JUS114 Juridisk metode Eksamensoppgave og sensorrettleiing, våren 2015 Revidert versjon Bokmål: 1. Fremstill kort ulike lovtolkningsresultater, og bruk eksempler fra rettspraksis. 2. Analysér i et rettskildeperspektiv Høyesteretts tolkning av vesentlighetskravet i avhendingslova 3-9 andre punktum i dom inntatt i Rt. 2010 s. 103 (avsnittene 39 59), og gjør rede for særtrekk ved tolkning av skjønnsmessige lovtekster. Begge oppgavene skal besvares. I vurderingen skal oppgave nr. 1 telle omtrent 1/3, og oppgave nr. 2 skal telle omtrent 2/3. Nynorsk: 1. Framstill kort ulike lovtolkingsresultat, og bruk eksempel frå rettspraksis. 2. Analysér i eit rettskjeldeperspektiv Høgsteretts tolking av vesentlegkravet i avhendingslova 3-9 andre punktum i dom innteken i Rt. 2010 s. 103 (avsnitta 39 59), og gjer greie for særtrekk ved tolking av skjønnsmessige lovtekstar. Det skal svarast på begge oppgåvene. I vurderinga skal oppgåve nr. 1 telje om lag 1/3, og oppgåve nr. 2 skal telje om lag 2/3. * * * Pensumlitteratur og undervisningsdekning Kjernelitteraturen i dette faget er Erik Monsen, Innføring i juridisk metode og oppgaveteknikk, Cappelen Damm Akademisk 2012. Det er Monsen som har hatt forelesingane også dette semesteret, og forelesingane er naturleg nok nokså tett knytta til opplegget i boka. Lovtolkingsprosessen, herunder dei ulike lovtolkingsresultata, er omtalt på s. 114 123. Rettskjeldeprinsippa er presentert kort på s. 26 28, og er grundigare gjort greie for på s. 30 52 (relevansprinsippa, eller det som Monsen kallar legitimeringsprinsipp), og på s. 133 163 (slutning- og vektprinsippa brukt på lovtekst, praksis frå Høgsterett og forarbeid). Det særeigne med tolking og bruk av avvegingsreglar er framstilt på s. 123 129. Emnet for begge oppgåvene er sentralt, og er sjølvsagt også omtalt i undervisninga. Eg finn grunn til å nemne særskilt at dommen som kandidatane skal analysere er omtalt i ei av forelesingane til Monsen. Dommen omhandlar to spørsmål for det første spørsmålet om den påberopte mangelen oppfyller vesentlegkravet i avhendingslova 3-9 andre punktum, og for det andre spørsmålet om det er reklamert i tide. I forelesinga er dommen 1
brukt for å vise at reelle omsyn i dette tilfellet omsynet til samanheng i rettssystemet blir brukt som ein rettskjelde ved fastlegginga av reklamasjonstida. Dette aspektet ved dommen er også omtalt i pensumlitteraturen på s. 47 avsnitt 91. Høgsteretts tolking av vesentlegkravet i denne dommen er derimot ikkje brukt som eksempel i kjernelitteraturen eller i forelesingane. Litt om tolking og avgrensing av oppgåva Eg har vanskeleg for å sjå at oppgåva skulle reise reise særlege tolkings- eller avgrensingsspørsmål. Oppgåva burde heller ikkje vere særleg utfordrande for kandidatane å strukturere; strukturen framgår etter mitt syn av oppgåveteksten sjølv. Eg har elles i oppgåveteksten teke inn ei presisering om korleis dei to oppgåvene skal vektleggast i den samla vurderinga. Denne presiseringa må også lesast som eit uttrykk for korleis kandidatane bør fordele eksamenstida mellom dei to oppgåvene. Nærmare om oppgåve nr. 1 Kandidatane må her omtale alle dei ulike lovtolkingsresultata bokstaveleg, presiserande, utvidande, innskrenkande og antitetisk tolking. Kandidatane står sjølvsagt fritt i valget av rettspraksis for å illustrere dei ulike tolkingsresultata. Det er elles fint om kandidatane får fram at dei ulike lovtolkingsresultata har lovteksten som referansepunkt; det er samanfallet eller avviket mellom lovtekst og rettsregel som her kjem til uttrykk. Dei kandidatane som gjer greie for legalitetsprinsippet som tolkingsprinsipp, og som får fram noko om dei omsyna som her gjer seg gjeldande, må få utteljing for det. Tanken med oppgåve nr. 1 er at den skal utgjere eit bakteppe for dei analysene som kandidatane blir invitert til å gjere i oppgåve nr. 2; ved tolking av skjønnsmessige lovtekstar er det ligg det sjeldan til rett for å bruke dei karakteristikkane som kjem til uttrykk gjennom dei ulike lovtolkingsresultata. Det er difor forsvarleg at svaret på oppgåve nr. 1 blir relativt kort. Nærmare om oppgåve nr. 2 Tanken med denne oppgåva er at kandidatane både skal analysere rettskjeldebruken til Høgsterett, og dessutan får vekselverknaden mellom tolking og subsumsjon der det er skjønnsreglar som er tolkingsgjenstanden. Dommen i Rt. 2010 s. 103 synleggjer dette på ein god måte. Med formuleringa analyse i rettskjeldeperspektiv som også er brukt i tidlegare eksamensoppgåver i dette faget meiner eg å få fram at kandidatane skal analysere dommen med utgangspunkt i relevans-, slutning- og vektprinsippa. Det er fint om kandidatane innleiingsvis gjev ein kort presentasjon av rettskjeldeprinsippa. Eg nemner for ordens skuld at Monsen ikkje brukar omgrepet relevansprinsipp, men derimot omgrepet legitimeringsprinsipp. Han har følgjande grunngjeving for dette: "Det må skilles mellom argumentkilder som prinsipielt sett er legitime i rettslig argumentasjon og argumentkilder som gir relevante argumenter for avgjørelsen av et konkret rettsspørsmål. Spørsmålet om hvilke argumentkilder som gir relevante argumenter for avgjørelsen at et konkret rettsspørsmål må i utgangspunktet avgjøres på basis av slutningsprinsippene (kapittel 8.4). Derfor kan betegnelsen "relevansprinsipper" være litt misvisende. Det er kanskje mer treffende å snakke om legitimeringsprinsipper." (Sjå s. 26-27, kursiv i original.) 2
Ein må kanskje forvente at dei fleste kandidatane brukar Monsens terminologi, men det er sjølvsagt utan betydning for vurderinga av dei faglege prestasjonane om det er valgt ein annan terminologi. Dommen frå Høgsterett er ein god illustrasjon på korleis rettskjeldene, og kanskje særleg rettspraksis, blir brukt for å utpensle det nærmare innhaldet i vesentlegkravet i avhendingslova 3-9 andre punktum. Dommen er først og fremst eigna til å få fram noko om slutningsprinsippa. At forarbeida og tidlegare rettspraksis frå Høgsterett om tolkinga av vesentlegkravet har relevans eller er legitime argumentkjelder om ein vil er nokså sjølvsagt. Dette kan kort leggast til grunn. Vektprinsippa vil heller ikkje spele ei framskoten rolle i analysene, sidan det ikkje er særleg motstrid mellom dei ulike elementa som har relevans for tolkinga av vesentlegkravet i avhendingslova 3-9 andre punktum. Tilsynelatande kan det utleiast motstridande, domstolsskapte rettsreglar av tidlegare praksis frå Høgsterett. Spennet i prosentsats har i praksis variert mellom 3 og 6 prosent. Slutningsprosessen som Høgsterett her gjennomfører, tydeleggjer likevel at det ikkje er motstridande rettsreglar som har gjort seg gjeldande. Vesentlegkravet i avhendingslova 3-9 andre punktum er todelt: Det skal både leggast vekt på "kjøpesummen" og "tilhøva elles". I dette ligg det altså at allereie lovgjevar har foreteke ei vis operasjonalisering av skjønnsregelen. I tidlegare praksis frå Høgsterett finst det fleire utsegner om kva som nærmare ligg i momentet "kjøpesummen". Dette er det kvantitative elementet i vesentlegkravet. Høgsterett har vurdert kostnadene ved utbetring av dei påberopte manglane i forhold til kjøpesummen. Eit sentralt spørsmål her er om det gjeld ein nedre prosentsats, slik at dersom utbetringskostnadene ikkje overstig denne terskelen, så vil mangelen uansett ikkje vere vesentleg. Eit sentralt poeng at utsegner i dommar alltid må tolkast i lys av det faktum som ligg til grunn. Dette kjem særleg klart til uttrykk når førstvoterande i vår sak viser til at Rt. 2007 s. 1587 (avvisningsrett) gjaldt ein ny bolig, medan Rt. 2002 s. 1425 (Bukkebo) gjaldt ein bolig som var ombygde nokre år før salget. Det framgår klart av domspremissane at det kvantitative elementet varierer med kva slags bolig mangelskravet gjeld. Det andre momentet i vesentlegvurderinga er "tilhøva elles". Også her er vurderinga tett knytta til forholda i den foreliggande saka. Samvirket mellom dei to momenta i vesentlegkravet blir også påpeika av Høgsterett. Sjølv om det kvantitative elementet er oppfylt, kan "tilhøva elles"-momentet medføre at vesentlegkravet ikkje er oppfylt. Om motsett: Sjølv om det kvantitative elementet ikkje er oppfylt, kan tilhøva elles tilseie at vesentlegkravet er oppfylt. Denne tolkinga viser vel at det er eit ikkje ubetydeleg skjønnsrom for domstolane i desse sakene. Samspelet mellom faktum og den nærmare utforminga av skjønnsregelen trer klart fram i denne dommen. I boka til Monsen er skillet mellom rettsregel og avvegingsregel sentralt. Rettsreglar gjev eit umiddelbart grunnlag for å svare på rettsspørsmålet, medan avvegingsreglar gjev tilvisning på ein noko anna metode for å svare på spørsmålet. Rettsbrukaren har eit større skjønnsrom der det er avvegingsreglar som ligg til grunn for løysinga av rettsspørsmålet. Tanken med denne oppgåva er at kandidatane blir gitt høve til å peike på desse forskjellane. Avsluttande merknader om karakterfastsettinga Begge oppgåvene gjeld sentrale tema, og det må difor kunne forventast ein del av kandidatane. Oppgåve nr. 1 er den enklaste, og her bør alle få til ein god del. Det som truleg vil skille kandidatane her, er korleis dei brukar rettspraksis for å eksemplifisere dei ulike lovtolkingsresultata. Oppgåve nr. 2 er noko meir krevjande, og kanskje særleg den 3
siste delen der kandidatane blir bedne om å gjere greie for særtrekk ved tolkinga av skjønnsmessige lovtekster. Dei som greier å belyse dette gjennom aktiv bruk av den vedlagte dommen, må honorerast for det. Ein bør likevel ikkje tape av syne at dette kurset er plassert omtrent midt i første studieår, etter førebuande prøver og Forvaltningsrett I. Sjølv om analyse av dommar er sentralt i undervisninga på faget, er det likevel slik at det å skulle forstå og reflektere over metodiske spørsmål så tidleg i studiet, er utfordrande. Dette må karakterfastsettinga også ta høgde for. Ved karakterfastsettinga må det elles, som vanleg, leggast vekt på kandidatanes evne til å formulere problemstillingar, og på korleis desse blir drøfta og avgjort. Eg nemner til sist at sensorrettleiinga er skriven utan at eg har lese nokon eksamensbesvarelsar. Bergen, 19. februar 2015 Bjørnar Borvik * * * Eg har no vore gjennom alle dei 37 besvarelsane som er sendt inn til nivåkontroll, og har i tillegg vore gjennom dei ti besvarelsane som eg sensurerer som kommisjonssensor. Eg vil i dette tillegget til sensorrettleiinga formidle nokre fleire haldepunkt for den endelege karakterfastsettinga i den ordinære sensuren. Eg har vurdert tre av dei innsendte besvarelsane til karakteren F. Ein av desse vart også av kommisjonssensor vurdert til stryk. Når det gjeld dei to øvrige besvarelsane som eg har vurdert til stryk, har kommisjonssensorane vurdert desse til karakteren E. Når det gjeld den eine av desse besvarelsane, er kommisjonssensor og eg einige om at del 1 isolert sett må vurderast til stryk. Kandidaten svarar rett og slett ikkje på det oppgåva spør etter. Del 2 er ikkje utan verdi, men domsanalysen blir svært refererande, og svært knapt om tolking av skjønnsmessige lovtekstar. Isolert sett er del 2 vurdert til karakteren D, men sidan del 1 er vurdert til stryk, må sluttkarakteren bli F. Den andre besvarelsen er samla sett på fire spalter. Del 1 er behandla over ei spalte, og er heilt stikkordsmessig om dei to hønsehaukdommane. Del 2 er behandla over tre spalter, der dei to første i all hovudsak refererer frå dommen, og der det kan sporast nokre sjølvstendige påpeikingar i den tredje. Eg er ikkje i tvil om at dei to delane både isolert sett og samla må vurderast til karakteren F. Eg har vurdert fire av dei innsendte besvarelsane til karakteren E. Ein av desse besvarelsane vart også av kommisjonssensor vurdert til E. To av besvarelsane vart av kommisjonssensor vurdert til D/E, medan ein av besvarelsane av kommisjonssensor vart vurdert til D. Det er nokre fellestrekk ved desse besvarelsane som eg vil framheve: For det første er det eit gjennomgåande trekk at kandidatane ikkje greier å framstille dei springande punkta i dommane som blir brukt som eksempel. Dei nøyer seg stort sett med å vise til dommane, og gjer kort greie for faktum, men overlet til lesaren å utleie kva dommane eksemplifiserer. Legalitetsprinsippet blir enten heilt utelate, og dersom det blir nemnt, er det nærmast i stikkords form. Det er ikkje mogleg å utleie kva kandidatane eigentleg har forstått om 4
betydninga av legalitetsprinsippet i denne samanhengen. For del 2 er det gjennomgåande at besvarelsane i all hovudsak referer dei ulike elementa som inngår i førstvoterandes votum, men der det ikkje er mogleg å sjå kva kandidatane eigentleg har forstått. Det heile framstår mest som ei gjenfortelling av domspremissane, og dette kan ikkje gje særleg uttelling. Kandidatane får heller ikkje noko ut av særtrekka ved tolking av skjønnsmessige lovtekstar. Dette blir gjennomgåande behandla svært knapt. Eg har vurdert ti av dei innsendte besvarelsane til karakteren D. Sju av desse besvarelsane vart også av kommisjonssensorane vurdert til D, medan tre av besvarelsane av kommisjonssensorane vart vurdert til C. Fellestrekk ved besvarelsane som eg har vurdert til D, er for det første at kandidatane jamt over får noko meir ut av legalitetsprinsippet i del 1. Framstillingane er langt ifrå gode, men det blir oftare peika på omsyna som blir ivaretekne av dette prinsippet. Kvaliteten på bruken av dommar er også nokså varierande, men likevel betre enn det som pregar besvarelsane som eg har vurdert til E. I del 2 er domsanalysen gjennomgåande refererande, men her ser ein at nokre greier å peike på korleis Høgsterett tolkar dei tidlegare dommane der det er utleidd ein prosentsats. Påpeikingane er sjeldan særleg presise, men ein har likevel kome eit stykke forbi det reine referatet av domspremissane. Vidare er det få kandidatar på dette nivået som får noko særleg ut av særtrekka ved tolking av skjønnsmessige lovtekstar. Eg har vurdert ti av dei innsendte besvarelsane til karakteren C. Seks av desse besvarelsane vart også av kommisjonssensorane vurdert til C, medan fire av besvarelsane av kommisjonssensorane vart vurdert til B. Det er eit gjennomgåande trekk ved desse besvarelsane at kandidatane i del 1 i større grad lukkast i eksempelbruken sin, sjølv om det også her er store variasjonar. Kandidatane får også jamt over meir ut av legalitetsprinsippet. Domsanalysen i del 2 har klarare innslag av sjølvstendige påpeikingar, men likevel slik at det også her er eit nokså klart preg av reine referat av domspremissane. Kandidatane på dette nivået greier heller ikkje å få spesielt mykje ut av særtrekka ved tolking av skjønnsmessige lovtekstar. Nokre enkle betraktninger har likevel fleire fått med. Eg finn her grunn til å minne om at karakteren C er den vidaste karakterkategorien, og at det nødvendigvis vil vere store variasjonar mellom topp og botn innafor denne kategorien. Når det gjeld dei fire besvarelsane som av kommisjonssensorane er vurdert til B, men som eg har vurdert til C, vil eg særleg framheve at ingen av desse fire besvarelsane har det meir sjølvstendige preget som etter mitt syn krevst for karakteren B, noko som eksplisitt framgår av karakterskildringa for denne karakteren. Presisjonsnivået ved bruk av dommar må også vere eit anna for besvarelsar som skal bli vurdert til B. Eg har vurdert sju av dei innsendte besvarelsane til karakteren B. Fem av desse besvarelsane vart også av kommisjonssensorane vurdert til B, medan to av besvarelsane av kommisjonssensorane vart vurdert til A og A/B. For besvarelsar på dette nivået, er det eit gjennomgåande trekk at del 1 er godt handtert av alle. Bruken av dommar er jamt over eigna til å illustrere dei ulike lovtolkingsresultata. Mange får også nokså mykje ut av legalitetsprinsippet. Del 2 er gjerne noko meir varierande i kvaliteten, men likevel slik at domsanalysen ikkje har eit så klart refererande preg. Fleire får også meir ut av særtrekka ved tolking av skjønnsmessige lovtekstar, men denne delen av oppgåva ser likevel ut til å vere den mest krevjande. Om desse poenga blir presentert samla eller meir spreidd, er etter mitt syn utan betydning for vurderinga. Besvarelsane på dette nivået har eit klart sjølvstendig 5
preg, dei er jamt over godt skrive. Når det gjeld dei to besvarelsane som kommisjonssensorane har vurdert til A og A/B, men som eg har vurdert til B, vil eg særleg framheve at dei begge framstår som litt ubalanserte i den forstand at kandidatane skriv svært mykje om sjølve rettsbruksprosessen innleiingsvis. I seg sjølv meiner eg at det ikkje skal trekkast for dette, men for begge desse besvarelsane er det mi vurdering at denne vektlegginga av stoffet har gått på bekostning av det kandidatane eigentleg skal skrive om. Eg har vurdert tre av innsendte besvarelsane til karakteren A. To av desse besvarelsane vart også av kommisjonssensorane vurdert til A, medan ein av besvarelsane av kommisjonssensor vart vurdert til ein sterk B. Det som først og fremst skiller desse besvarelsane frå dei som er vurdert til karakteren B, er domsanalysen i del 2. Desse framstår som meir sjølvstendige, og det er eit gjennomgåande trekk ved desse besvarelsane at kandidatane maktar å peike på mange av særtrekka som gjer seg gjeldande ved tolking av skjønnsmessige lovtekstar. Det er gjerne kvaliteten på denne delen som skiller karakteren A frå karakteren B. Også for desse besvarelsane gjeld at dei er godt skrive, og har eit klart sjølvstendig preg. Bergen, 16. mars 2015 Bjørnar Borvik 6