida-perspektiv» (Overvåg m.fl., 2011), AUD-rapport nr. 1-12 «Kommune- og regionprofilar», og «Utfordringar for Hordaland» (utfordringsnotat frå den administrative førebuingsgruppa, førebels som utkast). Analyse, utgreiing og dokumentasjon i Regionalavdelinga i Hordaland fylkeskommune er ikkje del av den administrative førebuingsgruppa, men leverer noko av statistikkgrunnlaget for gruppa. Denne rapporten er ei direkte oppfølging av AUD-rapport nr. 1-12 «Kommune- og regionprofilar», der vi vil diskutere dataa i nr. 1-12 og forsøke å sjå dei i samanheng. Først vil vi skildre dei einskilde variablane i kommune- og regionprofilane, deretter vil vi setje variablane i samanheng og vekte dei for å få fram kva som er viktig og mindre viktig variasjon mellom kommunane og regionane. Veging er vanlegvis gjort etter subjektive vurderingar av kor viktige variablane er, men dette er ein uformell metode, og ville i dette tilfellet gitt sirkelslutningar og dermed vere utan meining. I vår veging nyttar vi i staden faktoranalyse for å få fram statistiske mål på kor mykje dei einskilde variablane betyr for variasjonen mellom kommunane, og vektene frå faktoranalysen er nytta når kommunane og regionane blir plassert i ein indeks. Dette er ein nyttig metode til å formalisere indeksar, som vanlegvis er subjektivt sett saman, og denne rapporten er den første frå AUD der vi nyttar faktoranalyse til indekskonstruksjon. Vi har derfor brukt noko plass til det metodiske for at ein skal kunne følgje korleis vi har gått fram, men metoden er nytta for å forenkle dataomfanget ikkje gjere det meir komplisert. Metoden leiar fram mot eit enklare datasett, og gjer oss i stand til å skilje mellom viktige og mindre viktige variablar. Rapporten startar med datasettet frå kommune- og regionprofilane på 25 variablar, og viser kva kommunane er gode og dårlege på. Hordalandskommunane gjer det generelt best på dei variablane som omhandlar folkehelse og arbeids- og næringsliv (side 5-14). Andre del av rapporten viser ei kort samanlikning av kommunane basert på dei standardiserte verdiane som er brukt i kommune- og regionprofilane (side 15-17). I tredje del bruker vi formelle metodar for datareduksjon til å få fram skiljet mellom kommunane og regionane i 14 variablar (s. 17-21), og i fjerde del bruker vi denne informasjonen til å sortere kva variablar som er viktige og mindre viktige faktorar for variasjon mellom kommunane (side 22-25). Dei viktigaste av desse er variablar knytt til folkevekst og attraktivitet, og kultur og friluftsliv. Det er minst skilje mellom kommunane i variablar knytt til livsstil og forureining (sjå tabell 10, side 22). Rapporten endar i ei rangering av kommunane og regionane frå størst positivt avvik frå nasjonale snitt til mest negativt avvik, og viser oss kor kommunane og regionane har sine fortrinn, og kor dei har utfordringar. Kommunane i Hordaland har hovudsakeleg sine fortrinn knytt til god folkehelse og låg arbeidsløyse, og har hovudsakeleg sine utfordringar knytt til låg urbanitet og spreitt busetnad, svak sosial kapital, og låg grad av kompetansearbeidsplassar (sjå figur 2, side 25). 4
Del I: Skildring av dei einskilde variablane Tabell 1 viser demografivariablane i profildatasettet. Noreg, Hordaland og regionane er markert med utheva skrift. For definisjonar og kjelder til variablane, sjå AUD-rapport nr. 1-12 «Kommune- og regionprofilar». Folkevekst: Hordaland har hatt høgare folkevekst enn landsgjennomsnittet. Det har òg halvparten av regionane, men berre ein av tre kommunar. Med unntak av Stord og Sveio, ligg alle desse i bu- og arbeidsmarknadsregion Bergen. Denne regionen dreg derfor opp hordalandssnittet. Snittalder: Hordaland har nesten eitt år lågare snittalder i befolkninga enn landsgjennomsnittet. Fem av åtte regionar har lågare snittalder enn landsgjennomsnittet, og 14 av 33 kommunar. Eit knapt fleirtal av kommunane i Hordaland har altså høgare snittalder enn landsgjennomsnittet. Utdanningsnivå: I Hordaland er det eine og åleine Bergen som dreg opp utdanningsnivået (målt etter prosent sysselsette med utdanning på høgskole- og universitetsnivå). Alle andre kommunar og regionar ligg under landsgjennomsnittet, til dels ganske mykje. Om vi held Bergen utanom, er graden av sysselsette i Hordaland med høgskole- eller universitetsutdanning på 23,3 %. Det nest høgaste utdanningsnivået finn vi på Stord, som ligg heile 10,5 prosentpoeng under Bergen. Differansen mellom kommune nr. 1 og nr. 2 er større enn differansen mellom kommune nr. 3 (Askøy) og 33 (Øygarden). Nær to av fem sysselsette i Bergen har universitets- eller høgskoleutdanning, medan berre ein av seks sysselsette i Øygarden har dette. Tettbygd: I Noreg bur 78,8 % av befolkninga i tettbygd område, og 78,6 % av hordalendingane gjer dette. Fire kommunar er meir tettbygde enn dette, men berre ein region (Bergen). Kvinnedel: Hordaland har to færre kvinner mellom 20 og 39 år per 100 menn (i same alder) enn Noreg. Her står vi i det unike tilfellet at Bergen trekk ned. Reint kvinneoverskot finn vi i Meland, Eidfjord og Masfjorden, medan tre kommunar har balanse. 27 kommunar har altså kvinneunderskot, og 22 av desse ligg under det nasjonale nivået. Størst underskot i Austrheim, der det per 1. januar 2011 berre var 78 kvinner per 100 menn mellom 20 og 39. Innvandrardel: Hordaland har ein del færre innvandrarar (første- og andregenerasjon) enn landsgjennomsnittet. Berre Austrheim og Bergen ligg (litt) høgare. Bergen (10,6 %) trekk opp hordalandssnittet (8,6 %). Utan Bergen er hordalandssnittet på 6,2 %. Dette er på nivå med Oppland og Troms. Det er vanskeleg å sjå noko mønster i innvandrarbusetnaden. Dette er illustrert ved at fem av dei åtte regionane er klumpa saman rundt 6,4 %. Tabell 2 viser miljøvariablane i datasettet. Omdisponert jord: Vi har i kommune- og regionprofilane nytta omdisponert jord per 1 000 innbyggjarar, men dette er eit mål som nødvendigvis tilgodeser store kommunar eller kommunar med lite jordbruksareal. Om vi i staden veg mot jordbruksareal (andre kolonne i tabell 2), vil framleis Austevoll, Vaksdal og Ullensvang kome ut blant dei beste, men Bergen rykker ned frå fjerde beste kommune til tredje dårlegaste. Ulvik og Fitjar kjem framleis dårleg ut. Berre to regionar i Hordaland kjem betre ut enn det nasjonale snittet, men halvparten av kommunane gjer det. 5
Tabell 1: Demografivariablar 6 Folkevekst (2001-2011, %) Snittalder (per 1.1.2011, år) Utdanningsnivå (uni/høgsk.utd. sysselsette, etter bustad, nov. 2009, %) Busette i tettbygd område (per 1.1.2009, %) Kvinnedel (20-39 år, per 1.1.2011, per 100 menn) Innvandrardel (per 1.1.2011%) Askøy 27,4 Fjell 34,8 Bergen 39,2 Bergen 97,4 Meland 104,1 Austrheim 10,7 Meland 24,0 Vest 35,5 Hordaland 31,9 Odda 91,6 Eidfjord 100,9 Bergen 10,6 Os 23,2 Askøy 35,6 Noreg 31,2 Stord 88,3 Masfjorden 100,6 Noreg 10,2 Vest 22,8 Meland 35,6 Stord 28,7 Os 81,9 Fjell 100,0 Sund 8,6 Sund 20,8 Os 36,2 Askøy 26,4 Noreg 78,8 Modalen 100,0 Hordaland 8,6 Fjell 19,8 Sund 36,5 Voss 26,3 Hordaland 78,6 Jondal 100,0 Ulvik 8,5 Bjørnefjorden 17,2 Stord 36,7 Os 26,2 Askøy 75,0 Askøy 99,7 Radøy 8,0 Øygarden 16,0 Bømlo 37,0 Bjørnefjorden 24,9 Fedje 74,2 Vest 99,6 Austevoll 7,9 Lindås 15,7 Sveio 37,2 Ulvik 24,8 Vaksdal 69,5 Øygarden 99,6 Eidfjord 7,7 Nordhordland 13,4 Bjørnefjorden 37,3 Fjell 24,5 Fjell 67,0 Samnanger 99,3 Stord 7,4 Bergen 12,8 Austevoll 37,4 Modalen 24,5 Bjørnefjorden 66,2 Voss 98,3 Ullensvang 7,2 Austrheim 11,6 Modalen 37,7 Meland 24,2 Eidfjord 63,2 Sund 98,1 Etne 7,1 Hordaland 11,3 Lindås 37,8 Jondal 24,2 Vest 61,1 Noreg 96,0 Bømlo 6,9 Sveio 10,0 Bergen 37,8 Vest 24,1 Hardanger 60,9 Austevoll 95,9 Kvam 6,9 Stord 9,6 Øygarden 37,9 Ullensvang 23,9 Kvinnherad 59,6 Os 95,3 Os 6,8 Noreg 9,3 Hordaland 37,9 Kvam 23,6 Sunnhordland 58,8 Bjørnefjorden 95,2 Hardanger 6,7 Radøy 7,0 Fitjar 37,9 Sunnhordland 23,0 Ulvik 57,9 Osterfjorden 94,5 Sunnhordland 6,5 Osterøy 5,7 Sunnhordland 38,0 Hardanger 22,9 Voss 56,9 Vaksdal 94,4 Bjørnefjorden 6,4 Bømlo 5,4 Nordhordland 38,1 Lindås 22,8 Kvam 56,3 Osterøy 94,3 Nordhordland 6,4 Austevoll 5,3 Noreg 38,7 Sveio 22,4 Bømlo 54,4 Kvinnherad 94,1 Odda 6,3 Sunnhordland 4,4 Osterøy 38,9 Granvin 21,8 Fitjar 46,8 Hordaland 94,0 Vest 6,2 Modalen 4,2 Radøy 39,4 Nordhordland 21,7 Granvin 46,4 Nordhordland 93,8 Granvin 6,1 Samnanger 4,0 Kvinnherad 39,7 Samnanger 21,7 Lindås 44,5 Radøy 93,7 Fjell 6,0 Osterfjorden 3,2 Osterfjorden 39,8 Kvinnherad 21,5 Osterfjorden 44,0 Stord 93,6 Øygarden 6,0 Fusa 3,1 Austrheim 40,0 Odda 21,5 Meland 42,9 Bergen 93,3 Lindås 6,0 Voss 1,2 Fusa 40,2 Eidfjord 21,4 Samnanger 42,8 Ullensvang 92,4 Askøy 5,8 Kvinnherad 0,2 Etne 40,3 Vaksdal 21,3 Etne 41,6 Lindås 92,1 Sveio 5,8 Etne -0,9 Samnanger 40,4 Fusa 21,2 Nordhordland 40,3 Sunnhordland 92,0 Tysnes 5,7 Vaksdal -1,2 Kvam 40,9 Bømlo 20,3 Austrheim 37,6 Fusa 91,7 Osterøy 5,6 Fitjar -1,6 Voss 41,1 Fedje 20,2 Radøy 35,8 Bømlo 91,4 Meland 5,4 Kvam -1,8 Eidfjord 41,5 Etne 20,0 Austevoll 32,7 Kvam 91,3 Samnanger 5,4 Eidfjord -4,2 Vaksdal 41,8 Tysnes 20,0 Osterøy 32,0 Hardanger 91,2 Fusa 5,4 Masfjorden -5,0 Hardanger 42,1 Fitjar 19,8 Ullensvang 30,7 Sveio 90,2 Kvinnherad 5,4 Hardanger -5,5 Masfjorden 42,3 Austevoll 19,4 Sveio 29,9 Ulvik 89,8 Osterfjorden 5,3 Ullensvang -5,6 Ullensvang 42,5 Masfjorden 19,1 Sund 26,1 Odda 89,4 Modalen 4,9 Tysnes -6,2 Odda 42,7 Osterfjorden 18,7 Tysnes 19,1 Etne 87,0 Vaksdal 4,9 Ulvik -7,6 Granvin 43,0 Radøy 18,5 Fusa 12,4 Fitjar 86,2 Voss 4,6 Odda -8,5 Tysnes 43,1 Sund 17,8 Øygarden 0 Granvin 84,4 Fedje 4,4 Granvin -8,7 Jondal 43,5 Austrheim 17,8 Modalen 0 Tysnes 82,2 Fitjar 3,9 Jondal -8,8 Ulvik 43,7 Osterøy 17,0 Masfjorden 0 Fedje 80,6 Jondal 3,4 Fedje -14,7 Fedje 44,2 Øygarden 16,6 Jondal 0 Austrheim 78,1 Masfjorden 2,6
Tabell 2: Miljøvariablar Omdisponert jord (per 1 000 innb, gj.sn. 2005-2010, dekar) Omdisponert jord (per 1 000 dekar dyrka/-bar jord, gj.sn. 2005-2010, dekar) Utslepp til luft (CO2-ekv. per innb., 2009, tonn) Utsleppsendring (CO2-ekv.pr innb.,1991-2009, %) Gang- og sykkelvegar (i kom.driftsansv., per 10 000 innb., siste tilgj. år, km) Austevoll 0,0 Austevoll 0,0 Askøy 2,1 Kvinnherad -70,4 Eidfjord 156 Vaksdal 0,4 Ullensvang 0,1 Sund 2,2 Sunnhordland -53,4 Ulvik 119 Odda 0,4 Vaksdal 0,2 Meland 2,8 Kvam -52 Fedje 119 Bergen 0,6 Voss 0,2 Fedje 2,9 Hardanger -24,9 Odda 94 Ullensvang 0,6 Sveio 0,3 Bømlo 3,1 Odda -14,4 Etne 61 Fjell 0,7 Masfjorden 0,4 Bergen 3,2 Askøy -13,8 Modalen 56 Sund 0,8 Eidfjord 0,5 Stord 3,4 Radøy -13,5 Hardanger 46 Stord 0,8 Jondal 0,6 Os 3,5 Hordaland -9,2 Masfjorden 43 Bømlo 0,9 Fusa 0,6 Fjell 3,7 Fusa -6,2 Stord 41 Voss 1,0 Odda 0,6 Bjørnefjorden 3,9 Noreg -5,1 Noreg 38 Samnanger 1,1 Lindås 0,7 Austrheim 3,9 Sund -4,6 Samnanger 33 Vest 1,5 Bømlo 0,8 Osterøy 4,0 Fjell -4,4 Sunnhordland 26,5 Eidfjord 1,6 Modalen 0,8 Samnanger 4,7 Meland -2,0 Kvinnherad 24 Masfjorden 1,6 Nordhordland 1,0 Radøy 4,8 Modalen -1,2 Bømlo 22 Sveio 1,7 Samnanger 1,0 Osterfjorden 4,9 Stord -0,9 Ullensvang 21 Lindås 1,8 Tysnes 1,2 Tysnes 5,2 Bømlo 1,5 Austrheim 19 Hordaland 1,9 Meland 1,3 Fusa 5,5 Granvin 1,9 Radøy 18 Meland 2,0 Granvin 1,4 Austevoll 5,8 Bergen 3,5 Sund 17 Bjørnefjorden 2,0 Noreg 1,6 Ullensvang 5,8 Tysnes 3,8 Fusa 16 Os 2,1 Kvinnherad 1,7 Vaksdal 6,3 Osterøy 5,6 Bjørnefjorden 14,8 Øygarden 2,1 Sunnhordland 1,7 Vest 6,8 Voss 5,6 Voss 14 Fusa 2,3 Stord 1,7 Voss 6,8 Austrheim 6,5 Nordhordland 12,5 Askøy 2,4 Bjørnefjorden 1,8 Jondal 7,0 Eidfjord 7,6 Hordaland 12,4 Jondal 2,4 Hordaland 2,1 Modalen 7,2 Osterfjorden 11,0 Os 12 Noreg 3,5 Etne 2,1 Ulvik 7,2 Bjørnefjorden 13,2 Øygarden 12 Fedje 3,6 Hardanger 2,3 Sveio 7,7 Fedje 13,2 Granvin 11 Sunnhordland 4,0 Sund 2,6 Sunnhordland 7,7 Ulvik 13,4 Sveio 10 Modalen 4,2 Osterfjorden 2,7 Masfjorden 7,7 Samnanger 14,2 Fitjar 10 Nordhordland 5,1 Fjell 3,3 Hordaland 8,8 Etne 15,6 Jondal 10 Kvinnherad 5,2 Radøy 3,5 Eidfjord 9,6 Masfjorden 16,2 Vest 6,8 Tysnes 5,7 Øygarden 3,6 Granvin 9,7 Lindås 16,8 Lindås 6 Hardanger 5,8 Osterøy 3,7 Etne 9,8 Nordhordland 18,8 Bergen 6 Granvin 6,8 Kvam 3,8 Noreg 10,6 Vaksdal 21,8 Askøy 5 Osterfjorden 7,1 Os (Hord.) 4,2 Kvam 10,8 Ullensvang 24,1 Fjell 5 Austrheim 7,5 Austrheim 4,4 Fitjar 12,3 Jondal 27,1 Tysnes 4 Kvam 10,3 Ulvik 5,1 Kvinnherad 17,1 Os 29,8 Meland 3 Osterøy 11,0 Vest 7,1 Hardanger 19,0 Sveio 32,6 Osterfjorden 3 Etne 15,4 Fitjar 8,2 Odda 41,1 Vest 53,7 Austevoll 2 Radøy 19,0 Bergen 8,6 Øygarden 56,4 Austevoll 75,0 Vaksdal 2 Fitjar 22,1 Fedje 8,8 Nordhordland 59,3 Øygarden 153,9 Kvam 2 Ulvik 29,1 Askøy 17,4 Lindås 122,8 Fitjar 219,8 Osterøy 1 7
Utslepp til luft: SSB har (midlertidig?) slutta å publisere utsleppstal på kommune- og fylkesnivå fordi det er stor usikkerheit knytt til utsleppstala for kvar kommune, og SSB meiner kommunane ikkje tek høgde for denne usikkerheita. Vi har valt å ta med dette talet likevel, fordi det er for oss betre informasjon enn ingen informasjon. Om det er usikkerheit om plasseringa og rangeringa til kommunane midt i tabellen, er mønsteret på topp og botn gjenkjenneleg. Lindås, Øygarden, Odda og Kvinnherad kjem på botn, medan kommunar med lite industri i forhold til innbyggjartalet kjem på topp. Vi er ikkje overraska over at Askøy med mange innbyggjarar, lite industri og ingen gjennomgangstrafikk kjem heilt på topp når vi målar utslepp per innbyggjar. Berre to regionar har større utslepp per innbyggjar enn landsgjennomsnittet: Hardanger og Nordhordland. Utsleppsendring: Om SSB ikkje har ein metode som gjer dei i stand til å estimere korrekt nivå, forventar vi at metoden likevel er konsistent over tid, noko som gjer oss i stand til å måle endringar. Kvinnherad som var ein av kommunane som kom dårlegast ut i nivå kjem no best ut i endring, og Hardanger som er den nest dårlegaste regionen i nivå kjem nest best ut målt i endring. Endringa er målt mot 1991, og viser ikkje nødvendigvis effekt av tiltak dei seinare åra. Gang- og sykkelvegar: Turstiar og gang- og sykkelvegar i kommunalt driftsansvar er tekne med for å seie noko om tilrettelegging for (og universell tilgang til) friluftsliv. Storleiken på kommunane, samt topografi, kan vere av ei viss betyding her, spesielt i topp og botn. Kommunar med mykje gangvegar langs riks- eller fylkesveg kan òg kome unaturleg lågt ut. Tabell 3 viser helsevariablane. I utgangspunktet burde ein vente seg homogen fordeling av helsetilstanden i Noreg med unntak av kommunar med mange innbyggjarar som har vakse opp i andre land men vi kan ikkje sjå at utanlandske oppvekstvilkår forklarer skilnadene i Hordaland. I tabell 7 (side 18) finn vi til dømes ingen samanheng mellom innvandrardel og folkehelsevariablane. Vi har altså variasjon mellom kommunane som har andre årsaker enn oppvekst i andre land. Dødelegheit for menn: For å utlikne tilfeldigheitar i små kommunar, er det nytta tiårig glidande gjennomsnitt av dødelegheit (1999-2008). Vi er likevel ikkje sikre på at vi har fått utlikna tilfeldigheita heilt. For Fedje tilsvarar 573 døde per 100 000 menn 1,68 av dei 293 som i snitt har budd i kommunen, medan 244 døde per 100 000 døde i Granvin tilsvarar 1,15 av dei i snitt 470 som har budd i kommunen i perioden. Over ein tiårsperiode blir forskjellen likevel betydeleg. Om det hadde budd like mange menn på Fedje som i Granvin, ville det døydd 2,35 menn på Fedje for kvar mann i Granvin som døyr før han blir 75. Skilnaden på store kommunar, som Lindås og Odda, er likevel meir interessant enn skilnaden på dei små kommunane, men fordi vi har mange små kommunar i fylket, er nok det best å måle dette på regionnivå. Det er òg store interne skilnader i nokre regionar. Granvin, Ulvik og Ullensvang ligg på topp i Hordaland; Odda og Eidfjord ligg nær botn. Ikkje uventa plasserer Hardanger seg i sum midt på skalaen. Hordaland er likevel ikkje dårleg stilt. Det er berre ni kommunar som har høgare dødelegheit enn landsgjennomsnittet, og ingen regionar. Dødelegheit for kvinner: Her manglar data for Modalen. Hordalandskvinner er litt betre stilt enn hordalandsmenn. Det er berre fem kommunar som har høgare dødelegheit enn landsgjennomsnittet, og igjen har alle hordalandsregionane lågare dødelegheit enn landssnittet. Regionane bytter ein del 8
Tabell 3: Folkehelsevariablar Dødelegheit menn (tal døde 0-74 år, gj.sn. 1999-2008, per 100 000 menn) Dødelegheit kvinner (tal døde 0-74 år, gj.sn. 1999-2008, per 100 000 kvinner) Mobilitet (gj.sn. 2001K1-2010K4, sum av inn- og utflytting i % av folketal) Uføre (tal uførepensjonistar 16-49 år, 31.12.2008, per 1 000 innb.) Legemeldt sjukefråvær (blant arbeidstakarar 16-69 år, gj.sn. 2008K1-2010K4, %) Granvin 244 Modalen - Kvinnherad 5,7 Eidfjord 16 Fedje 4,0 Ulvik 273 Austrheim 118 Vaksdal 5,9 Fedje 19 Etne 4,4 Lindås 322 Tysnes 126 Bømlo 6,0 Masfjorden 22 Ullensvang 4,4 Ullensvang 339 Kvam 1140 Voss 6,3 Os 24 Fitjar 4,5 Osterøy 341 Samnanger 150 Odda 6,3 Fjell 24 Austrheim 4,6 Os 342 Sund 152 Osterfjorden 6,6 Austevoll 24 Tysnes 4,9 Osterfjorden 344 Fitjar 157 Osterøy 6,7 Bergen 26 Fusa 5,0 Radøy 346 Ulvik 162 Fitjar 6,8 Fitjar 26 Voss 5,1 Voss 348 Stord 165 Kvam 6,8 Ullensvang 26 Ulvik 5,1 Vaksdal 349 Lindås 166 Fedje 6,8 Vest 26,4 Odda 5,1 Bjørnefjorden 356 Nordhordland 171 Sunnhordland 7,0 Askøy 27 Granvin 5,1 Kvinnherad 359 Bømlo 175 Granvin 7,0 Sund 27 Bømlo 5,2 Fitjar 363 Meland 178 Hardanger 7,2 Voss 27 Austevoll 5,3 Nordhordland 363 Radøy 178 Fusa 7,4 Bjørnefjorden 27,3 Hardanger 5,3 Kvam 373 Fusa 186 Etne 7,4 Hordaland 28 Sunnhordland 5,5 Fjell 388 Sunnhordland 188 Jondal 7,4 Bømlo 28 Masfjorden 5,5 Askøy 388 Hardanger 190 Austevoll 7,5 Modalen 28 Stord 5,6 Hardanger 390 Øygarden 190 Samnanger 7,6 Stord 29 Eidfjord 5,6 Jondal 393 Voss 190 Stord 7,7 Osterøy 29 Kvam 5,8 Fusa 393 Kvinnherad 195 Tysnes 7,7 Etne 29 Samnanger 5,9 Meland 394 Sveio 199 Masfjorden 8,0 Osterfjorden 30 Bjørnefjorden 6,0 Hordaland 396 Fjell 199 Bergen 8,3 Tysnes 30 Bergen 6,0 Austevoll 397 Osterøy 199 Hordaland 8,3 Lindås 31 Sveio 6,0 Vest 397 Vest 200 Askøy 8,4 Sunnhordland 31,5 Hordaland 6,1 Bømlo 399 Osterfjorden 202 Bjørnefjorden 8,4 Meland 32 Jondal 6,1 Samnanger 399 Vaksdal 206 Ullensvang 8,6 Noreg 32 Os 6,2 Sunnhordland 399 Bjørnefjorden 209 Os 8,7 Vaksdal 32 Noreg 6,2 Etne 404 Hordaland 209 Austrheim 9,1 Nordhordland 32,2 Modalen 6,2 Tysnes 408 Jondal 212 Radøy 9,1 Fusa 33 Kvinnherad 6,3 Bergen 410 Ullensvang 213 Ulvik 9,2 Øygarden 34 Lindås 6,6 Øygarden 417 Askøy 214 Eidfjord 9,4 Sveio 34 Nordhordland 6,6 Noreg 422 Odda 216 Lindås 9,7 Granvin 34 Osterfjorden 6,9 Stord 425 Os 222 Nordhordland 9,8 Hardanger 35,9 Vaksdal 6,9 Austrheim 426 Masfjorden 222 Sveio 9,8 Kvam 36 Meland 7,0 Sveio 429 Bergen 225 Vest 10,0 Radøy 37 Fjell 7,0 Masfjorden 454 Noreg 243 Noreg 10,2 Austrheim 39 Osterøy 7,0 Sund 458 Granvin 247 Øygarden 10,6 Odda 41 Askøy 7,1 Odda 464 Etne 256 Fjell 11,3 Samnanger 42 Vest 7,2 Eidfjord 466 Fedje 262 Meland 11,6 Kvinnherad 42 Øygarden 7,3 Modalen 533 Austevoll 276 Sund 12,0 Ulvik 42 Radøy 7,4 Fedje 573 Eidfjord 312 Modalen 12,0 Jondal 46 Sund 7,5 9
plass når ein samanliknar kvinners og menns dødelegheit. Sunnhordland som er den regionen i Hordaland med nest høgast dødelegheit blant menn har nest lågast dødelegheit blant kvinner, og Osterfjorden som har lågast dødelegheit blant menn blir forbigått av fem regionar i dødelegheit blant kvinner. Eit signal om at dødelegheitsdataa ikkje er heilt robuste for små kommunar, er at Granvin har flytta seg frå lågast dødelegheit for menn, til over landsgjennomsnittleg dødelegheit for kvinner. Det vil derimot ikkje vere heilt samsvar mellom menns og kvinners dødelegheit, fordi menn har høgare risikoåtferd og tidleg død kan vere resultat av livsstil heller enn helsetilbod. Mobilitet: Vi har her plassert mobilitet blant folkehelsevariablane. Dette fordi ein i eit folkehelseperspektiv kan anta at høg mobilitet indikerer ustabile levekår: barn misser venner (både dei som flyttar og dei som blir fråflytta) og naboar blir mindre kjend med kvarandre, noko som igjen kan redusere kontakt, tillit og omsorg. Mobilitet er òg målt over ein tiårsperiode for å utlikne tilfeldige skilnader mellom små kommunar. Problemet med eit slikt gjennomsnitt er at det ikkje vil fange opp ulik utvikling i mobilitet. Alle regionane i Hordaland har lågare mobilitet enn landsgjennomsnittet, og berre fem kommunar har høgare mobilitet. Dette kan vere eit teikn på at Hordaland har mindre dynamisk arbeidsmarknad enn resten av landet, og soleis vere eit problem, men ut frå hypotesen om stabile levekår, vil Hordaland vere eit godt fylke å bu i. Flytting internt i kommunane er ikkje medrekna, men det er flytting mellom kommunar internt i ein region. Uføre: Talet uførepensjonistar i alderen 16-49 år per 1 000 innbyggjarar i same aldersgruppe er ikkje målt som eit gjennomsnitt over tid. Grunnen til det, er at aggregerte uføretal normalt er autoregressive nemlig at det kjem til nye utan at tidlegare uføre forsvinn ut: Blir du ufør i morgon, er risikoen høg for at du også er det om eit år, men er du ikkje ufør i dag, er sjansen liten for at du var det i fjor. Ein viss årleg variasjon vil det likevel vere for dei minste kommunane, så vi kunne brukt glidande gjennomsnitt også her. På regionnivå vil ein derimot kunne forvente autoregresjon. To regionar har høgare uføregrad enn landsgjennomsnittet, men ein av desse (Nordhordland) har berre marginalt høgare uføregrad enn landssnittet. Ein kan mistenke at uføregraden har samanheng med avstand til arbeidsmarknaden i Bergen, ettersom rangeringa av regionane er Bergen < Vest < Voss < Bjørnefjorden < Osterfjorden < Sunnhordland < Nordhordland < Hardanger, men vi har ikkje samla data til å måle dette direkte. Ser vi på kommunenivå, ser det ut til å vere eit samanfallende mønster, så det kan vere verd eit forsøk å korrelere uføregrad med reiseavstand i ei seinare analyse. Sjukefråvær: Legemeldt sjukefråvær blant arbeidstakarar i alderen 16-69 år er målt som eit gjennomsnitt av 12 kvartal. Både her, og i talet uføre, er det interessant å sjå at Fedje kjem på topp når øya kom på botn i dødelegheit. Ser vi bort frå dei små kommunane, skjer det likevel nokre endringar i dataa for regionane. Mest markant er Nordhordland si flytting frå topp og nær topp i dødelegheit til nær botn i uføregrad og sjukefråvær. Tabell 4 viser næringslivsvariablane. Arbeidsløyse: Alle regionane i Hordaland har lågare arbeidsløyse enn det nasjonale snittet. Bergen og Vest ligg like på dei nasjonale tala, medan dei andre regionane ligg over eit halvt prosentpoeng betre enn landet. Berre fem kommunar har høgare arbeidsløyse enn landet. NæringsNM: Rangeringa i NæringsNM er tredelt. Først er fylkets rangering blant alle fylka vist (Hordaland er nr. 3 av 19), deretter er hordalandregionane sine plasseringar blant dei 85 regionane i landet vist, og til sist er kommunane sine rangeringar blant dei 430 kommunane i landet vist. Bergen og 10
Tabell 4: Næringslivsvariablar Heilt arbeidsløyse (gj.sn. av årsgj.sn., 2005-2010, %) NæringsNM (2005-2009, rangering) Attraktivitetsbarometeret (2000-2009, rangering) Kompetansearbeidsplassar (2009, %) Etableringsindeks (nye føretak, gj.sn. 2008-2010, i % av eks.føretak) Framtidsnæringar (sysselsettingsdel, gj.sn. 2008-09, %) Ullensvang 1,0 Hordaland 3 Hordaland 7 Modalen 60,9 Øygarden 16,9 Bergen 15,6 Masfjorden 1,2 Bergen 3/17 Vest 2 Masfjorden 51,4 Meland 15,8 Sund 14,2 Modalen 1,3 Sunnhordland 13 Bjørnefjorden 4 Øygarden 45,2 Askøy 15,1 Noreg 12,9 Austevoll 1,4 Vest 19 Nordhordland 5 Samnanger 44,8 Bergen 14,7 Hordaland 12,6 Fusa 1,5 Bjørnefjorden 21 Bergen 14/61 Eidfjord 44,5 Austevoll 14,5 Fjell 12,5 Jondal 1,6 Voss 23/85 Noreg 42,5/215 Bergen 42,9 Vest 14,2 Fitjar 12,4 Eidfjord 1,7 Nordhordland 39 Voss 49/257 Sveio 40,7 Modalen 14,2 Austrheim 12,3 Bømlo 1,8 Noreg 42,5/215 Sunnhordland 54 Jondal 40,0 Os 13,8 Etne 12,0 Fitjar 1,8 Hardanger 55 Osterfjorden 57 Ulvik 39,1 Fjell 13,6 Modalen 10,8 Kvam 1,8 Osterfjorden 65 Hardanger 76 Hordaland 38,6 Hordaland 13,5 Vest 9,9 Hardanger 1,8 Fusa 7 Fjell 4 Askøy 38,4 Bjørnefjorden 13,1 Radøy 9,4 Granvin 1,8 Stord 10 Modalen 9 Noreg 37,3 Stord 13,1 Ullensvang 8,9 Bjørnefjorden 1,9 Fjell 20 Lindås 11 Fedje 37,0 Noreg 13,1 Stord 8,5 Nordhordland 1,9 Lindås 28 Meland 16 Voss 36,8 Jondal 13,1 Masfjorden 8,2 Os 2,0 Modalen 36 Fusa 21 Ullensvang 36,7 Samnanger 12,9 Austevoll 7,8 Lindås 2,0 Austevoll 41 Os 28 Vaksdal 35,7 Sund 12,3 Nordhordland 7,2 Sveio 2,0 Bømlo 47 Askøy 33 Fitjar 35,4 Sveio 12,0 Kvam 7,2 Radøy 2,0 Etne 82 Austevoll 78 Tysnes 34,3 Sunnhordland 11,7 Sunnhordland 7,1 Sunnhordland 2,0 Austrheim 92 Øygarden 118 Osterfjorden 33,8 Bømlo 11,6 Hardanger 6,7 Voss 2,0 Odda 95 Austrheim 127 Austrheim 33,2 Tysnes 11,5 Lindås 6,6 Kvinnherad 2,0 Os 112 Sund 128 Hardanger 33,0 Austrheim 11,3 Voss 6,5 Tysnes 2,0 Kvinnherad 128 Jondal 171 Kvinnherad 32,3 Nordhordland 10,9 Odda 6,3 Meland 2,1 Kvam 130 Sveio 173 Kvam 32,3 Fitjar 10,8 Askøy 6,2 Austrheim 2,1 Fitjar 136 Eidfjord 175 Vest 31,6 Lindås 10,7 Os 6,2 Osterfjorden 2,1 Meland 172 Osterøy 187 Radøy 30,8 Kvinnherad 10,4 Vaksdal 6,2 Samnanger 2,2 Osterøy 222 Samnanger 204 Osterøy 30,2 Fusa 10,3 Kvinnherad 5,7 Etne 2,2 Askøy 224 Radøy 215 Sunnhordland 29,5 Osterfjorden 10,1 Eidfjord 5,6 Odda 2,2 Tysnes 226 Bømlo 218 Etne 29,4 Osterøy 10,0 Osterfjorden 5,5 Osterøy 2,3 Sveio 229 Kvinnherad 225 Odda 29,2 Vaksdal 9,6 Ulvik 5,5 Vaksdal 2,3 Sund 232 Masfjorden 239 Stord 28,8 Kvam 9,5 Øygarden 5,2 Askøy 2,4 Ullensvang 237 Stord 247 Granvin 28,5 Voss 9,4 Meland 5,1 Hordaland 2,4 Radøy 255 Tysnes 261 Sund 28,1 Hardanger 9,2 Bjørnefjorden 5,0 Vest 2,5 Samnanger 258 Fitjar 318 Bjørnefjorden 27,9 Ullensvang 9,1 Osterøy 4,7 Fjell 2,6 Øygarden 315 Ulvik 347 Nordhordland 27,9 Odda 9,1 Jondal 4,7 Bergen 2,6 Jondal 317 Odda 349 Os 26,7 Etne 8,3 Bømlo 4,5 Noreg 2,6 Eidfjord 318 Etne 350 Austevoll 26,1 Ulvik 8,3 Granvin 3,7 Ulvik 2,6 Granvin 338 Kvam 365 Fusa 25,9 Masfjorden 8,1 Sveio 3,1 Stord 2,7 Vaksdal 398 Ullensvang 370 Fjell 25,7 Radøy 8,0 Tysnes 3,1 Sund 2,8 Fedje 404 Vaksdal 384 Meland 25,2 Granvin 7,5 Fusa 2,4 Øygarden 3,3 Ulvik 412 Granvin 409 Lindås 24,6 Eidfjord 6,8 Samnanger 1,8 Fedje 3,7 Masfjorden 418 Fedje 426 Bømlo 23,3 Fedje 5,1 Fedje 1,4 11
Voss er vist med verdiar både for region og kommune (regionverdien for Bergen inkluderer her Askøy noko som trekk Bergen litt ned). Hordaland gjer det generelt godt i NæringsNM: Fylket er på tredjeplass i Noreg, seks av åtte regionar er i den øvre halvdel av regionane, men heile 16 av 33 kommunar kjem i den nedre halvdel av kommunane i Noreg. Hordaland er eit fylke med ekstrem variasjon, og har kommunar både heilt i tet, og heilt i botn. Attraktivitetsbarometeret: Vi viser Attraktivitetsbarometeret på same vis som NæringsNM. Tre av dei fem mest attraktive regionane i Noreg ligg i Hordaland, men fylket har òg regionar og kommunar som kjem dårlegare ut enn i NæringsNM, så fylket kjem berre på sjuande plass av 19 fylke. Kompetansearbeidsplassar: Små kommunar med høg grad av offentleg sysselsetting kjem godt ut her, men ikkje spesielt mange i forhold til landsgjennomsnittet. Regionane kjem ikkje så godt ut: Einaste region over landsgjennomsnittet er Bergen, med Voss like under landssnittet. Industriregionane Sunnhordland, Bjørnefjorden og Nordhordland kjem dårlegast ut. Etableringsindeks (nye føretak i prosent av eksisterande føretak): Bergen og Vest gjer det betre enn landsgjennomsnittet, og Bjørnefjorden ligg likt med landssnittet. Dei andre regionane ligg eit godt stykke lågare. Om ein vektlegg stabilitet, er ikkje låg etableringsrate naudsynt negativt, men låg etableringsrate viser ikkje omstillingsevne og nyskaping. I ein indeks som dette, er det ikkje gjeve at ein storby som Bergen skal kome på topp: Omstilling og nyskaping kan like godt kome andre stader, men nyskaping er gjerne eit resultat av mange i kreative og frie yrke, og vi ser av etableringsindeksen eit klart geografisk mønster, med kommunane rundt Bergen i tet, og kommunane lengst unna Bergen i botn. Framtidsnæringar: Dette er eit mål på sysselsettingsgrad i næringar som er i vekst eller som vi vurderer har eit vekstpotensiale (informasjonsteknologi og tenester, eigedomsdrift, juridisk og rekneskapsmessig tenesteyting, organisasjonsrådgiving, tekniske tenester, FoU og anna vitskapleg verksemd, osv.). Med dei næringane vi har inkludert i variabelen kan ein diskutere om vi kunne ha kalla variabelen for urbane næringar, men vi ser at kommunar som Sund, Fitjar, Ente og Modalen kjem godt ut på denne variabelen. Av regionane er det berre Bergen som kjem over landsgjennomsnittet. Det er klart at dei store byane trekk opp landssnittet her, og Bergen trekk opp hordalandssnittet. Utan dei 10 største kommunane i Noreg, ville det nasjonale snittet vore 9,2 (mot 12,9 inkludert dei ti største), og utan Bergen ville snittet for Hordaland vore 7,4 (mot 12,6 inkludert Bergen). Ser vi bort frå dei største kommunane i landet, ville det framleis berre vere ein region som ligg over landssnittet og hordalandssnittet (Vest). Dei andre regionane vil framleis ligge langt under landssnittet. Tabell 5 viser kulturvariablane. Kultursysselsetting: Dette er òg ein variabel der store byar trekk opp landssnittet, og ingen andre regionar enn Bergen ligg over lands- eller hordalandssnittet. Verdiar over 1,8 må likevel reknast som akseptable, da dette er landsgjennomsnittet utan dei ti største kommunane. Målt mot dette snittet, ligg Vest, Nordhordland, Sunnhordland og Osterfjorden under. 12
Tabell 5: Kulturvariablar Kultursysselsetting (samt idrett og org.) (del av totalsysselsetting, gj.sn. 2008-09, %) Kulturskolen (elevar i skoleåret 2010-11, i % av innb. 6-15 år) Idrettslag (per 31.12.2010, tal medlemskap i % av bef.) Kulturutgifter (netto driftsutgifter til kultursektoren, gj.sn. 2008-10, i % av kom.driftsutgifter) Øygarden 3,8 Modalen 75,3 Voss 57,0 Modalen 10,7 Samnanger 3,8 Jondal 70,8 Ullensvang 52,5 Eidfjord 10,7 Ulvik 2,9 Eidfjord 67,9 Meland 50,5 Odda 6,5 Jondal 2,8 Masfjorden 67,7 Kvam 43,2 Ulvik 6,2 Bergen 2,7 Ulvik 63,8 Hardanger 41,6 Fedje 5,9 Sveio 2,7 Granvin 57,4 Odda 40,7 Hardanger 5,7 Eidfjord 2,7 Kvam 34,6 Ulvik 40,6 Bergen 5,4 Ullensvang 2,6 Hardanger 33,6 Stord 39,9 Austrheim 5,1 Noreg 2,5 Etne 33,4 Tysnes 38,7 Kvam 5,1 Hordaland 2,3 Fedje 31,6 Jondal 38,6 Jondal 4,8 Meland 2,2 Ullensvang 29,0 Masfjorden 37,9 Hordaland 4,5 Odda 2,2 Vaksdal 27,9 Etne 37,4 Noreg 4,4 Voss 2,1 Osterfjorden 27,2 Vaksdal 36,3 Fjell 4,2 Hardanger 2,0 Bømlo 26,2 Noreg 36,0 Bømlo 4,1 Masfjorden 1,9 Samnanger 25,0 Bergen 35,8 Masfjorden 4,1 Os 1,8 Osterøy 24,5 Hordaland 35,1 Sveio 4,0 Bjørnefjorden 1,8 Fusa 24,0 Radøy 34,8 Øygarden 3,9 Bømlo 1,6 Austrheim 23,6 Fjell 34,2 Stord 3,9 Modalen 1,6 Meland 23,2 Bømlo 34,1 Osterfjorden 3,7 Vest 1,5 Kvinnherad 22,0 Austrheim 33,7 Vaksdal 3,7 Fjell 1,4 Sunnhordland 21,0 Sunnhordland 33,1 Vest 3,6 Nordhordland 1,4 Nordhordland 20,7 Nordhordland 32,8 Ullensvang 3,6 Radøy 1,4 Austevoll 19,1 Os 31,6 Sunnhordland 3,5 Sunnhordland 1,4 Tysnes 18,4 Fusa 31,4 Etne 3,5 Kvinnherad 1,4 Stord 17,3 Vest 30,7 Kvinnherad 3,4 Kvam 1,4 Fitjar 17,3 Osterfjorden 30,6 Granvin 3,3 Stord 1,3 Bjørnefjorden 17,2 Askøy 30,3 Askøy 3,2 Askøy 1,2 Radøy 16,9 Bjørnefjorden 30,0 Nordhordland 3,1 Sund 1,2 Odda 16,6 Kvinnherad 29,7 Radøy 3,0 Austrheim 1,2 Sveio 15,4 Fitjar 28,3 Fusa 2,8 Lindås 1,1 Øygarden 15,1 Austevoll 28,1 Voss 2,8 Osterøy 1,1 Noreg 14,8 Osterøy 27,4 Fitjar 2,8 Osterfjorden 1,1 Os 14,6 Eidfjord 26,3 Lindås 2,7 Fusa 1,1 Lindås 14,4 Fedje 26,2 Sund 2,6 Fitjar 1,1 Voss 14,2 Sund 24,7 Osterøy 2,5 Austevoll 1,0 Askøy 10,7 Øygarden 23,3 Meland 2,3 Etne 1,0 Vest 10,4 Lindås 23,3 Austevoll 2,1 Vaksdal 1,0 Hordaland 10,3 Sveio 17,0 Tysnes 2,1 Fedje 1,0 Sund 10,1 Samnanger 16,5 Samnanger 2,0 Tysnes 0,8 Bergen 9,4 Granvin 15,6 Bjørnefjorden 1,3 Granvin 0,8 Fjell 9,3 Modalen 0 Os 0,6 13
Kulturskolen: Her er det ekstremt stor variasjon mellom kommunane og regionane, men mellom kommunar internt i regionane er det ikkje så stor spreiing. Hardangerkommunar plasserer seg på topp, osterfjordkommunar i øvre halvdel, sunnhordlandkommunar i midten, og kommunane i vest på botn. Unntaket er nordhordlandskommunar som er spreidd over heile skalaen, og Odda som plasserer seg langt under dei andre hardangerkommunane. Bergen som kommune kjem på nest siste plass, og som region heilt nedst. Idrettslag: Medlemskap i idrettslag kan naturlegvis seie noko om helserisiko, men det kan òg vere ein indikator på frivillig innsats og sosial kapital (sjå til dømes arbeid av Putnam eller Wollebæk). Medlemskap er ganske tett konsentrert rundt 33 %, men med mange kommunar og regionar som kjem godt over dette. Voss og hardangerkommunane med unntak av Granvin og Eidfjord er her eksepsjonelle. I snitt er likevel talet for Hordaland lågare enn for Noreg. Variasjonen i idrettslagsmedlemskap er neppe stor nok til å kunne skilje seg ut med ein identifisérbar effekt på andre variablar som folkehelse. Kulturutgifter: Igjen kjem Hardanger heilt i tet. Elles ligg regionane med mellom 2,8 % og 3,7 % kulturutgifter (driftsutgifter), med eit dramatisk unntak i Bjørnefjorden, som ligg heilt nede i 1,3 %. I rettferdas namn har Os store investeringar i kulturbygg, og investeringsutgifter er ikkje medrekna. Vi kan vel vente oss at eit nytt kulturbygg òg vil medføre økte midlar til drift. 14
Del II: Samanlikning på tvers av variablane For å kunne samanlikne, har variablane blitt standardiserte i ei omfattande prosedyre (sjå AUDrapport nr. 1-12 for detaljar om dette). Standarden for kvar variabel er sett ved differansen mellom landsgjennomsnittet og den kommunen som har det største avviket frå landsgjennomsnittet. Alle landsgjennomsnitt er så sett til 0. Er det største avviket positivt (betre enn landssnittet) får denne kommunen verdien 100 på den aktuelle variabelen, og er det største avviket negativt (dårlegare enn landssnittet) får denne kommunen -100 på den aktuelle variabelen. Tabell 6 summerer informasjonen frå profildatasettet (gjeld berre kommunane). Om alle avvika var positive, ville desse summere seg opp til 2 500 (25x100), og motsatt om alle avvika var negative. I realiteten er summen av alle positive avvik 1 801, og summen av alle negative avvik er 2 124. Det betyr at det er flest variablar der det største avviket frå landsgjennomsnittet er negativt. Om det var ei kommune som skåra mest positivt på alt, ville denne da fått ein samla verdi på 1 801, og om det var ei kommune som skåra mest negativt på alt, ville denne da fått ein samla verdi på 2 124. I realiteten er alle kommunar gode på noko, og dårlege på noko anna. Om kvar kommune var i perfekt balanse mellom kva dei var gode og dårlege på, ville dei kome ut i ei samla verdi på 0. Tabell 6: Gjennomsnitt og spreiing av variablane (kommunane, std) Variabel Gjennomsnitt Standardavvik Minimum Maksimum Folkevekst -19,5 45,4-100 75,8 Snittalder -15,4 49,6-100 72 Utdanningsnivå -60,3 28,6-100 54,3 Tettbygd -41,7 34,1-100 23,7 Kvinnedel -14,6 35,3-100 45,3 Innvandrardel -51,0 23,5-100 6,7 Jordbruk -7,4 33,7-100 18,6 Utslepp 0,7 30,0-100 18,7 Utsleppsendring -12,0 27,3-100 41,1 Turstiar -11,9 43,6-45,7 100 Dødelegheit for menn 15,3 36,3-85 100 Dødelegheit for kvinner 35,8 34,7-55,4 100 Mobilitet 42,2 39,6-41,7 100 Uføre 7,6 44,1-87,5 100 Sjukefråvær 15,9 46,6-63,8 100 Arbeidsløyse 30,6 36,8-78 100 NæringsNM 15,4 63,2-97,6 100 Attraktivitet 8,2 62,9-100 100 Kompetanse -20,8 54,6-99,7 100 Etablering -24,8 35,0-100 46,8 Framtidsnæring -50,1 31,4-100 23,3 Kultursysselsetting -42,4 47,9-100 74,3 Kulturskolen 22,9 32,6-9,1 100 Idrettslag -15,5 48,1-100 100 Kulturutgifter -5,7 34,0-60,4 100 Tabellen viser gjennomsnittet og spreiinga mellom kommunane av dei standardiserte verdiane til variablane. Gjennomsnittet er ikkje vekta etter kommunane sin storleik, og seier derfor berre noko om kva verdi vi kan vente oss for ein tilfeldig vald kommune i Hordaland, men ikkje noko om den generelle stoda for Hordaland. Standardavviket viser det gjennomsnittlege avviket frå gjennomsnittet, og fortel oss kor vi normalt kan vente oss å finne kommunane. Vi vil normalt finne 68 % av kommunane innanfor eitt standardavvik frå gjennomsnittet, og 95 % av kommunane innanfor to standardavvik. 15
Bergen Hordaland Modalen Stord Fjell Os Voss Eidfjord Askøy Meland Bjørnefjorden Vest Bømlo Ullensvang Sunnhordland Austrheim Austevoll Samnanger Fusa Masfjorden Kvam Ulvik Kvinnherad Lindås Odda Jondal Hardanger Sveio Sund Nordhordland Etne Fitjar Øygarden Osterøy Osterfjorden Radøy Tysnes Vaksdal Granvin Fedje Folkevekst Snittalder Utdanningsnivå Tettbygd Kvinnedel Innvandrardel Omdisponert jord Utslepp til luft Utsleppsendring Gang- og sykkelvegar Dødelegheit menn Dødelegheit kvinner Mobilitet Uføre Sjukefråvær Arbeidsløyse NæringsNM Attraktivitetsbarometeret Kompetansearbeidsplassar Etableringsindeks Framtidsnæringar Kultursysselsetting Kulturskolen Idrettslag Kulturutgifter Sum -1200-800 -400 0 400 800 1200 Figur 1: Sum av standardiserte variablar for kvar kommune og region 16
Figur 1 viser korleis kommunane og regionane summerer seg opp på dei einskilde variablane. Figuren og tabellen er ikkje vekta på noko vis. Alle variablar er rekna likt inn i figur 1 og tabell 6. To regionar er tett på å vere i balanse: Bjørnefjorden med ein samla sum på 10, og Vest med ein samla sum på -8. Av regionane har Voss den nest høgaste samla summen (62 poeng), og best ut kjem Bergen, med ein samla sum på 459 poeng. Verst ut kjem Nordhordland med ei samla sum på -318 poeng og Osterfjorden med -468 poeng. Hardanger får -292 poeng og Sunnhordland får -109 poeng. Bergen og Voss får den same summen som kommunar, og Bergen kjem best ut av alle kommunane. Verst ut kjem Fedje, med -736 poeng. Hordaland får 188 poeng. Noreg har per definisjon 0 poeng. Del III: 14 nye variablar Ved å nytte statistiske metodar til å gruppere variablane reduserer vi storleiken på datasettet, og får grunnlag for meir stabile analyser ved at vi får fleire observasjonar relativt til talet variablar. Det første steget i dette er å ta ut ei korrelasjonsmatrise (tabell 7). Denne korrelasjonsmatrisa er sortert etter dei fem kategoriane (data berre for kommunane). Tabellen viser forholdet mellom alle par av variablar i ei korrelasjonsmatrise, der graden av lineær samvariasjon er målt frå 1 (perfekt positiv samvariasjon) via 0 (ingen samvariasjon) til -1 (perfekt negativ samvariasjon). Ein verdi på -0,5 betyr at om ein endrar verdien på den eine variabelen i paret med eitt standardavvik (jf. tabell 6), blir den andre variabelen redusert med eit halvt standardavvik. Signifikante korrelasjonar er markert med raudt (negative) og grønt (positive). Denne informasjonen er ikkje enkel å handtere i ein så stor tabell. Vi har derfor gått eit steg vidare, og sortert korrelasjonsmatrisa etter faktoranalyse (tabell 8). Vi ser her at vi har fått fram eit mønster i dataa, som gir oss grunnlag til å konstruere ni nye variablar (faktorar). Dette reduserer storleiken på datasettet. i Den første av dei nye variablane har vi kalla "Attraktivitet". Attraktivitet inneheld folkevekst, attraktivitetsbarometeret, snittalder, etableringsindeksen, kvinnedelen, mobilitet og sjukefråvær. Det siste kan virke overraskande, men korrelasjonsverdiane viser at sjukefråvær samvarierer med dei andre variablane i denne faktoren: Dess betre ein kommune gjer det på folkevekst, attraktivitetsbarometeret, snittalder, etableringsindeks og kvinnedel, dess verre skårar kommunen på sjukefråvær. Det same ser vi for mobilitet. Dette kan verke kontraintuitivt, men vi har koda mobilitet soleis at høg mobilitet får negativ verdi i det standardiserte datasettet. Hadde vi koda høg mobilitet med positiv verdi, ville korrelasjonen òg vore positiv. Kommunar med høg folkevekst, høg attraktivitet, låg snittalder, høg etableringsrate og høg kvinnedel, er òg kommunar med høg mobilitet. Grunnen til at vi har koda høg mobilitet som negativt, skuldast at vi hadde ein teori om at mobilitet indikerer ustabile levekår: barn misser venner (både dei som flyttar og dei som blir flytta frå), og naboar blir mindre kjend med kvarandre, noko som kan redusere tillit og omsorg for einannan. Denne teorien blir styrka ved at sjukefråvær og mobilitet har ein positiv korrelasjon. Det betyr at dess lågare mobilitet ein kommune har, dess lågare sjukefråvær har den. Denne korrelasjonen er ikkje 17
Folkevekst Snittalder Utdanningsnivå Tettbygd Kvinnedel Innvandrardel Jordbruk Utslepp Utsleppsendring Turstiar Dødelegheit for menn Dødelegheit for kvinner Mobilitet Uføre Sjukefråvær Arbeidsløyse NæringsNM Attraktivitetsbarometer Kompetanse Etablering Framtidsnæring Kultursysselsetting Kulturskolen Idrettslag Kulturutgifter Tabell 7: Korrelasjonsmatrise sortert etter kategori (kommunane, standardiserte verdiar) Kategori 1: Folkevekst "Demografi" Snittalder 0,9 Utdanningsnivå 0,2 0,2 Tettbygd 0,1 0,1 0,5 Kvinnedel 0,4 0,4 0,2-0,2 Innvandrardel 0,3 0,2 0,2 0,3-0,3 Kategori 2: Jordbruk 0,3 0,2 0,2 0,1 0,4-0,1 "Miljø" Utslepp 0,0 0,0 0,2 0,1 0,0 0,1-0,1 Utsleppsendring 0,0-0,1 0,2 0,3 0,0 0,2 0,1 0,3 Turstiar -0,5-0,5-0,1 0,2-0,2 0,1-0,2 0,0 0,1 Kategori 3: Dødelegheit for menn 0,0 0,0 0,1 0,1 0,0 0,1-0,3-0,1 0,0-0,4 "Folkehelse" Dødelegheit for kvinner 0,2 0,1-0,1-0,1-0,2 0,1-0,2 0,0 0,1-0,4 0,3 Mobilitet -0,6-0,5 0,0 0,3-0,4-0,2-0,1 0,1 0,1 0,0 0,2 0,0 Uføre 0,1 0,3 0,1 0,2 0,1 0,0 0,2 0,2-0,2 0,1-0,3-0,5-0,2 Sjukefråvær -0,7-0,6 0,0 0,1-0,7 0,0-0,2 0,2-0,1 0,4-0,1-0,1 0,5 0,1 Kategori 4: Arbeidsløyse -0,2-0,1 0,0-0,4 0,2-0,2 0,0 0,1 0,1-0,2 0,2-0,1 0,1 0,0 0,2 "Næringsliv" NæringsNM 0,4 0,6 0,3 0,2 0,0 0,3 0,2-0,1 0,1-0,3 0,0 0,1 0,0 0,1 0,0 0,2 Attraktivitetsbarometer 0,8 0,7 0,2-0,2 0,5 0,1 0,4 0,0 0,0-0,4-0,1 0,0-0,6 0,1-0,5 0,1 0,5 Kompetanse -0,3-0,3 0,1-0,3 0,2-0,2 0,0 0,0-0,2 0,3-0,4-0,2-0,1 0,0 0,0 0,1-0,5-0,1 Etablering 0,7 0,7 0,3-0,1 0,5 0,1 0,4-0,1-0,3-0,5-0,1 0,2-0,4-0,1-0,5-0,1 0,4 0,7 0,0 Framtidsnæring 0,3 0,4 0,3 0,1 0,0 0,5-0,2 0,1-0,1-0,1-0,1 0,1-0,3 0,2-0,1 0,0 0,4 0,2 0,0 0,2 Kategori 5: Kultursysselsetting 0,0-0,1 0,2-0,1 0,4 0,0 0,2-0,2-0,3 0,2 0,0 0,0-0,2-0,3-0,1 0,0-0,3 0,1 0,5 0,3-0,2 "Kultur" Kulturskolen -0,6-0,5-0,1-0,4 0,1-0,3-0,2 0,1 0,1 0,5-0,1-0,4 0,0-0,1 0,2 0,4-0,5-0,2 0,5-0,4-0,2 0,2 Idrettslag -0,1-0,2 0,3 0,2 0,1 0,0 0,0 0,2 0,2 0,0 0,2 0,2 0,2 0,0 0,2 0,1 0,1-0,2-0,2-0,1 0,1 0,0-0,1 Kulturutgifter -0,3-0,3 0,1 0,0 0,1 0,1 0,0-0,1 0,1 0,7-0,5-0,4-0,2 0,1 0,2 0,0-0,1-0,1 0,5-0,2 0,1 0,2 0,6-0,1 Tabellen viser forholdet mellom alle par av variablar i ei korrelasjonsmatrise, der graden av lineær samvariasjon er målt frå 1 (perfekt positiv samvariasjon) via 0 (ingen samvariasjon) til -1 (perfekt negativ samvariasjon). Ein verdi på -0,5 betyr at om ein endrar verdien på den eine variabelen i paret med eitt standardavvik (jf. Tabell 6), blir den andre variabelen redusert med eit halvt standardavvik. Signifikante korrelasjonar er markert med raudt (negative) og grønt (positive). 18
Folkevekst Attraktivitetsbarometer Snittalder Etablering Kvinnedel Mobilitet Sjukefråvær Kulturutgifter Turstiar Kulturskolen NæringsNM Kompetanse Arbeidsløyse Tettbygd Utdanningsnivå Idrettslag Kultursysselsetting Uføre Dødelegheit for kvinner Framtidsnæring Innvandrardel Jordbruk Utsleppsendring Utslepp Dødelegheit for menn Tabell 8: Korrelasjonsmatrise sortert etter faktor (kommunane, standardiserte verdiar) Faktor 1: Folkevekst "Attraktivitet" Attraktivitetsbarometer 0,8 Snittalder 0,9 0,7 (F1a: Etablering 0,7 0,7 0,7 "Tiltrekkingskraft" ) Kvinnedel 0,4 0,5 0,4 0,5 (F1b: Mobilitet -0,6-0,6-0,5-0,4-0,4 "Folkehelse" ) Sjukefråvær -0,7-0,5-0,6-0,5-0,7 0,5 F2: Kulturutgifter -0,3-0,1-0,3-0,2 0,1-0,2 0,2 "Kultur og Turstiar -0,5-0,4-0,5-0,5-0,2 0,0 0,4 0,7 friluftsliv" Kulturskolen -0,6-0,2-0,5-0,4 0,1 0,0 0,2 0,6 0,5 F3: NæringsNM 0,4 0,5 0,6 0,4 0,0 0,0 0,0-0,1-0,3-0,5 "Næringsliv" Kompetanse -0,3-0,1-0,3 0,0 0,2-0,1 0,0 0,5 0,3 0,5-0,5 F4: Arbeidsløyse -0,2 0,1-0,1-0,1 0,2 0,1 0,2 0,0-0,2 0,4 0,2 0,1 "Arbeidsmarknad" Tettbygd 0,1-0,2 0,1-0,1-0,2 0,3 0,1 0,0 0,2-0,4 0,2-0,3-0,4 F5: Utdanningsnivå 0,2 0,2 0,2 0,3 0,2 0,0 0,0 0,1-0,1-0,1 0,3 0,1 0,0 0,5 "Sosial kapital" Idrettslag -0,1-0,2-0,2-0,1 0,1 0,2 0,2-0,1 0,0-0,1 0,1-0,2 0,1 0,2 0,3 Kultursysselsetting 0,0 0,1-0,1 0,3 0,4-0,2-0,1 0,2 0,2 0,2-0,3 0,5 0,0-0,1 0,2 0,0 F6: Uføre 0,1 0,1 0,3-0,1 0,1-0,2 0,1 0,1 0,1-0,1 0,1 0,0 0,0 0,2 0,1 0,0-0,3 "Helsetilstand" Dødelegheit for kvinner 0,2 0,0 0,1 0,2-0,2 0,0-0,1-0,4-0,4-0,4 0,1-0,2-0,1-0,1-0,1 0,2 0,0-0,5 F7: Framtidsnæring 0,3 0,2 0,4 0,2 0,0-0,3-0,1 0,1-0,1-0,2 0,4 0,0 0,0 0,1 0,3 0,1-0,2 0,2 0,1 "Urbanitet" Innvandrardel 0,3 0,1 0,2 0,1-0,3-0,2 0,0 0,1 0,1-0,3 0,3-0,2-0,2 0,3 0,2 0,0 0,0 0,0 0,1 0,5 Jordbruk 0,3 0,4 0,2 0,4 0,4-0,1-0,2 0,0-0,2-0,2 0,2 0,0 0,0 0,1 0,2 0,0 0,2 0,2-0,2-0,2-0,1 F8: Utsleppsendring 0,0 0,0-0,1-0,3 0,0 0,1-0,1 0,1 0,1 0,1 0,1-0,2 0,1 0,3 0,2 0,2-0,3-0,2 0,1-0,1 0,2 0,1 "Forureining" Utslepp 0,0 0,0 0,0-0,1 0,0 0,1 0,2-0,1 0,0 0,1-0,1 0,0 0,1 0,1 0,2 0,2-0,2 0,2 0,0 0,1 0,1-0,1 0,3 F9: "Livsstil" Dødelegheit for menn 0,0-0,1 0,0-0,1 0,0 0,2-0,1-0,5-0,4-0,1 0,0-0,4 0,2 0,1 0,1 0,2 0,0-0,3 0,3-0,1 0,1-0,3 0,0-0,1 Tabellen viser forholdet mellom alle par av variablar i ei korrelasjonsmatrise (jf. Tabell 7: Korrelasjonsmatrise sortert etter kategori (kommunane, standardiserte verdiar)), der korrelasjonsmatrisa er sortert etter faktoranalyse (prinsipal-komponent faktor, varimax rotasjon). Faktoranalyse grupperer variablane slik at ein tydelegare kan sjå korleis variablane er relatert til kvarandre, og lagar "nye" variablar av sett med eksisterande variablar som ikkje er korrelert med dei andre nye variablane. Prinsipal-komponent rangerer faktorane slik at den første faktoren dekkjer mest av variasjonen i datasettet, og den siste faktoren dekkjer minst variasjon. Varimax rotasjon er ein metode for å gjere det enklare å identifisere i kva gruppe variablane høyrer til. 19
veldig sterk, men variablane har eit eins mønster målt mot dei andre variablane i datasettet, med samvariasjonen med turstiar og gang-/sykkelvegar som einaste unntak. Mobilitet har òg i seg mål på kor dynamisk og omstillingsdyktig ein kommune er, og blir soleis brua som knyter sjukefråvær til attraktivitetsvariablane. Fordi attraktivitet inneheld innbyrdes motstridande korrelasjonar, har vi splitta denne faktoren slik at folkevekst, attraktivitetsbarometeret, snittalder, etableringsindeks og kvinnedel står att som "Attraktivitet" og mobilitet og sjukefråvær blir målt for seg som Folkehelse. Den neste faktoren har vi kalla "Kultur og friluftsliv". Denne består av kulturutgifter, turstiar og gangog sykkelvegar, og prosent barn i kulturskolen. Desse tre er innbyrdes positivt korrelerte, medan dei er negativt korrelerte med fleire av attraktivitetsvariablane. Det betyr ikkje nødvendigvis at kultur og friluftsliv verkar negativt på ein kommune sin tiltrekkingskraft, men at kommunar med låg attraktivitet har eit godt kultur- og friluftstilbod. Korrelasjonane betyr heller ikkje at kultur og friluftsliv påverkar folkehelsa positivt, men at det er ein svak tendens til at kommunar med kombinasjon av låg mobilitet og lågt sjukefråvær har eit godt kultur- og friluftstilbod. Det er likevel nærliggjande å tenkje seg at folkehelsa blir påverka av kultur- og friluftstilbodet: Det er ikkje urimeleg å vente seg at moglegheita til friluftsliv påverkar sjukefråværet, og det er ikkje urimeleg å vente seg at folk som er nøgd med kulturtilbodet trivst betre enn dei som er misnøgde. Den omdiskuterte kulturfaktoren i flyttemotiva kan soleis vere eit motiv for å bli varande heller enn å flytte til ein stad. Den tredje faktoren har vi kalla "Næringsliv". Her inngår NæringsNM og kompetansearbeidsplassar. Desse to variablane er negativt korrelerte, som betyr at ein kommune gjer det betre i NæringsNM dess lågare del kompetansearbeidsplassar den har. Det er spesielt i kystkommunane at det er ein motsetnad mellom score i NæringsNM og del kompetansarbeidsplassar. På grunn av denne negative korrelasjonen, kan vi ikkje nytte faktoren "Næringsliv" som ein variabel i vidare analyse, da vi risikerer at verdiane utliknar kvarandre. I staden nyttar vi dei to opphavlege variablane. Det same gjeld den fjerde faktoren, som vi har kalla "Arbeidsmarknad". Denne består av arbeidsløyse og del innbyggjarar som bur tettbygd, og desse to har ein negativ korrelasjon: Dess meir tettbygd (som vi reknar som positivt), dess høgare arbeidslause (som vi reknar som negativt). I den vidare analysen, held vi derfor desse to variablane separat. Den femte faktoren er det vi har kalla "Sosial kapital". Her inngår utdanningsnivå, deltaking i idrettslag, og del sysselsette i kulturnæringane. Desse er positivt korrelerte, og vi kan nytte faktoren i staden for dei opphavlege variablane i vidare analyse. Vi finn ingen overraskingar når vi ser kva variablane innan sosial kapital korrelerer med: Utdanningsnivå er positivt korrelert med tettbygd busetnad, og kultursysselsetting er positivt korrelert med kompetansearbeidsplassar (mange kulturarbeidsplassar krev høgare utdanning) og med kvinnedel. 20
Den sjette faktoren inneheld grad av uføre og dødelegheita for kvinner. Vi har valt å kalle denne "Helsetilstand", da variablane kan seie noko om den meir langsiktige helsetilstanden i befolkninga. Vi registrerer igjen at det er lågare dødelegheit i kommunar med fleire uføre. Spesielt markant er dette blant kommunane i Bjørnefjorden, Nordhordland og Hardanger. Derfor må vi òg her skilje mellom dei to variablane i vidare analyse. Den sjuande faktoren har vi kalla "Urbanitet". Her blir del sysselsette i næringar med tenkt vekstpotensiale i framtida og del innvandrarar lada positivt inn i faktoren, medan del omdisponert jord ladar negativt. Vi held på snittet av dei to første som ein ny variabel, medan vi nyttar jordbruk separat i vidare analyse. Den åttande faktoren har vi kalla "Forureining", og består enkelt nok av utslepp per innbyggjar og endring i utslepp. Den siste faktoren har berre ein variabel: dødelegheit for menn. Når ein skal samanlikne korleis helsetilbodet påverkar levealder, er det mest fornuftig å sjå på kvinners levealder, fordi menn har meir risikabel livsførsel. At dødelegheit for menn ladar separat i faktoranalysen, kan vi ta som eit teikn på at denne seier oss noko anna enn dødelegheita for kvinner. Vi har derfor valt å sjå menns dødelegheit som ein "Livsstilsfaktor". I alt gir dette oss 14 variablar til vidare analyse, i staden for dei opprinnelege 25. Tabell 9 viser desse basert på uvekta gjennomsnitt av deira opprinnelege verdiar. Tabell 9: Gjennomsnitt og spreiing av variablane i det nye datasettet Tabellen viser gjennomsnittet og spreiinga mellom kommunane av dei standardiserte verdiane til variablane etter faktoranalysen. Jf. Tabell 6. 21