Systematisering av folkekultur

Torunn Måseidvåg Systematisering av folkekultur Erfaringar frå Jærhusprosjektet stavanger ~useums Arbok, hg. 111 (2001), J. 87-104,2002

D ei gamle husa på Jreren ligg lågt i terrenget. På avstand er det som om (lei så vidt stnyg seg opp over bakken før dei dukkar ned att. Ganske likt har folk lagi dei mot veret, så hardaste vinden skal mstast på det beste viset. Ikkje heilt eksakt nord-sor. men ikkje langt unna heller. Her Iiar folk budd. Her har dei rydda jorda, stelt dyr, halde auge med sjoen, dei har myst opp mot sola og luta seg mot vind og regn. Her har det vore fleire kvardagar enn festdagar. Berre få av desse karakteristiske husa på Jæren synest storslegne og prangande. Og dei husa som verkeleg er store, synest likevel å halda seg tett ned mot bakken. Skutar på kortsidene av huset er med på A forsterka dette inntrykket. Bislaget framfor itingangsdsra gir også ly for vind og ver. Frå tunsida kjem ein rett inn i kjokkenet. I dag er ikkje temperaturskilnaden mellom dei varme og dei ikkje oppvarma romma så stor. Det er likevel ikkje vanskeleg å tenkja seg at varmen frå grua må ha gjort godt, trass i at det mange stader var hartlirampa jord eller steinheller på kjskkengolvet. Slik er det ikkje no, men framleis ligg 'Iliiisa-huset pa Nærland i HA kan Iruleg daterasl tilbake til 17Wlalet. 7hc 77riiso house at N@rland ilt Ild, probably dates back to the 17003. 'Iiitelsi(1e: Jivrliiiset pa HA ganile prcsicrnrd. 77re Jirrer Irouse al Ilte old pano~iage at HB.

Daglegsiom pl Buggelana I Sandnes. 7i1t limng m m at &@and in Sandncs hellene under ireborda mange stader. Men ein vert nok heller vist inn i stova når ein kjem, no som h. Bileggjaromen, med iiegg ra Nokken, hn ein i dag berre i museumsanlegga, men etasjeomnar eller kaminar gir d n s god varme dei o@. S4 er ein der d4 i same mm som fleire generasjonar jæfbuar har levd, bide i kvardag og i hdg. Jzrbuen har dei siste 100 åra opplevd store endringar i omgjemadene sine. Landskapet har vorte omforma i takt med aukande befolkning og intensivering av landbruket. N& det har vore snakk om nyttige og verdifulie element A byggja vidm pa i utviklinga av regionen, har dei kuk turhistoriske verdiane ikkje vore like sterkt framme som nyskapinga, Eldre bygningar er gjerne erstatta med nye, og s or etter gamle driftsformer har for ein stor del vike plassen for meir effektive driftsmidlar. l gi garden vidare i betre stand enn ein fekk han, har vore ein sterk tradisjon i regionen. Nyskaping og utbetring har vore eit kjennemerke. Dei siste ka har j~rhus, og d4 ikkie minst riving av jærhuq fati stor plass i media Samstundes har Mde fo~kingsmilje og styresmakkr hatt lite konkret og samdatta kunnskap om den j~rske byggjeskikken. Nokre av kommunane har eigne kulturminneplanar, men desse fanga ikkje alltid opp jterhuset i si stor ~ asom d ein kunne ansh, både med tanke på dei store linjene og i forhold til det eiriskilde huset. Såleis var det bruk for ii fa utarbeidd eit samla oversyn over bygningsmassen som s& i regionen i dag. Bide som ein kunnskapsbank i seg sjelv, og for at forvaltninga vidare skal kunna ga ut fra eit breitt og mangfaldi fundament. I mars 1997 kom ein delegasjon Ei Miljwerndepartementet og Riksanturvaren pi synfaring til Jæren. Eit hovudtema for synfaringa og motet med representantar frå fylkeskommune, @l-

kesmann og kommunar, var nettopp kva som skjer med jærhusa. Alle partar onskte å gå saman om å få utarbeidd ein samla plan for vidare arbeid med å ta vare på jærhuset i det jærske landskapet. Jærhusprosjektet var eit faktum. Miia for arbeidet var mange. Ein onskte seg ein tiltaksplan for jærhus som ga eit samla oversyn over alle jærhusa som finst pr. i dag på Jæren ga auka og oppdatert kjennskap til kvart einskilt hus kunne leggja grunnlaget for å vurdera det einskilde huset som del av kulturarven i regionen ga auka kunnskap om jarhus til jærbuar flest; for eigarane, i skuleverket, for politikarar og tilsette i offentleg administrasjon ga auka innsikt til nytte ved antikvarisk rehabiliteringsarbeid når det gjeld jærhus spesielt. Eit forste skritt mot ein slik plan var altså å få fram eit mest mogleg oppdatert og fullstendig oversyn over kor mange jairhus som faktisk står på Jæren i dag. Ein valde å konsentrera arbeidet i dei kommunane som utgjer Jærregionen: Randaberg, Stavanger, Sola, Sandnes, Gjesdal, Klepp, Time og Hå. Deltakarkommunane saman med Rogaland fylkeskommune og Riksantikvaren finansierte prosjektet. Prosjektet vart fulgt opp av ei styringsgruppe med representantar frå fylkeskommunen og frå kommunane sjolve. Jcerhuset som fonkingsobjekt Jærhus som omgrep er godt innarbeidd i så vel fagmiljoa som blant jærbuar flest. Men om ein går litteraturen i saumane, liar ingen definert hustypen eksplisitt. Då oppgåva som skulle leysast var å registrera alle dei jarhusa som stod på Jarren, matte ein arbeida fram klare og konsekvente linjer å gå etter. Såleis var det tidleg i prosjektet bruk for ei avklaring og ei faghistorisk loftsrydding ndr det galdt omgrepet <<jaerhus),. Fleire har vore innom jærhuset i sine granskingar. To av dei viktigaste bidraga til klassifiseringa av jaerhuset som type har kome frå Eilert Sundt1 og frå kunsthistorikaren Marta Hoffmann.Sundt er den som gjerne får aera for å ha skilt jærhuset ut som eigen hustype. Og Hoffmann har med si magistergradsoppgåve frå 1939 om jairhuset vore retningsgivande for korleis ein har sett på desse husa heilt fram til i dag. Seinare har mellom anna Rjorn Myhre" og Bjarne Stoklundqeke til orde for ein annan innfallsvinkel til studiet av byggjeskikken p3 Jaren. Dei dreg linjene attende til dei forhistoriske langhusa, saiiistundes som den nære slektskapen til bygningsformer i heile det nordatlantiske kulturoniradet vert framheva. Denne forklaringsmodellen vart mellom anna nytta i utstillinga <<Hus på Vestkysten gjennom 4000 &->>."Nils Georg Brekke og Helge Schjelderup hevdar her at ein må sjå på vekslinga mellom isolerte og uisolerte ram som eit gjennomfort byggjesystem. Den funksjonsbestemte byggjemåten og ideen om korleis eit hus skal byggjast, vert ein viktig innfallsvinkel til forståinga av jærhuset som del av eit storre kulturomiilde, sh vel i tid som i gee grafisk rom. Materialtilgang, klimatiske forhold og kulturutveksling har gitt nært slektskap for bygaemåtnr i heile det nordatlantiske omriidet, som fleire har påvist? Jærhuset har også vorte forklart som eit renessansehus med klare påverknader frå europeisk bygdeskikkv7 ein modell som har fått til dels stor motbor.

Hu-hTmt itime, W ser. Ikc tenarrlb&ssmauho#ing T& in Time, amfisi Iktsouih. Tat sett W nord. TmetsrsffhJiheIIOTbk.

92 Torunn dlas~inltdg Då omgrepet *jarhus* vart introdusert på 1800-talet, var bygningsmassen på Jæren ein heilt aniian enn den ein finn i regionen i dag. Ivar Aasen fortel etter reiser i åra 1842-1847 at Husertre ere for det niesfe srtiaa, og tildeels beskyttede paa Siderne ved opkastede Dynger af Jord, sau at de see ttd sotri Gravhoie. En Deel af det11 ert tcekkede tried Hal~rttag.~ Eilert Sundt skildrar jarhuset slik han hadde lzrt å kjcnna det på midten av 18Wtalet: (...) som landet, sd ogsi menneskenes boliger: ved fonte oiekastfirtder nrari disse Itus-klynger sd rtanseelige; ntea har rtratr font sal sig ind i otrtstavrdig/redertie og fået oie for husformeurtes hensigtsmcessig/ted, og har nrati derhos reist over Jcederes Icenge nok for at kuride se, Itvorledes folket idelig sysler og strcever ned at forbedre sine /ruse, se, da kan nratr kotttitte til at betragte detn med velbehag. Alt siden jeg mrgut og gik pa Stavattger skole, /tar aiti vei oflefaldet over Jcederett. Meti for /tver gang var def mig, som om Itusene var voxede lidt mer opfra jorden, og de sidstegange sd jeg Itvidmalede /ruse med rode tagsten spredte idd over vidderne, flere og flere for /tvert dr, ligesom de skinnende, brogede blontsfer pa tirarken sptinge ud melleni v9r og sommer; pere ogperefor hver dag? I det påfolgjande viser Sundt ein plan over jærhuset. Huset har to tomra rom - stova og bua - med kjokkenet oppfort i reisverk mellom desse. Dei tomra romma er omgjevne av kaldare rom - skutar og kovar. Han trekte fram det at huset var sett saman av to lafta kassar med ein lettare konstruksjon mellom, og at kovane og skutane var med på å gjera det lunt i huset. Vidare skildrar Sundt eit Iius som var sett opp på Edland i Gjesdal rundt 1840. Heile huset er tomra, og skutar og svaler (svol i lokal nemning)/kovar finst ikkjc. Sundt seier om dette huset at Her ere jo foraridrii~gertie s9 store, at der ikke er stor ligjlekie igjen af den forrige bygnings-skik.1 Alt rundt 1850 skilde altså Sundt jærhuset ut frå andre variantar av Iius med midtgangsplan. Han skildra forst og fremst dei store linjene og dei mest karakteristiske draga ved bygningane, utan å gå nzrare inn på det einskilde huset. I*:ilrri Siliitit sin plan over jarhuwt. Eilert Sundt? plair of fhe Jmit ho us^.

Jamfert med dei eldste husa Eilert Sundt såg på Jæren rundt 1850. vert dei fleste av husa som star i dag ein neste generasjon jærhus. Dette gjeld og& om ein ser på dei husa Maria Hofhnann studerte i 1930-åra. Ho gjorde i perioden 1936-1938 ei registrering av 48 utvalde jaerhus, 23 vart studert meir innghnde. Materialet danna sidan grunnlaget for magistergradsavhandlinga hennar i kunsthistorie.ll Det er særleg dei mest alderdommelege husa ho går inn på, men avhandlinga drar også linjer fram mot dei seinare husa ut frå eit evolusjonistisk perspektiv. Berre eit fatal av husa Hoffmann nytta i si underseking står i dag. Registrera'nga I samband med registreringa vart definisjonsspersmalet eit skirre problem enn ein hadde sett for seg då arbeidet vart sett i gang, både fordi ein trudde at omgrepet var ganske klart i utgangspunktet, og fordi ein ikkje hadde god nok kjennskap til alle variasjonane over temaet som kom fram utover i registreringsarbeidet. Såleis vart definisjonsspersmålet stadig omarbeidd undervegs i prosessen. Ein sosio-kulturell forklaringsmodell, som freistar å analysera bygg i skonomisk, okologisk og sosial kontekst, ville for ein etnolog gitt skirre meining i studiet av byggjeskikken på Jæren. Slik kan ein betre forstå variasjonar i form ut frå bygningane sine praktiske og symbolske funksjonar,l2 og ikkje ga seg vekk i rigide grenseoppgangar innafor definisjon$ spersmålet. Men oppgåva som skulle leysast var klart formulert; å få fram eit samla oversyn over kor mange jærhus som står att på Jæren. Ein spissa definisjon såg ut til å vera uunngåeleg. Det var bruk for A kunna velja nokre hus til å falla innafor definisjonen, samstundes som nokre fall utanfor. Ved oppstarten av registreringsarbeidet trudde ein at om lag 160 jærhus stod att i regionen. Utgangspunktet for registreringsarbeidet var eit utval hus frå SEFRAK-registeret.I3 Utvalet vart kommentert og supplert av kommunane ved dei respektive kulturetatane. Samstundes som prosjektleiar reiste rundt på synfaringar, vart hus oppdaga som ikkje var med i dei opphavlege listene. Desse vart undersekt, og ein avgjorde så om dei skulle vera med i utvalet eller ikkje. Tidsramma ga ikkje heve til å gå inn i skaeg kjeldemateriale, og det var berre i liten grad mogleg å vitja fleire enn eigar/brukar av husa meir enn ein gong. Kjeldetilfanget til registreringane vart med dette i d hovudsak basert på informasjon ein fekk direkte frå eigar/brukar av husa. Kvar går grensene? Det var absolutt bruk for å sjå på omgrepet ujærhusa, pil nytt. Kanskje kunne ein få ny kunnskap om den eldre byggjeskikken i Jærregionen og dei omkringliggjande områda? Kvar skal grensene gå for kva som skal kallast for jærhus, og er jærhuset eigentleg ein bygningstype som er spesifikk for Jæren? A definera bygningstypar og laga samlande nemningar for slike, kan vera nyttig i kulturhistorisk forsking. Ein kan med det identifisera hovuddrag som bind einskilde objekt saman i storre heilskapar. Men samstundes kan ein med fastlåste definisjonar fort koma i skade for å produsera skrivebordskonstruksjonar som stender for å vinna ny kunnskap meir enn å opna nye dorer. Omgrepet passar gjerne til A skildra einskilde hus, men er vanskeleg å nytta for stsrre

Nedre Risdal pa Rairmw. Dan nære dekiskapen i husbygginga i Rodand er tydekg. Nadre &&I ut Knmq ne clm rdkibnskip rm'ih k e w11s~'on &hiit R@un# h chdj seca here grupper av objekt. Variasjonsrikdomen har lett for I! falla mellom stolane, likeins glidande overgangar og forståing for kulturutvekslingar mellom regianar. Sam nemnt avanfor ser ein i dag for seg at ein står overfor ein byggetradisjon som spenner over langt shre geografiske orndde enn berre Jaren. Samstundes har ein visse drag som er særleg uttalt i husbygginga på J~ren jamfert med regionane rundt. Ein kan i alle fall freista B seia noko om desse sermerkene. Mot ein definisjon Utgangspunktet for den definisjonen av j~rhuset som wt lagi til grunn for registreringa VW momentaform, alder, gruii~filan og awtentisitet, Eg vil også kort koma inn på alternative modellar som vart diskutert, og seia noko om kvifor desse ikkje vart valde. Ein reknar at jærhusa slik me kjenner dei i dag, ikkje er eldre enn fr% IWtaiet. sjelv om klare linjer går heilt attende tii det forhistoriske langhuset Dei eldste jzrhusa hadde truleg låge steinvegger som gjekk rundt ire av sidene pa huset - på baksida og p4 dei to gavkeggene. Mellom murane og bevirket vart det med det danna kaldare rom; skutar eller svoler. Både sku-

ten og sola vart nytta som lagerplass for torv, ved, v erb og anna Wernen av huset hadde eit eller to tmrm rom. Træet i Time kommune er det einaste dmet ph slike hus som stllr att. Faktorar som mellom anna betre skonomi, lettare fugang pi trevirke og auka innverknad fri! byarkikhen, medverka til at husa etterkvart fekk ei utforming i retning mot den varianten me kjenner best i dag. Hadde ein hsve til det, vart liusa gjerne utvida og beh for å passa til smaken i tida. Jærhuset slik det vert oppfatta av folk flest, har ei særprega form. Den syner seg i falgiande to hovudelement: Det er eit ganske lagt hus, og det har to skutar - ein i kvar kortende, Grunnforma manjfesterer seg på ff We matar - serleg tyddeg ser ein det i hytter, dokkehus og i dei nye husa i jærhusstil ferdighusprodusentane no satsar på. Murane av stein til vern mat vind og ver finn ein berre få dame ph i dag. Vanen med A byggja opp heile huset under eitt ser ut til å ha kame i vanleg bruk heller seint, ut frå det materialet ein har d a inn no. Men materialet er mest hleg for spedt til at ein kan seia noko sikkert om dette. Sundt sia jzrhus med to separate tsmra kassar bunde saman av lem konstruksjonar, synest det i alle fall A finn& få dome att pi Oppbygginga av dei nye jærhusa er heilt lausrive frå den tradisjonelle mårten å tenkja struktur pa. Sidm tanken om ein indre teimra kjerne omgjeven av ytre kaldare rom er viktig for font& inga av da eldre byggjeskikken pti Jæren og i det nordatlantiske oddet elles, kan ein seia at u t f o m av nye feraig-jærhus i hovutisak er eit reint estetisk prosjekt Dette er uansett eit inkressant fenomen i arbeidet med den eldre byggjeskikken pi Jreren. Det fortel noko om at j~rhusfona framleis w sterkt rotfesta i j~rbuen som eit fint og hdeg hus. Men no er alts8 interiraret lausrive fra deigamle normene, og skutane er ikkje lenger i bruk som kalde og vernende soner, men inn& som naturleg del av bisarealet På bakgrunn av dette ry- ----. I)okkmtove p4 Bryne i Time. Hayhouse at Bryne in Time.

96 Torunn Mdseidydg vart o& aidershktoren eit moment i prosessen fram mot ein spissa definisjon, for med det B kunna avgrensa utvalet av hus i prosjektet. Trass endringar over tid og variasjonar over tema finn ein fleire karakteristiske trekk ved byggjestilen som vart fort vidare, og som ein i denne registreringa la til grunn for å avgrensa ha ein skulle rekna som jærhus: Det er eit ganske lagt hus. Det har skutar og/eller svoler - halvkaide elter kalde rom utanfor den tamra kjernen. Det er i hovudsak bygd hr 1900. Ei la altså sterk vekt pi ideen om eit hus med ein indre kjerne omgjeven av kalde ram som grunnlag for definisjonen. I det ligg o@ at ei! gamalt midtgangshus G e vert kalla for jzerhus, sjsh om mange av elementa i husa er samanfdbnde, jfra sitat ovanfor frå Sundt. Dette vart gjort far å halda fast ved at det var j~rhus på Jæren som var studieobjektet for unders~kinga, ikkje gamle hus på Jzren generelt. I og med at det tidlegare alm ikkje hadde vore ein gjennomghnde diskusjon av omgrepet jzrhus, finn ein nesten like mange syn p% kva som skal kallast eit jarhus som det er meininp m. Hus pl Gilja i Gjesdal. Opptiavleg var drtic. cin arbeidarbusk~d titil Vigsnes Fuvcr flytt li1 (;ilja ap nytti mi~i hiistad der. Karmfryry mtn huset vart winm Hiiwss a t C'iljn in Gjcsilal. Origiirnlly Ilt is iiias ussd as a tcurker 's residenfe for the Vigsna mines a t Karmry Irrter thc huuse wus *tut-#d lo Giija.

Asheim i Sandnes. Huset vart sett opp her i 1872. Tidlegare har dette vore 2/3 av eit hus som stod pa Trones. Asheim in Sandnes. nie house rcasput Ilere in 1872. hrlieri/ikformed 2/3 of a house that stood at Trones. Den geografiske avgrensinga som låg i botn av prosjektet, Lrte med seg visse metodiske vanskar. Til demes kom dei indre delane av Gjesdal kommune til å innga, område som tidlegare heyrde til Forsand kommune, og dermed ikkje til Jærregionen. Husa her har nært slektskap med husa i Sidal og i Ryfyike, og ligg i grenseland for kva som skal reknast for jærhus. Dei same grensesonene har ein sor og aust i Hå kommune. Samstundes vert hus som ikkje ligg i det valde området utelatne, sjelv om dei typologisk sett heilt klart skulle vore inkludert i planen. Eit av dei vanlegaste synspunkta er at eit jærhus er eit langt, lågt hus som har kjekken i midten og ein gang eller mellomstove med ei stove på kvar side, gjerne med kammers bak kvar av stovene - den såkalla midtgangsplanen. Slik teikna også Eilert Sundt aden jæderske stueform. i si bok. Kva då om ein set ein midtgangsplan som hovudkriterium? Ein fat. med seg svært mange av dei gamle jærhusa, men ein vil også få med mange av dei eldre bustadene i det heile, mellom anna store delar av hus i Gamle Stavanger, Midtgangsplanen har vore ein vanleg hustype over store delar av landet, med regionale variasjonar over tema, Nettopp desse variasjonane og den innbyrdes slektskapen er interessant, men lite brukande for å skilja frå eit utval hus til eit planarbeid som det her var snakk om. Ein kan også tenkja seg at eit jærhus med fire- eller femromsplan er 2/3 av eit jærhus med midtgangsplan. I materialet har eg funne dome på at jærhus har vorte delt opp og flytta, til demes ved arveskifter, som nettopp har gjort eit midtgangshus om til eit hus med fireromsplan. Det er også dame i materialet på at ein selde bua i ekonomisk vanskelege tider, for så å byggja ei ny bu til n k tidene vart betre. Materialet viser også eldre hus med fire- eller femromsplan og to skutar, som aldri har vore eit midtgangshus. Like fullt kan ein tenkja seg at dei med tida kunne ha vorte til midtgangshus, om ekonomien gjorde det mogleg. Det kan diior ikkje vera grunn for å utelata desse husa. Det syntest altså lite hensiktsmessig å nytta grunnplanen som

hovudutgmgspunkt. Ein far med mange j~rhus, men ein vil fh med svært mange andre gamle hus i tiuegg. Marta Hoffmann har i eit foredrag framheva takvinkelen som eit karakteristisk drag ved jærhuset Dette synest 2 vera eit nok0 underordna element p3 leiting etter ein definisjon av jaerhuset. Husa har ein relativt slak takvinkel jamisrt med seinare tids hus, men pa bakgrunn av materialet i denne undersekinga er det ikkje mogleg h påvisa markante skilnader pa takvinke len i dei husa som er med i uhralet og pa andre samtidige hus. Mange meiner at det er skutane som er det karakteristiske ved jærhusa Plyttarein berre dette elementet, far ein o& med seg mrt mange jærhus. Men ein Elr i tillegg med hus som har u!ddda aredet dd siste Ara ved A bygda pa skutar. Ein km o& tenkja seg at ein di d ta med alie dei husa som er bygd i seinare tid, heilt fram til ferd'ihusprodusentane sine katafaghus. Weis vert det og4 klar t at i jakta pa det gamle jærhuset mh alderskriterier leggjast til grunn. Men skal ein leggja berre alder til grunn, vil ein som nemnt omfor, fil med seg eit altfor omfattande utval av hus. I arbeidet med SEFRAK-registreringane vart grensa for km Itulturminne som skulle registrerast sett ved 1900, men i praksis vart grensene flytande. I jarhusprosjektet har erfarir~gane vore liknande. Det er vanskeleg - og kanskje til og med lite interessant nir eein studerer byggjakikk i ein stsrre samanheng - A setja klare skilje i eit utvai basert på eit årstal. Likevel har ein bruk for å setja skilje, då ressumane ikkje er ueridelege. Nokre hus i graseområda vil koma med, medan andre fell utanfor. Og med det mister ein kanskje objekt som har starre kulturhjstorisk interesse enn dei som kom med i utvalet. Særleg har alderskriteriet vore problematisk i handsaminga av den jerhusvadanten som vart bygd i tiåra fm og etter hundrehskiftet. Deme har i hovudsak Ceromsplan og to skutar, og '4-*45 -<a ++ - :-g I tiatri hr og ekr 19W vart fleire hus med fire og fcmramsp!an, merne prefabrikkerle, sett opp med skut p3 kvar side [til hogre). %mare har nye hus 1tt same form sam jarhus, men med heilt lausriven indre romfordehg (til venstre). FIA 0dedu-d i HL in the dm& b@ asd & lw smml kons~~ urithfiur ofldfiue mm plom, #Aen pr&bimfpd. budt with a W outhowt 011 mch Sjde (ta the @t). interneto houseshow Ihe same arlm'orjmn asl&rss bouses, bul witk o ~ mp1eieiy~mtt i n W moffi pha (to the J&). Fmm W r d iti Hd.

langslrakte hus som detle \rik i Kiepp, er eio viktig del av den jaxske -en. Men sidan dei ikkje har skutar, fell dei ui av definisjonen pa jmhus slk den vart gi# i Iærhusprosjektet Meded kwm sudi as this one al Vik in fl@#, uw an imporlanl wl Jthe ]@~a building tmdilian. As it did not have ~ I I ou t t t ahckd ~ to the sidw iijn owiwith ilte &#ria putfonoanlfir Uteja~m hm# projed. h s t h som nako hagare enn dei ddre husa i forhold til lengda Dei er som alt nemt. mr1 interessante som overgangsform d den eldre byggjestilen fram mot dr eiga tid. Prefabnkkerte Sandneskassar vart oppfort, og i tillegg tibrt to skutar. Husa er utsette med tanke pa bevaring, da dei er lite skjerma for riving på grunn av relativt mg alder. Ei gruppe hus som er mrleg langstrakte - ofle med midtgangsplan og tilhsyrande endekammers, vert gjerne rekna med under nemninga jarhus, Men etter definisjonen som vart lagt til grunn for denne undemkinga, vart dei ikkje teke med i utvalet Dei ser ut til 4 ha vore Wi viktig del av den jærske byggjmkikken, og bor dior vernast om som del av denne. Og når eldre folk siah seier dei bur i eit jærhus, og at huset alltid har vore omtala som jærhus, synest det problematisk A ikkje skulk retta seg eiter det Det er ogsåvanskeleg A trekkja ei grense for kor mykje ombygging som kan toleremst for ein tek huset ut av utvalet Ideelt sett ville eg gjerne hatt med hus som ein veit opphavleg har vare eit jzrhus, men der skutane har vorte rivne, taket har vorte heva og si bor tetter. Alt i alt vil ein kunna flt viktig kunnskap am jærhuset trass i ombyggingane. PA grunn av tidsramma for prosjektet var det ikkje b e til A undersekja alle gamle midtgangshus som pr. i dag ikkje kamstrir som jærhus. Ei valde & h med hus som framleis har &utar, rnedan hus som ikkje har skuk alha vart utelatne. Skiljet h synast kunstig, men vart gjort av praktiske Mer.

Konklusjonar i undersokinga Registreringane viste at det ikkje er meir enn 109 hus att etter den definisjonen som vart lagt til grunn for undersekinga. Det ferste talet inkluderte hus som ved nærare gjennomgang ikkje fall inn under definisjonen. I tillegg har meir enn 30 jærhus vorte rivne i regionen etter at SEFRAKregistreringa vart utfert i lopet av 1980- og 1990-åra og fram til i dag. Berre medan ein arbeidde med registrering og rapportskriving vart fem hus rivne. Enno eitt er rive etterpå. Ha Gjesdal Time Klepp Sandnes Sola Stavanger Randaberg Som ein ser ut frå diagrammet, er det ~~W~LW~IWWI\WW~B~M~ svært få hus att i dei h.e nordlegaste kommunane. For Stavanger og Sola kommune sin del ber ein nemna at WAIU ingen av husa der er av den klassiske jærhustypen med to skutar. Weis m synest husa i Randaberg kommune i m vera umissande for den nordlegaste delen av Jæren. Fleire hus finn ein i kommunane Sandnes, Klepp, Gjesdal 3 og Time, men det er forst når ein kjem så langt ser som til HA kommune at ein iej - finn hovudtyngda av jærhus i regionen. O 10 20 30 40 50 60 Rundt 55% av den gjenståande bygningsmassen er i bruk som heilårsbustader, ca- 12% står unytta medan ca. 20% er i bruk som hytte/fritidsbustad. Ca. 13% av jærhusa i utvalet er ~)iag-am over kommunevis fordeling av jacrhus jfr. rapporten. Diagrani sitowirrg the distribution of jczren Iious~~ in Ilre region's ~nuiiiripatio~ls. tilgjengelege for publikum, - anten fordi dei er museum, eller dei innghr i anlegg som ein kan vitja elles. Undervegs kom me som tidlegare nemnt, over fleire mindre hus bygd i jærhusstil frå straks etter 1900 og heilt fram til byjinga av 1940.åra. Desse er berre i nok0 mon fanga opp av SEFRAK-registreringa. Slike hus fann me i hovudsak deme på i Hi kommune, men også i Time kommune finst fleire fine dome. Særleg i dei hogare delane av Jæren ser denne varianten ut til å ha fått stor utbreiing. Dei vart ikkje gjennomgåande registrert på same systematiske måte som dei 109 i hovudutvalet. Overgangshusa gir viktige bidrag mellom anna til forståinga av kor djupt jaerhusforma sat i folk si meining om korleis hus skulle sjå ut. I alt avgrensa kartleggingsarbeid er ei av hovudutfordringane å trekkja grenser for kva som skal femnast av arbeidet og kva som fell utanfor. Så og4 i dette Jærhusprosjektet, som eg alt har peika på. Kor gamle må husa vera? Skal ein ta utgangspunkt i korleis romma er plassert i forhold til einannan? MA huset ha skutar for A vera eit jarhus? Faren med ei slik kartlegging er at hus av erett. type, men relativt uinteressante i kulturhistorisk samanheng av ulike ai-saker, får auka tyngde i kraft av å vera omhandla i eit slikt plande kument. Andre verdifulle gamle hus som ikkje fell inn under planarbeidet, vert ikkje handsama, og kan med det mista nok0 av tyngda i den offentlege forvaltninga. Det har dleis vore viktig i understreka på det sterkaste at hus som ikkje er med i denne registreringa kan ha stor kulturhistorisk verdi.

Vegen vida~e i Jarlaslsprosjektet - ein Tiltaksplan for jærhus I regionen er 11 jærhus sikm gjennom offentleg eige. I lillegg sih eit jaerhus M knde i 'Urne pi Norsk Fokemuseum. Kvifor er ikkje dette nok? Kvifor har ein bruk for 4 ta vare pa fleire jærhus enn dei som er museum? Eit snskje og eit mal for den vidare utviklinga er at j~rhusa ikkje berre skal finnast pd museum som ein kuriositet fri tidlegare tider. Styresmakkne vil at husa skal vera ein aktiv del av det j~rske landskapet o& i framtida - at dei skal vera brukshus i den dengen dei hoyrer heime. Ei Ilitaksplan hr jdw er uhhidd, og hovudpunkia i planen anskjer A seia noko om hovudretninga for det vidm arbeidet rned jærhus pa Jæren. Kommunane i Jmgionen har i 2001/2002 Tiltaiksplanforj@rhw til handsaming i sine politiske organ. Målet er A f folk til A sjh verdien av ein eigen byggjetradisjon med nye augo, slik at fokus vert lagt på potenslalet i staden for pi negative element. Slik kan ein gjem den eigne historia meir tydeleg, og ein kan nytta kuanskapen som ressurs i nyutvikhg av lokalmiljeet Det er o& eit kiart uttalt rna A hm kunnskapm'rdet hja dei dike ak&rane som er med pi A forn omgjevnadene våre. Eldre bygningar er ein ikkje fornybar ressurs, Ved A studera husa og samanhengen dei star i kan ein auka kunnskapen m korleis folk har innretta kvardagen sin i forhold ti1 normene i m- funnet, ein kan shtdera bygnhgshistoria, handverkstradisjonar, nkonomiske disposisjonar, sosiale rnekanismar og SA bortetter. Husa w som eit arkiv h dykka ned i - det er ikkje sikkert ein veit h ein Eran f4 svar pa fm ein har sett seg h i materialet. Siileis er det viktig A ha sjslve kjelda ga til, -det held ikkje A ha fotom av huset frå utsida, eller i sja p3 dei nye ferdighusa som etkrliknar h m til dei gade jærhusa. Og i og med at dpass fh jerhus finst i dag, jamfrirt med at dette var den ddande byggjestilen i regionen i ein lang periode, må ein rekna med at variasjons rikdomen i den regionde byggjeskikken har vore enno stsrre enn slik me ser han i dag. Byggjeskikken har aiitid hatt rom for % tilpassa husa etkr storleiken på hushaldet og dei behova ein hadde. I dag har utforminga av j~rhuset, mobletinga og bruken generelt endra seg mykje H det som var vdeg for 100 Ar sidan. Nye krav u1 komfor t og levestandard har vokse fram, og modernisering har vore naudsynt for d tilpassa dei gamle jærhusa til vår tid. Maet er ikkje i kysa alle eksisterande jærhus pa dagens nivå, heller ikkje å tilbakefe ra dei til slik dei var Kvianes i Hk Ein kjemm Id at det har budd folk pa garden i alle ian sidaa 1780 Bra. Nordre og midtre del av huset er eldst, fd h 11838. Den sare stava vari bygd iil i 18a0Qra. Fc3 om hg l840 vart den nordre stora (til venstre] leigd ut til hmdm Det e~ to bueiningar i huset I seinarr tid budde berre ein hini liei hw-t,agdeioyt$idbiboaidsakdm sere* Kvianes in H& We know tkotppople have liued at ihsfawn siace at leari the 1780'9. nie north& and midlapart dths house are dd& andanpmlb3b. Themuihem living mm tws bwilt in Ikr 18aIYs Fmm ahul I840 fhc twrthm living rmm (f0 the I@ tom rentadont &I the m admisidmlion- htw o jamily lived i# bk# kom, h minly used the smihm #art,

då dei var nye. Då vil ein faktisk bryta ei lang linje i byggjetradisjonane på Jæren. Det er likevel svært viktig at ein tilpassar husa på ein skhsarn måte. Såleis vil ein også i framtida kunna oppleva hus og landskap i levande samspel, med lange linjer så vel framover som bakover i tida. Den store variasjonsrikdomen innafor gruppa vil også best vera tent ved å ha hovudtyngda av jærhusa i bruk. Korleis gjekk det då med systematiseringa au fozkekulturen? Ikkje heilt godt, trur eg ein må kunna seia. Variasjonane synest minst like interessante som det einsarta. Og arbeidet med A velja inn og velja bort syntest litt lite meiningsfullt. Folk har ikkje bygd hus etter definisjonsspersmei1; heilt andre faktorar har vore viktige. Faktorar som registreringa berre i liten mon greier å fanga opp. Dei som hadde kunnskapen om kvifor dei ulike bysingane vart valde, 6nst for ein stor del ikkje lenger. Ein må i stadig storre grad gå til andre kjelder for å sja etter mara. Jærhusprosjektet hadde ikkje heve til å gå så djupt ned i stoffet denne gongen. Men korleis kunne då Eilert Sundt og Marta Hoffman, og fleire med dei, skildra typar av hus slik dei gjorde? Korleis kunne dei laga system, der dei ulike hustypane stod klart fram mot tilliggjande område sine hus? Eg anar at dei ikkje var ute på eit liknande prosjekt som eg var. Dei såg etter det mest typiske, det var deira prosjekt. Dei såg etter dei regionale særmerkene, elementa som skilde eit område frå eit anna. Ei samla oppteljing over kor mange hus som fanst av kvar sort, var ikkje ei aktuell problemstilling for dei. Overgangar og variasjonar over tema vart ikkje handsama opp mot spersmålet om det einskilde huset fall utafor eller innafor definisjonen. Dei hadde også eit langt storre tilfang av hus å ta utgangspunkt i, nok0 som kan ha gitt klarare inntrykk av kva som var karakteristisk for regionen. Så vel kjeldene som prosjektet i seg sjelv er altså annleis. Kanskje skal ein konkludera med at jærhus-termen er betre eigna som folkeleg omgrep enn som del av ein vitskapleg terminologi? Ein kan også stilla spersmål om ei slik kartlegging er mogleg å gjennomfera. Og er det nyttig i arbeidet med bevaring av materiell kultur? Ny kunnskap er ikkje automatisk brukarvenleg i bevaringsarbeidet innafor offentleg administrasjon, der klare grenser gjerne er enskjeleg då dette lettar sakshandsaminga. Kulturminnevernet hamnar deis i ei knipe. Kartleggingsprosjekt av denne typen gir ny kunnskap, men kan også vera med på å skapa kunstige skilje. Likevel må ein stå fast pa at ein vil stå sterkare rusta til å forvalta kulturarven dess stsrre kunnskap ein har. Variasjonane fortel ei viktig historie om val som er gjort, og kva for rammer ein hadde A velja innafor. Problemet ligg i utarbeidinga av planverktoy; korleis laga oversyn og med det sikra nokre kulturminne, utan at ein samstundes lagar reine rivingsplanar for andre kulturminne? Så har ein i Jærhusprosjektet kanskje ikkje fått med d e dei husa ein burde hau med i registreringa av jærhus på Jæren. Og mest truleg er nokre kome med som ikkje skulle ha vore der. Innsamlinga av kjennskapen til desse bygningane har kome i gang litt i seinaste laget - enno ein gong. Men: ein har fått fram eit rikt register av variasjonar over tema Ei har vunne ny kunnskap om bustadhuset på Jæren. Og denne kunnskapen kan og& ha nytte for områda rundt, der slektskapen i husbygginga er tett. For eit tema - det er det Og desse husa som iigg Iågt og @mælt er del av den nasjonale bygningsarven og kulturskatten. Kanskje ikkje kvart einskilt hus i seg sjeh: men samla, som ein uloyseleg del av det jaerske, det ssrvestnorske og det nordatlantiske kulturlandskapet.

Heilskapleg tun i vakker t kulturlandskap pl Vistnes i Randahem. A romplei~/anny~rd in the beautuil diural IandFcapt at Vislnes in Ranahbeq English summary 'ile ciasatiicatian of folk cuiture. Eqerienws h m the Jæren House Project The first phase oi the jcren house project was mrried oui in the period 1998-2008 under the supervision of the local rouncils in the Jaeren diiisict together with Rogaland Municipal Council The &m was to get a camplete picture of the &sting J~ren houw ia the area today. It was important to obtain the best foundation possiblc for the hirlher manage ment of thejmn house as part of our culiurnl heriiage. A register of the existinn houses has been se1 out in a report. An initiahc plan for Jmen Houses has sinte been produced. - The survev work raid the auestion of where do the boundaries lie for what is rmmi.nird as a læren house and is not? +eren hwsm a ~sehil schoiariy ierm?the question of dennition was pmb~ematic, ah pbyed a part in ihe results or Ihe work. Cultural monuments of a hii value that do not fal within the definition tell oulside of lhe pm jeds report whiilst!m interesting sitdbuiidings are includd because they fuifil the criterk The paoer begs h auestion of whether or not wch a sunw is u d in wml9nnwith the wesemtion of material culture and i's it addy pkiile. 'ile perception of new knowl&c is not automa&ify user&endly in public admjnish tion when! dear miteria are desirable to simol& the nm'm of cases. Culturai heritaae omtechn slands in a predicament. where mrvey proja of this w, in'aciditionto prepen& new knawledgecan htci-eak artifwial dishdons. Literatgr Brekke, Nils Gmrg og Helge Schjelderup (d.) 1997. Hus pd vath~ten &ennonn 4 W dr: Bergen / Stavanger. By og bygd i Shvaqw Amt. 1915. Fakcimile 1937. Stavanger -iak i Somdua Sandnes kommune, byplankontoret og kuliurkontoret Christensen. Arne Le 11982. Spadeffp, blog~tr~ tmhlam laadrkop: kulturninna i Bjerkmmmw&mget, Rognland Verneplan for wsd&lo &i verna s. Rutsanihara. Chrhma Ameik 1995.0piirude~ Husoabo6a~~hmiddU~iiI&~tidbFdA/S. - Dahl. ~hpodor 1943. Under J- himhel..æren som det &r i folks-&ne. Stavanger.

104 Torunn Miiseidciig Garborg, Arne 1892. Fred. Garborg, Arne 1904. Knudaheibrea Gode rid om ga~nle hus. Ei serie av hefter fri Fortidsminneforeningen. Hjelmeland, Britt-Alise 1993. Husbygging langs kyst og jord 1850-1950. Ma~istergradsavhandling i einologi. IKS, Universitetet i Oslo. Hoffmann, Marta 1939. Bidrag fil belysning au ~jlerliusets* bygziingshistorie, sarlig i tiden 1790-1850. Hovedopgave til magistergraden. Universitetet i Oslo Hoffmann, Marta 1966. Gatnle fiostyper belyst ved et materiale fia Sorvest-Norge. I By og bygd. Norsk Folkemuseums årbok 1964-65 s.115-136. Kultuminneplati 1997-2008. Klepp kommune Kt~ltunniti~teventplar~ for Sandnes. Kultunnirineuern~lon. Hå kommune Magnussen, Kjeld 1977. Hus. Institutt for folkelivsgransking. Universitetet i Oslo. Myhre, Bjorn, Bjarne Stoklund og Per Gja'rder (red.) 1982. Vestriordhk byggeskikkgjennom lo tirsen dr AmSskrifter 7. Arkeologisk Museum i Stavanger. Msseidvåg, Torunn 2000. Registreririg au jarhus i koni»iunatie Randaberg, Stauaflger, Sola, Sarid~ies, Klepp, Gjesdal, Tirne og Hi. Rogaland Fylkeskommune, Etat for regionalplanlegging, Kulturseksjonen. MAseidvk, Torunn 2001. Tiltaksplattforjrltns. Rogaland Fylkeskommune, Etat for regionalpladegging, Kulhirsekyonen. Schelderup, Helge og Ola Storsletten (red.) 2000. Grindbygde lius i Vest-Norge. Eksempel-samling. NIKU Temaheite 34 Stavanger Turistforenings årbok 1996. Stoklund, Bjarne 1996. Detfleroske hus i kulturhistorisk belysriing. Kobenhavn. Sundt, Eilert 1862/1976.Onr Bjg~iirtgsSRikken paa land2 i ~ obe Swies du ikke at dette er m rakker bv? Rehabiliterinn i Sandnes sentrum. Sandnes kommune. Teknisk etat.. bmlansiefen... - &by, Hild 1983.J1znnaleriet:fra hndskap til visjoli. Stavanger. Thu, Ragnhild 1995. Vbr nye bondekultur - ridr det moderne vert tmdisjon. Ei etnologisk studie fri Ileren. Hovedfagsoppgave i etnologi, Universitetet i Bergen. Treliwbyeri Stavanger Stilarter. Utbedring. Stavanger kommune, kommunalavdeling byutvikling. Trehusbyen. Kuliurminneplan for Stavanger. Kommunedelplan 199442005. Vedlikehold au eldre bygtiinger Klepp kommune, kulturetaten. Arbok for jarmuseet 1997. Aasen, Ivar 1917. Rekerirrdringer og rekindberefriinger 1842-1847, utgit av Det kl. Norske videnskabers selskab ved Halvdan Koht. Trondhjem. Foto og grunnlagsmateriale Alle foto er tekne av Torunn Måseidvåg. Alt materiale frå registreringa vert oppbevart av Rogaland fylkeskommune, kulturseksjonen. Noter Sundt 1862/1976 $44 Hoffmann 1943 Myhre i Myhre, Bjurn, Bjarne Stoklund og Per Gjærder (red.) 1982. Stoklund i Myhre, Bjnrn, Bjarne Stoklund og Per Gjatrder (red.) 1982 og i Stoklund 1996. Brekke og Schjelderup (red.) 1997 Brekke og Schjelderup (red.) 1997 s. 34-35. Myhre 1982 og Stoklund 1982 OK 1996. Christensen 1995 %sen 1917:ffl Sundt 1862/1936 844 lo Sundt 186211976544 Hoffmann 1939 l2 Stoklund i Myhre, Bjorn. Bjarne Stoklund og Per Gjzrder (red.) 1982:ll. l3 SEFRAK st4r for Sekretariat for registrering av faste kulturminner. Alle bygningar frå heile landet, med unnatak av kyrkjene, frå 1537 -ca. 1900 skal vera registrert lier. l4 Myhre 1982, Stoklund 1982, Stoklund 1996. Brekke og Schjelderup (red.) 1997.