Parti, veljarmakt og styringsorgan i Noreg Del 2 I del 1 i boka såg vi på omgrepa politikk, marknad, makt, menneskerettar og demokrati. I dei to neste delane av boka skal vi studere korleis det norske demokratiet verkar. I denne delen, del 2, får du kjennskap til dei formelle reglane som gjeld for styringa av Noreg. Her spelar Stortinget ei hovudrolle. I kapittel 5 ser vi på korleis det norske demokratiet er oppbygt på papiret. Folket, Stortinget, regjeringa og statsforvaltninga er med i eit samspel i det vi kallar styringskjeda. Styringskjeda byggjer på statsforfatninga med Grunnlova i spissen. Men er Grunnlova tilpassa vår tid? Partia er nøkkelen til å forstå korleis det norske styringssystemet verkar. Dei ser vi nærare på i kapittel 6. Vi ser på kva som skil dei norske partia i vår tid, og spør om dei kanskje har vorte for like. Kapittel 7 viser korleis partia arbeider for å styrkje stillinga si i styringskjeda gjennom å vinne veljarar under stortingsvala. Organiseringa av desse vala er ein viktig del av det norske demokratiet. I kapittelet spør vi om valordninga er heilt rettferdig. Kapittel 8 handlar om Stortinget. Her får du sjå korleis dei folkevalde politikarane i partia vedtek lover og budsjett og kontrollerer dei som har det daglege ansvaret for styringa av Noreg, det vil seie regjeringa. Du vil òg sjå at dei folkevalde har fått mindre handlefridom etter kvart som befolkninga har fått stadig fleire rettar. Til slutt spør vi om dei folkevalde gjev eit rett bilete av veljarane sine. Kapittel 9 tek for seg oppgåvene til regjeringa og stillinga til regjeringa i det norske demokratiet. Vi spør mellom anna om fleirtalsregjeringar er best for det norske demokratiet. I kapittel 10 møter du dei fast tilsette i statsforvaltninga. Har dei makt over politikarane? Politikk går òg føre seg på lokalt og regionalt nivå. I kapittel 11 tek vi for oss lokaldemokratiet og spør om statleg innblanding trugar det lokale sjølvstyret. I kapittel 12 ser vi på styringssystemet i ulike demokratiske statar. Demokratiske statar som USA, Frankrike, Storbritannia og Noreg organiserer politikken på ulike måtar. Statane har ulike valsystem og partisystem og ulike former for maktfordeling og maktbalanse.
Kapittel 5 Den politiske styringskjeda 20. oktober 2007 gjekk det første skipet med flytande gass frå Melkøya utanfor Hammerfest. Målet for reisa var land i Sør-Europa. Gassen var henta frå Snøhvit-feltet i Barentshavet og ført til Melkøya før eksporten sørover. Gassen frå Snøhvit innleidde eit nytt kapittel i historia om Noreg som olje- og gassnasjon. Men vegen fram mot eit produksjonsanlegg for flytande gass var lang. Ei mengd aktørar frå inn- og utland var involverte. Dette kapittelet skal gje oss oversikt over det norske politiske styringssystemet. Snøhvit-saka er eit døme på at det kan vere vanskeleg å spå utfallet av politiske stridsspørsmål når mange aktørar og interesser står mot kvarandre.
Kapittel 5 Den politiske styringskjeda DEL 2 Snøhvit eit politisk drama I 1991 kom Statoil med eit framlegg til utbygging av Snøhvit-feltet i Barentshavet. Men dei første overslaga tydde på at prosjektet ikkje ville bli lønnsamt. Først i 2001 kom det ny fart i saka, då finansministeren lova at selskapa som stod bak utbygginga, i hovudsak Statoil, skulle få ein god del skattelette. Regjeringa fremja saka for Stortinget, som vedtok utbygging i mars 2002. Miljøvernorganisasjonane Bellona, Natur og Ungdom og Miljøvernforbundet kjempa mot utbygginga. Dei likte ikkje at gassanlegget etter planen skulle sleppe ut store mengder av gassen CO 2. Snøhvit-feltet ville gjere det vanskeleg å oppfylle internasjonale avtalar om klimautslepp, meinte dei. Dei var òg urolege for at uhell med skip eller anlegg skulle kunne forureine fisk og øydeleggje sårbar natur. Overraskinga var stor då miljøvernorganisasjonen Bellona ikkje aksepterte at Stortinget sa ja til utbygging, men kontakta det europeiske overvakingsorganet ESA. ESA skal passe på at Noreg held sin del av avtalen med EU, den såkalla EØS-avtalen. Bellona argumenterte ikkje med at utbygginga gjekk ut over miljøet, men hevda at lovnaden om skattelette for Snøhvit-utbyggjarane braut med prinsippa i EØS-avtalen. ESA var einig med Bellona og anleggsarbeida vart stoppa. Regjeringa og stortingsfleirtalet var skremt over Bellona og haldninga til ESA. Finansministeren måtte i all hast reise til hovudkvarteret til ESA i Brussel. Oppdraget var klart: prøve å sikre at vedtaket som var gjort i det øvste folkevalde organet i Noreg, Stortinget, faktisk vart sett ut i livet. ESA aksepterte til slutt det norske framlegget om å endre stønaden frå staten til Snøhvitutbygginga til ei form for distriktsstønad. Anleggsarbeida kom i gang att, men forseinkinga skal, etter det Statoil påstår, ha kosta milliardar. Øvst: Utsikt frå Hammerfest mot produksjonsanlegget på Melkøya. Nedst: Også i dei siste åra har problemstillingar omkring bruk av gass engasjert. Natur og Ungdom og AUF demonstrerer framfor Slottet mot gasskraftverk. Aktørar i Snøhvit-saka I Snøhvit-saka har ulike regjeringar hatt det politiske initiativet og drive henne fram i fleire år før det endelege framlegget vart sendt til Stortinget. Departementa og andre delar av forvaltninga hadde då gjort eit omfattande utgreiingsarbeid. Stortinget gjorde det endelege vedtaket. Deretter har departementa leidd gjennomføringa av vedtaket. I Snøhvit-saka møter vi eit vidt spekter av ikkje-statlege aktørar. Vi har alt sett på rollene til miljøvernorganisasjonane og ESA. Men det var òg andre viktige aktørar: Lokale styringsorgan (fylkeskommunen og kommunar) kjempa for utbygging i von om at ho skulle føre med seg investeringar og arbeidsplassar. Bedrifter såg utsikter til store inntekter. I tillegg til Statoil hadde mellom anna franske Gaz de France og Total fått rettar på Snøhvit-feltet. Det norske selskapet Aker Kværner skulle stå for utbygginga av anlegget. Faglege ekspertar, både i og utanfor Statoil, var med på å planleggje og greie ut følgjene av utbygginga. Media fekk òg ei viktig rolle, ikkje minst fordi det var her mykje av debatten gjekk føre seg. Det var ikkje vanskeleg å sjå kva side lokale medium stod på 69
DEL 2 KAPITTEL 5 Den politiske styringskjeda i prosessen. Aksjonane til dei store miljøvernorganisasjonane som protesterte mot utbygginga, fekk òg brei omtale både i lokale og nasjonale medium. Internasjonalt var det ikkje berre ESA som heldt eit vake auge med prosessen som førte fram til vedtaket om utbygging: internasjonale selskap som hadde inngått avtale om å kjøpe gassen EU, som arbeider for å skape ein friare marknad for omsetning av gass i Europa Russland, som sjølv planlegg olje- og gassutvinning i området Avgjerdsprosessen og styringskjeda Regjeringa, departementa og Stortinget utgjer det vi kallar den politiske styringskjeda. Styringskjeda viser oss dei viktigaste politiske organa og korleis dei fungerer i forhold til kvarandre i demokratiet vårt. Utgangspunktet er at makta skal byggje på folket, og at staten forvaltar makta deira: Folket vel representantar til Stortinget. Stortinget delegerer makt til regjeringa. Regjeringa blir kontrollert og kan bli felt av dei folkevalde i Stortinget (parlamentarisme). Regjeringa arbeider tett med statsforvaltninga. Der sit det fast tilsette fagpersonar, ikkje politikarar. Regjeringa delegerer makt, oppgåver og ansvar til dei tilsette i statsforvaltninga. Regjeringa utgjer den politiske leiinga i departementa. Dei tilsette i forvaltninga utøver myndet dei har fått frå dei politiske organa, når dei set i verk politiske vedtak som får følgjer for individ og grupper i samfunnet. Korleis folket ser på politikken som blir sett ut i livet, kjem fram neste gong det er stortingsval. Veljarane kan gje ny tillit til dei sitjande politikarane dersom dei er fornøgde, eller velje nye politikarar til Stortinget. STYRINGSKJEDA Regjering Samhandling og delegering Forvaltning Delegering og kontroll Iverksetjing av politiske vedtak Stortinget Delegering av mynde gjennom val av representantar Folket 70
Kapittel 5 Den politiske styringskjeda DEL 2 Avgjerdsprosessen, det vil seie reglane for korleis ein gjer vedtak i styringskjeda, er slik: Regjeringa arbeider ut framlegg i nær kontakt med statsforvaltninga. Stortinget gjer endelege vedtak. Regjeringa får ansvaret med å setje vedtaka ut i livet. I praksis er det statsforvaltninga som set nye vedtak ut i livet overfor folket, utgangspunktet for styringskjeda. AVGJERDSSPROSESSEN Regjering Samhandling Forvaltning Forslag Vedtak Iverksetjing Stortinget Folket Politiske avgjersler i praksis Den politiske styringskjeda ovanfor gjev eit bilete av korleis demokratiet vårt skal fungere i teorien. I praktisk politikk, som i Snøhvit-saka, ser vi at ei mengd nasjonale og internasjonale aktørar utanfor styringskjeda prøver å påverke politiske vedtak. Det har lenge vore slik at ikkje-offentlege institusjonar og pressgrupper påverkar politiske vedtak. Snøhvit-saka viser at internasjonale organ, lover og reglar i vår tid påverkar demokratiske vedtak som dei norske folkevalde gjer. Norske politiske vedtak byggjer ikkje lenger berre på interessene og verdiane til norske grupper. Internasjonale organ og aktørar blir stadig viktigare. Politiske kanalar? I vårt demokratiske system har befolkninga eit spekter av påverknadskanalar, hevdar mange. Ordet kanal blir brukt for å forklare at dette er måtar borgarane kan nå fram til politikarane og vedtaka deira på. I valkanalen kan dei som har røysterett, påverke gjennom å velje mellom parti. Denne kanalen er sjølve kjernen i demokratiet. I tillegg dreg ein ofte fram mediekanalen, organisasjonskanalen og aksjonskanalen. Dei gjev borgarane høve til å påverke gjennom medium, organisasjonar, aksjonar og kampanjar. 71
DEL 2 KAPITTEL 5 Den politiske styringskjeda KANALANE Media Organisasjonar Politiske vedtak Parti/Val Aksjonar Det kan likevel vere misvisande å framstille alle former for påverknad som kanalar. Ofte møter vi mektige aktørar som ikkje ynskjer å vere talerøyr, eller kanalar om ein vil, for innbyggjarane i landet. Til dømes bruker store bedrifter heller store summar på forskingsrapportar, lobbyverksemd og PR-byrå for å fremje sine eigne krav og ynske. Toppsjiktet i mektige medium og organisasjonar kan òg prøve å gripe inn i den politiske styringskjeda på eigne vegner, utan å sjå til krav og ynske ute i befolkninga. Påverknadsformer I denne boka tek vi utgangspunkt i fem former for politisk påverknad. Dei kan under visse forhold fungere som kanalar for borgarane: Veljarmakt (kapittel 7): Korleis veljarane påverkar gjennom å peike ut representantar til folkevalde organ. Organisasjonsmakt (kapittel 13): Dei formelle måtane organisasjonar kan bruke for å påverke avgjerdsprosessen. Mediemakt (kapittel 14): Korleis media direkte og indirekte påverkar offentlege politiske vedtak. Kampanjemakt (kapittel 15): Forsøk på påverknad ved å setje i verk målretta kampanjar og aksjonar, ofte med råd frå påverknadsekspertar i PRbyrå. Internasjonalt press: Internasjonale avtalar, rettsreglar og press frå andre statar, internasjonale organisasjonar og bedrifter. Styringskjeder på ulike nivå: stat, fylke og kommunar I styringskjeda går det eit skilje mellom dei utskiftbare politikarane som står ansvarlege for folket, og dei fast tilsette, som arbeider for politikarane. På nasjonalt nivå finn vi politikarane i regjeringa og Stortinget. Dei fast tilsette arbeider i statsforvaltninga som embets- og tenestemenn. Ofte blir dei berre 72
Kapittel 5 Den politiske styringskjeda DEL 2 kalla byråkratar. Skiljet mellom politikarar og fast tilsette møter vi òg på lågare styringsnivå, som i fylke, kommunar og bydelar. Felles for alle tilsette i forvaltninga på lokalt, regionalt og nasjonalt nivå er at dei må rette seg etter dei som er politisk valde. Det går òg eit skilje mellom politikarane, det vil seie mellom folkevalde organ og dei som tek seg av den daglege politiske styringa i utøvande organ. Det kan vi framstille slik: Folkevalt organ Utøvande organ Administrasjon («byråkratar») AVGJERDSNIVÅA Stat Fylke Kommune Stortinget Fylkesting Kommunestyret eller bystyret Regjeringa Fylkesutval Alternativ 1: Formannskap Alternativ 2: Byråd Statsforvaltninga (departementa o. fl.) Fylkesadministrasjonen Kommuneadministrasjon Saman med biletet av styringskjeda gjev denne illustrasjonen ein peikepinn om kva for emne og institusjonar vi skal ta for oss i dei neste kapitla. Men først skal vi sjå korleis styringskjeda er forankra i den norske statsforfatninga. Sedvane: skikk og bruk, det som er vanleg å gjere Grunnlaget for styringskjeda: statsforfatninga Den politiske styringskjeda byggjer på den norske statsforfatninga. Forfatninga inneheld dei formelle reglane som gjeld for styringa av landet. Her får vi vite korleis forholdet mellom statsorgana skal vere, og korleis ein skal ta politiske avgjersler. Sett på spissen skal forfatninga vere ein garanti for at Noreg ikkje blir eit undertrykkjande diktatur. Reglane i statsforfatninga byggjer på to kjelder: Grunnlova og sedvane, det vil seie etablert praksis som kan sidestillast med prinsippa i Grunnlova. Dei opphavlege hovudprinsippa i Grunnlova Eit hovudmål i den norske Grunnlova som vart vedteken 17. mai 1814, var å hindre tilløp til maktkonsentrasjon og maktmisbruk. Noreg hadde gjennom fleire hundre år vore styrt ut frå prinsippet om kongeleg einevelde. Dette systemet gav kongen nesten uinnskrenka makt. Eidsvollsmennene var inspirerte av prinsippa frå den franske revolusjonen om at statsmakta ikkje måtte bli for sentralisert og sjølvrådig. I tillegg måtte ho byggje på folkeviljen. Løysinga vart ein kombinasjon av demokrati og monarki. Vi fekk eit konstitusjonelt monarki. Lover, ikkje minst Grunnlova, skulle avgrense makta til kongen. Grunnlova har gjennomgått store endringar gjennom snart 200 år. Men vi finn framleis dei tre hovudtrekka i Grunnlova frå 1814: maktfordeling, folkesuverenitet og borgarrettar. 73
DEL 2 KAPITTEL 5 Den politiske styringskjeda Konge Konge Stortinget Regjeringa 1884 Stortinget Regjeringa Domstolane Domstolane Maktfordelinga Parlamentarisme Maktfordeling For å hindre maktkonsentrasjon må makta til staten vere fordelt på tre organ: ei lovgjevande makt, ei utøvande makt og ei dømmande makt. Den lovgjevande makta diskuterer og vedtek lover, medan den utøvande makta set vedtaka ut i livet. Den dømmande makta, domstolane, dømmer med utgangspunkt i dei vedtekne lovene. Dette prinsippet er inspirert av Charles-Louis Montesquieu (1689 1755) og den franske revolusjonen. I Noreg skulle dei tre statsmaktene utgjerast av Stortinget, kongen med sitt råd (regjeringa) og domstolane. Grunnlova legg opp til at maktfordelinga skal følgjast opp av ein maktbalanse. Det tyder at dei ulike statsorgana skal kontrollere kvarandre og eventuelt avgrense maktbruken til kvarandre: Borgarrettar: rettar som staten garanterer alle borgarane sine, og som står i lovverket Kongen har utsetjande veto, han kan utsetje iverksetjing av nye lover som Stortinget har vedteke. Domstolane kan avvise nye lover som dei meiner er i strid med Grunnlova, den såkalla prøvingsretten. Stortinget kan stille regjeringa for riksrett, ei spesiell form for domstol, dersom det meiner at regjeringa har gått på tvers av lovene og forfatninga. Folkesuverenitet Eit anna prinsipp i Grunnlova er at all makt skal byggje på folket. Folket skal sjølv peike ut lovgjevarane sine. Folket er suverent, det er dei som leier eller rår. Det er vanskeleg å sjå for seg kor dramatisk dette prinsippet var tidleg på 1800-talet. Med eitt var det slutt på at makta bygde på tradisjon, religion eller viljen til herskaren og overklassen. Men først i 1913, då kvinnene fekk røysterett, kan vi seie at folkesuvereniteten omfatta heile folket. I ettertid ser vi klart korleis idealet frå 1814 om at folket har overherredømmet, gradvis har drive fram utviklinga av det moderne norske demokratiet. 74
Kapittel 5 Den politiske styringskjeda DEL 2 Kongen i statsråd. Kor mykje makt har eigentleg kongen i dag? Borgarrettar Dei som skreiv ned Grunnlova, var opptekne av å verne einskildmenneske mot statlege overgrep. Difor er det lagt vekt på menneskerettslege prinsipp, som ytringsfridom og trusfridom, i den norske statsforfatninga. Prinsippet om at Noreg skal vere ein rettsstat, kjem òg inn her. Parlamentarisme frå sedvane til grunnlov Kven skal bestemme over regjeringa? Regjeringa har ein viktig plass i styringskjeda og har enkelt sagt ansvaret for den daglege styringa av landet. Den opphavlege Grunnlova seier at regjeringa skal liggje under kongen, men det stemmer ikkje lenger. For i åra mellom 1872 og 1884 var det ein intens dragkamp mellom fleirtalet på Stortinget og kongen. Ei gradvis innføring av parlamentarisme vart eitt av utfalla av denne striden. Ut frå parlamentarismen skulle stortingsfleirtalet, og ikkje lenger kongen, kunne påverke kven som fekk lage regjering. Kjernen i parlamentarismen i dag er at det er fleirtalet på Stortinget som avgjer kva parti som får lage regjering og kor lenge regjeringa får sitje. Regjeringa må gå av dersom ho ikkje lenger har tillit i Stortinget. Regjeringa må kunne gå ut frå at ho har tillit i stortingsfleirtalet så lenge ho ikkje møter aktiv motstand. For å halde på tilliten hos dei folkevalde må regjerings- 75
DEL 2 KAPITTEL 5 Den politiske styringskjeda medlemmene, statsrådane, heile tida vere villige til å høyre på fleirtalet på Stortinget. Det var venstremannen Johan Sverdrup (1816 1892) som dreiv igjennom parlamentarismen. Då parlamentarismen fekk fotfeste på slutten av 1800-talet, var berre to parti representerte på Stortinget, Høgre og Venstre. Det innebar at regjeringane på denne tida alltid hadde eit fleirtal bak seg på Stortinget. Men på 1900-talet og fram til vår tid har det kome til stadig fleire parti, og hovudregelen har vore at regjeringa ikkje har hatt eit klart fleirtal bak seg i Stortinget. Dette blir kalla mindretalsparlamentarisme. Denne forma for parlamentarisme er truleg langt unna det som var Sverdrups ideal. Mange har i dei seinare åra peika på at Johan Sverdrup aldri ynskte at eit stortingsfleirtal skulle svekkje regjeringsmakta. Han ville heller ha ei sterk, norsk regjering som bygde på brei støtte i Stortinget. Når Sverdrup sa at «all makt er samla i denne salen» (stortingssalen), meinte han ikkje at Stortinget skulle ha all makt, men at regjeringa skulle møte dei folkevalde andlet til andlet i stortingssalen og stå ansvarleg overfor dei. Parlamentarismen var konstitusjonell sedvane fram til 2007, då prinsippet vart nedfelt i Grunnlova. Johan Sverdrup (1816 1892) 76
Kapittel 5 Den politiske styringskjeda DEL 2 forum Er Grunnlova viktig? «Vil ein vite korleis det politisk-økonomiske systemet i landet vårt fungerer, er Grunnlova eller konstitusjonen det siste dokument ein bør lese,» har tidlegare statsråd Gudmund Hernes sagt. Grunnlova er ikkje oppdatert når det gjeld korleis ein gjer vedtak og styrer landet i praksis. Stortinget vedtok viktige oppdateringar av Grunnlova våren 2007, men framleis heng Grunnlova etter den politiske praksisen. Grunnlova fortel til dømes ingenting om fleirpartisystemet, den politiske rolla til partia og kor viktige fagkomiteane i Stortinget er. Viktige delar av den politiske prosessen i vår tid, som uformelle samtalar, bytehandlar og kompromiss, er ikkje nemnde. Grunnlova seier ikkje noko om vanskane i samband med mindretalsregjeringar. Kva rolle norske og internasjonale organisasjonar, medium og bedrifter skal spele, er heller ikkje omtala. Internasjonal påverknad fører til eit vanskeleg dilemma: Noreg er bunde av ei mengd internasjonale avtalar og organisasjonar, ikkje minst på område som handel, tryggleik og miljø- og ressursforvaltning. I praksis inneber mange av desse avtalane at norske styresmakter har gjeve frå seg makt på viktige samfunnsområde. Grunnlova set likevel klare krav før Stortinget kan gje frå seg suverenitet. Stortinget har altså godkjent avtalar som i praksis svekkjer norsk handlefridom, men utan å gå vegen om å gje frå seg formell suverenitet, slik Grunnlova krev. tenk over Er det mest demokratisk å avskaffe kongehuset og innføre republikk i Noreg? Kvifor kan vi seie at det var parlamentarismen som gjorde Noreg til eit verkeleg demokrati? Grunnlova er full av motsetningar og dilemma. Det gjeld ikkje minst forholdet mellom parlamentarismen og maktfordelingsprinsippet, som no begge har ein framståande plass i Grunnlova: Parlamentarismen innebar i praksis at Stortinget fekk meir makt over regjeringa, og det gjekk ut over makta til kongen. Mange har peika på at dette strir mot ideen bak maktfordelingsprinsippet, for der skulle statsorgana vere uavhengige av kvarandre. Parlamentarismen sette tilsynelatande maktfordelingsprinsippet til side. Er det noko att av maktfordelingsprinsippet etter innføringa av parlamentarismen? For det første gjeld maktfordelinga framleis for domstolane. Dei skal formelt sett framleis vere uavhengige av dei andre statsorgana. For det andre kan ein hevde at parlamentarismen først og fremst har svekt maktbalansen mellom regjeringa og stortinget: Det at Stortinget har makt over lagnaden til regjeringa, gjer utan tvil dei folkevalde overlegne. Men likevel er ei maktfordeling framleis synleg i den daglege avgjerdsprosessen. Det viser seg som ei fordeling av ansvar og oppgåver mellom tre skilde statsorgan. For det tredje blir maktfordelingsprinsippet framleis trekt fram i debattar om kor mykje Stortinget kan tillate seg å blande seg inn i arbeidet til regjeringa. Vi må finne ein balanse mellom parlamentarisme og maktfordeling, meiner fleire. Eit aktuelt spørsmål er kor mykje innblanding regjeringa må tole frå Stortinget i situasjonar med mindretalsparlamentarisme. Grunnlova er viktig. Ho slår fast grunnprinsippa i forfatninga vår. Samtidig ser vi at ho gjev eit ufullstendig bilete av korleis styringa går føre seg i praksis. 77
DEL 2 KAPITTEL 5 Den politiske styringskjeda Repetisjonsoppgåver 1 Kva for aktørar prøvde å påverke Snøhvitvedtaket? 2 Kva gjorde Bellona for å stanse Snøhvitutbygginga? 3 Korleis representerte Snøhvit-saka noko nytt i den norske politiske avgjerdsprosessen? 4 Kva meiner vi med uttrykket den politiske styringskjeda? 5 Kva er delane i den politiske styringskjeda? 6 Korleis er dei ulike delane i styringskjeda med i den politiske avgjerdsprosessen? 7 Korleis er maktforholdet mellom delane i styringskjeda? 8 Korleis viste Snøhvit-saka seg å vere annleis enn det som kjem fram i styringskjeda? 9 Kva meiner vi med politiske kanalar? 10 Nemn dei vanlegaste politiske kanalane. 11 Kva for folkevalde organ finn vi i fylkeskommunar og kommunar? 12 Kva kallar vi dei utøvande organa på høvesvis nasjonalt, regionalt og lokalt nivå i norsk politikk? 13 Kva for to kjelder byggjer statsforfatninga på? 14 Kva meiner vi med maktfordelingsprinsippet? 15 Kva meiner vi med folkesuverenitetsprinsippet? 16 Kva er parlamentarisme? Arbeidsoppgåver 1 Drøft om handlemåten til Bellona i Snøhvitsaka kan forsvarast. 2 Ta utgangspunkt i styringskjeda og vurder om politisk valde eller administrative organ er viktigast for innbyggjarane her i landet. 3 Forklar korleis den politiske styringskjeda tek vare på viktige prinsipp i statsforfatninga. 4 Diskuter om styringskjeda gjev eit fullstendig bilete av det norske politiske systemet. 5 Gjer greie for stillinga til folket i den politiske styringskjeda. 6 Diskuter kor sterkt parlamentarismen bryt med maktfordelingsprinsippet. 7 Grunngje denne påstanden: «Med innføringa av parlamentarisme vann folkesuvereniteten over maktfordelinga.» 8 Er det viktig for ein stat å ha ei grunnlov, slik du ser det? 78