Øksendal kyrkjegard Husby, gnr. 64/1 og 2 i Sunndal kommune

EIN TYDELEG MEDSPELAR Arkeologisk rapport nr. 7/2012: Øksendal kyrkjegard Husby, gnr. 64/1 og 2 i Sunndal kommune Kristoffer Dahle

4

Innhald Forord.......... 6 1.0 Samandrag......... 7 2.0 Bakgrunn og formål med undersøkinga..... 8 3.0 Området......... 9 4.0 Kulturhistorisk riss........ 11 4.1 Automatisk freda kulturminne...... 12 4.2 Nyare tids kulturminne....... 14 4.3 Lausfunn......... 14 5.0 Strategi og metode........ 15 5.1 Visuell overflateregistering...... 15 5.2 Maskinell sjakting....... 15 6.0 Undersøkinga........ 16 6.1 Synlege strukturar...... 16 6.2 Sjakter....... 16 6.3 Dokumentasjon........ 23 7.0 Resultat......... 24 7.1 Dyrkingsspor (ID 156027)...... 24 7.2 Kokegroplokalitet (ID 156680)...... 26 8.0 Konklusjon......... 33 9.0 Litteraturliste......... 35 10.0 Vedlegg......... 35 5

Forord Eit kulturminne er eit spor etter menneskeleg liv og virke i vårt fysiske miljø, som til dømes ein bygning, ein veg, eit gravminne, ein steinalderbuplass, ei kokegrop eller eit jarnvinneanlegg, men også stader det knyter seg historiske hendingar, tru eller tradisjonar til. Kulturminna representerer både uerstattelege kjelder til kunnskap om fortidige samfunn, og ein ressurs for oppleving og bruk i dag og i framtida. Kulturminne frå forhistorisk tid og mellomalder (eldre enn 1537) er automatisk freda i kraft av sin høge alder, jf Kulturminneloven 4. Frå tida før skriftlege kjelder, er dei materielle leivningane dei einaste kjeldene til å forstå menneska og det samfunnet dei levde i. Kulturminne frå nyare tid (yngre enn 1536) kan også ha høg verdi. Særleg verdifulle kulturminne kan bli vedtaksfreda, jf. Kulturminneloven 15 og 19. Alle type kulturminne kan dessutan bli verna som omsynssonar, jf. Plan og bygningsloven 11-8. Dette gjeld også større kulturmiljø, der ulike kulturminne inngår i ein heilskap eller samanheng. ARKEOLOGISK PERIODE HOVEDPERIODE 14C-ÅR før nåtid 6 Kalenderår Tidlegmesolitikum Eldre steinalder 10000 8500 b.p. 9200 7500 f.kr. Mellommesolitikum 8500 7500 b.p. 7500 6400 f.kr. Seinmesolitikum 7500 5200 b.p. 6400 4000 f.kr. Tidlegneolitikum Yngre steinalder 5200 4600 b.p. 4000 3300 f.kr. Mellomneolitikum A 4600 4100 b.p. 3300 2600 f.kr. Mellomneolitikum B 4100 3800 b.p. 2600 2300 f.kr. Seinneolitikum 3800 3500 b.p 2300 1700 f.kr. Eldre bronsealder Bronsealder 3500 2900 b.p. 1700 1100 f.kr. Yngre bronsealder 2900 2440 b.p 1100 500 f.kr. Førromersk jarnalder Eldre jernalder 2440 2010 b.p. 500 f.kr. 0 Eldre romartid 2010 1840 b.p. 0 200 e.kr. Yngre romartid 2010 1680 b.p. 200 400 e.kr. Folkevandringstid 1680 1500 b.p. 400 570 e.kr. Merovingertid Yngre jernalder 1500 1210 b.p. 570 800 e.kr. Vikingtid 1210 1000 b.p. 800 1030 e.kr. Mellomalder Mellomalder 1030 1536 e.kr. Nyare tid Nyare tid 1537 e.kr. Figur 1. Kronologisk oversikt over tidsperiodene Då kun eit fåtal av alle kulturminne er kjent, er kulturminneforvaltninga avhengig av arkeologiske registreringar for å kunne uttale seg til plansakar, jf. Kulturminneloven 9. Om ei planlagt utbygging kjem i konflikt med automatisk freda kulturminne, må tiltakshavar søke om dispensasjon frå lovverket. Ved ei eventuell frigjeving» kan det bli føresett at tiltakshavaren dekkjer utgiftene til nødvendige arkeologiske undersøkingar, jf. Kulturminneloven 10. På den måten vil ikkje kunnskapen om kulturminna gå tapt, men bli dokumentert for framtidige generasjonar.

1.0 Samandrag Denne arkeologiske undersøkinga blei føreteke på garden Husby, gnr. 64 i Sunndal kommune, i samband med utviding av eksisterande kyrkjegard ved Øksendal kyrkje. Feltarbeidet blei utført av Kristoffer Dahle den 14. mars og 3. og 4. mai 2012, og rapporten blei ferdigstilt 28. juli 2012. Totalt blei det nytta 37,5 timar på saken. Av metodar blei det nytta visuell overflateregistrering og maskinell sjakting. Totalt blei det funne seks automatisk freda kulturminne, fordelt på to lokalitetar: Dyrkingsspor (ID 156027) Kokegroplokalitet (ID 156680) 7

2.0 Bakgrunn og formål med undersøkinga Bakgrunnen for denne arkeologiske registreringa er ønske om utviding ved Øksendal kyrkjegard. Utvidinga er i tråd med kommuneplanen, der det er lagt opp til at reguleringsplan for Øksendalsøra vedtatt 25. juni 1996 skal gjelde. I første omgang ble fylkeskommunen bedt om å registrere området mot søraust (64/2). Tinging på resterende område mot nordaust kom etter at første del av registreringa var ferdigstilt, grunna seinare avklaring med grunneigar. Figur 2. Kart over tiltaksområdet Før tiltaket kunne godkjennast blei det stilt krav om arkeologisk registrering, med formål å undersøke forholdet mellom planområdet og eventuelle automatisk freda kulturminne, jf 9 i kulturminneloven av 9. juni 1978. Områda kring gamle kyrkjestader viser ofte spor etter eldre busetjing, og det er tidlegare gjort fleire funn i nærområdet som gjev høgt potensial for arkeologiske kulturminne under markoverflata. Figur 3. Søndre del av tiltaksområdet Figur 4. Nordre del av tiltaksområdet 8

3.0 Området Øksendal kyrkje ligg om lag midt mellom Husby og Øksendalsøra, og om lag 100 sør for Fv 62 i Sunndal kommune. Figur 5. Oversiktskart Tiltaket er planlagt i et ca 1430 m2 stort område, aust for den eksisterande kyrkjegarden. Området består av elveavsetningar, og er i dag nytta som dyrka mark. Som følgje av havstigning (transgresjon) og landheving (regresjon) har havnivået endra seg gjennom heile forhistoria. Då isen byrja å smelte etter sist istid steig havet relativt raskt, men samtidig byrja også landet å heve seg på grunn av mindre trykk frå isen. Resultatet blei ein påfølgande regresjon. I Møre og Romsdal ligg dei førhistoriske strandlinjene difor høgare enn dagens havnivå, men utviklinga er forskjellig frå område til område. David Simpson ved Bergen museum har utarbeida et program som gjer det mulig å skrive ut lokale strandforskyvingsdiagram. Kurvene er basert på arbeid av Stein Bondevik, John Inge Svendsen og Jan Mangerud frå 1998. Om ein føresett at fangstfolk i steinalderen busette seg nær sjøen, kan lokale strandlinjekurver både nyttast til å vurdere funnpotensial og til å datere eventuelle funn. Tabellen under viser at tiltaksområdet låg under havet under heile steinalderen. 9

moh Øksendal (ca 118) 160 140 120 100 80 60 40 20 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 0 14C år bp Figur 6. Strandlinjekurve for Øksendal, Sunndal kommune (kurve 118), etter skjema utarbeidet av David N. Simpson, mars 2001 (jf, Svendsen & Manglerud 1987, Bondevik, Svendsen og Manglerud 1998). Figur 7. Utsyn frå kirka mot Husby 10

4.0 Kulturhistorisk riss Garden Husby er først gong nemnt i 1309 (DN II, s. 81). Husby kan ut frå namnet ha hatt funksjon som kongeleg administrasjonssenter i sein vikingtid/tidleg mellomalder, og kan ha hatt ein viktig rolle under rikssamlingsprosessen (for meir info om Husebyane i Norden, sjå Stylegar og Westerdahl 2004). I Møre og Romsdal er Husebyane konsentrert til Nordmøre og nordre del av Romsdal, noko som kanskje kan sjåast i samanheng med Giske si rolle i søndre del av fylket. Garden er nok likevel mykje eldre en vikingtida, og kan tidlegare ha hatt eit anna namn. I 1539 blir garden kalla Asmundedal (OE), det vil seie bygdenamnet Øksendal (truleg etter elvenamnet Usmu). Det er mogleg dette også har vore namnet på garden Husby tidlegare. Om ein ser på eigedomstilhøva i Øksendalen i nyare tid er mest heile dalføret (med unntak av Skrondal, Mosbøen og Jønnstad) fordelt på tre eigarar; Kongen, Sunndal prestebord og Øksendal kyrkje. I seinmellomalderen åtte også Erkebispestolen ein stor del av Huseby, men dette kom i Kongen sine hender etter reformasjonen. Den lave graden av sjølveige kan kome av at heile dalføret opphavleg har vore eit gods under Kronen, og at delar av dette i løpet av mellomalderen blei stykka opp og donert til ulike kyrkjelege institusjonar. Figur 8. Historisk kart over Øksendal 11

4.1 Automatisk freda kulturminne Ei oversikt over freda kulturminne er å finne på www.kulturminnesok.no, eller som wmsteneste i andre nettportalar (t.d. www.gislink.no, www.kulturminneatlas.no). Husby kyrkjegard var lenge det einaste kjente fornminnet i Øksendal. Kyrkja blei første gong omtalt i 1309, som Husabear kirkiu i Usmudal. Den blir også omtalt i Aslak Bolts jordebok av 1432. I 1711-12 blei den gamle korskorskyrkja av tømmer og stabbverk revet til fordel for eit nytt kyrkjebygg. Etter 1893 blei kyrkja flutt til noverande stad, men den gamle kyrkjegarden ligg framleis ved Husbytunet. Bendixen skriv i 1872 om at det ved Øksendalsvågen finnes to store skipsstader, og at eit tredje var utfylt. Desse kulturminna er seinare gått tapt, men kan vitne om at Øksendalen har vore ei viktig hamn. På Øksendalsrøra, som før 1838 var ein del av Husby, blei det i samband med vegutbygging på 1990-talet funne spor etter fire hus (I-IV). Hus I og II låg samla lengst vest, medan III og IV låg om lag 100-150 meter lengre aust. Hus I målte om lag 30 meter, medan Hus II var mindre og nærmast kvadratisk med ein veldig tydeleg veggvoll. Begge synes å vere frå romertid. Hus III blei ikkje datert, men hus IV synes å vere frå sein førromersk jernalder. Det kan vere to suksessive tun, men dei kan også ha eksistert samtidig. Ardspor og andre aktivitetsspor kring dei to busetjingane gjer at desse overlappar. Figur 9. Hus I og II 12

Figur 10 og 11. Ardspor (felt G) og Hus III og IV (felt H). 13

4.2 Nyare tids kulturminne Ei oversikt over ein del verneverdige bygningar og andre byggverk frå nyare tid er å finne i det såkalla SEFRAK-registeret. Dette er tilgjengeleg som wms-teneste, mellom anna på www.gislink.no og www.kulturminneatlas.no. Det er ikkje registrert bygningar i SEFRAK i tiltaksområdet, men dette ligg like ved Øksendal kyrkje som er listeført (ID 85899). Flåstua (1563-0008-532) som er frå 1600-talet og flytta frå Flå på motsett side av fjorden, ligg også ganske tett inntil feltet. Figur 12. Øksendal kyrkje 4.3 Lausfunn Ei oversikt over gjenstandar som er innlevert til museum er tilgjengeleg på www.unimus.no/arkeologi. Ein del av desse er også kartfesta og fotografert. Under grøfting på Husby ble det i 1913 funne ei samling reiskapar, liggande under ei flat steinhelle ca 1 m. djupt. Funnet omfatta øks, celt, ljå, kniv og ildraker (T11017-11021). Dette har vore tolka som eit depot eller reiskapsforråd, men kan også vere ei ubrent flatmarksgrav frå 700-talet. Det er også funne to skålforma spenner (T16365) under vegbygging på Grytnes, aust for Øksendalsvågen. Grytnesspennene tilhøyrer ein type som var i bruk frå sluttan av 800-talet og eit stykke ut på 900-talet. Også dette kan vere eit gravfunn. Elles er det gjort funn av ein celt frå merovingertid på Smestad (T16503), og etter tradisjonen ein stigbøyle på Furset. 14

5.0 Strategi og metode Strategi og metode blei valt ut frå terreng, arealbruk og vegetasjon i området. Heile området blei visuelt synfart, og maskinelle sjakter blei anlagt i område med dyrka mark. Området blei vurdert til å ha lavt potensial for steinalderfunn, og det blei difor ikkje føreteke manuelle prøvestikk. 5.1 Visuell overflateregistrering Metoden inneber at markoverflata blir registrert for å påvise funn av tufter, gravminner, dyrkingsspor o.s.b. Grunnen blir sondert ved hjelp av sonderingsbor, ei ca 1 meter lang metallstang der det er frest ut eit spor som gjer det mogleg å ta ut en profil av grunnen der ein stikk. Ved moglege funn blir det gjerne opna ei sjakt eller eit prøvestikk for å påvise eldstader, golvnivå, dyrkingslag el.l, avgrense kulturminna, og eventuelt ta ut kolprøver for datering. 5.2 Maskinell sjakting Metoden inneber at ein nytter gravemaskin med flatt graveskjær/pusseskjær til forsiktig å skrape av det øvste matjordslaget. Spor etter blant anna eldstader og stolpehol etter hus er ofte synlege rett i overkant av den sterile overgrunnen under. Sjaktene har ei bredde på om lag 3 meter. Ved undersøking av større område blir sjaktene lagt parallelt, med innbyrdes avstand på om lag 10-15 meter. Figur 13. Tiltaksområdet under sjakting (del I) 15

16

6.0 Undersøkinga Registreringsarbeidet blei utført av Kristoffer Dahle 14. mars og 3.- 4. mai 2012, og utgjorde totalt 22,5 time i felt. Maskinførarar var Oddbjørn Tangen og Roy Bjørbekk frå Bredesen som stilte med en 12 tonns Cat 312 Cl med ca. 150 cm brei pusseskuff. Det var litt snø under den første dagen, men elles var vêret fint under undersøkingane. Figur 14. Tiltaksområdet under sjakting (del II) 6.1 Synlege strukturar Området blei først undersøkt visuelt for å påvise hittil ukjente kulturminne som var synlege på overflata, utan funn. 6.2 Sjakter Det blei totalt åpna 5 sjakter med maskin innafor planområdet, i to omgangar. Dei to fyrste sjaktene blei åpna N-S i søndre del av planlagt utviding, medan dei tre siste sjaktene blei opna V-Ø i nordre del. 17

Figur 15. Kart over alle sjaktene, med nummer Sjakt 1 Sjakta var negativ og det blei ikkje påvist funn eller strukturar som er tolka som automatisk freda kulturminne. Figur 16. Sjakt 1, oversikt Figur 17. Sjakt 1, oversikt Lengde: 21 m Bredde: 3-4 m Dybde: 20-35 cm Retning: N-S Lag Nr. Tykkelse Beskrivelse Prøve Kommentar 1 20-35 cm Brun homogent matjordslag. Lite kol. 2 Rødbrun aur/grus, med mykje små stein 18

Sjakt 2 Sjakta var positiv, og det ble påvist fire strukturar som er automatisk freda. Figur 18. Sjakt 2, oversikt Figur 19. Sjakt 2, oversikt Lengde: 23 m Bredde: 3-4 m Dybde: 20-40 cm Retning: N-S Lag Nr. Tykkelse Beskrivelse Prøve Kommentar 1 20-40 Brun homogent matjordslag. Lite kull Rødbrun aur/grus, samt områder med gul sand, Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar 1 Fyllskifte Sirkulær flekk av mørk brun og kompakt jord, med noko kol, d. ca 80 cm. KP 3/12 Rest av gamal åker, ID 156027-1 2 Fyllskifte Sirkulær flekk av mørk brun og kompakt jord, med noko kol, ca 50x100 cm. Rest av gamal åker, ID 156027-1 3 Kokegrop Kokegrop, d.ca 75 cm, beståande av kol og skjørbrent stein. KP 4/12 ID 156027-2 4 Fyllskifte Sirkulær flekk av mørk brun og kompakt jord, med noko kol, c. 70x100 cm. Rest av gamal åker, ID 156027-1 19

Figur 20. Struktur 1, rest av gamal åker Figur 21. Struktur 2, kokegrop Sjakt 3 Sjakta var negativ, og det blei ikkje påvist strukturar som er tolka som automatisk freda kulturminne. Figur 22. Sjakt 3, oversikt Figur 23. Sjakt 3, oversikt Lengde: 19 m Bredde: 2,5-3 m Dybde: 10-40 cm Retning: V-Ø Lag Nr. Tykkelse Beskrivelse Prøve Kommentar 1 10-40 Brun homogent matjordslag. Lite kol. Ganske grunt ved bekken 2 Grov rødbrun aur/grus, med mykje stein Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar 1 Grøft Stor grop/grøft, noko diagonal på tvers av sjakta, ca 4 meter brei. Mørk brun og siltholdig masse, med noko kol og ein del moderne funn. Etterreformatorisk, jf funn. Funn-nr. Type Beskrivelse Kontekst Kommentar 1 Perle Rød, plast Str. 1 Etterreformatorisk 2 Spiker Jern, moderne Str. 1 Etterreformatorisk 3 Fajanse 3 stk bitar av fajanse Str. 1 Etterreformatorisk 20

Sjakt 4 Sjakta var positiv, og det ble påvist to strukturar som er automatisk freda. Sjakta blei etter funn utvida mot sjakt 1 i sør. Figur 24. Sjakt 4, oversikt Figur 25. Sjakt 4, oversikt Lengde: 11-18 m Bredde: 2,5-8 m Dybde: 15-35 cm Retning: V-Ø Lag Nr. Tykkelse Beskrivelse Prøve Kommentar 1 20-40 Brun homogent matjordslag. Lite kol. Djupare mot aust. Grov aur me d store stein, og parti med grov grus og silt. Ardspor frå 7 meter og ut. Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar 1 Kokegrop Ca 80x 100 cm, bestående av konsentrert, feit kol og skjørbrent stein. Omgitt av siltholdig grunn. KP 9/12 ID 156680-1 2 Fyllskifte Ca 250x120 cm, gråbrun, kompakt lag, omgitt av siltholdig grunn KP 10/12 Snittet, og tolket som rest av dyrkingsflate, ID 156680-4 3 Plogspor Moderne type, på langs med sjakta i østre del 4 Staurhol Ca 5 cm, påvist under fyllskfte (str. 2). KP Under fyllskiftet, ID 156680-4 5 Staurhol Ca 5 cm, påvist under fyllskfte (str. 2). Under fyllskiftet, ID 156680-4 Figur 26. Struktur 1 og 2 Figur 27. Struktur 2 21

Figur 28 og 29. Struktur 1, plan og profil Figur 30 og 31. Struktur 1, profil, samt plan og profil av underliggende staurhull Sjakt 5 Sjakta var positiv, og det ble påvist to strukturar som er automatisk freda. Figur 32 og 33. Sjakt 5, oversikt 22

Figur 34 og 35. Sjakt 5, oversikt over struktur 1-3 Lengde: 9,5 m Bredde: 2,5-8 m Dybde: 25-40 cm Retning: V-Ø Lag Nr. Tykkelse Beskrivelse Prøve Kommentar 1 20-40 cm Brun homogent matjordslag. Lite kol. Djupare mot aust. Grov aur me d store stein, og parti med grov grus og silt. Ardspor frå 7 meter og ut. Str. Nr. Type Beskrivelse Prøve Kommentar 1 Kokegrop d. ca 70 cm, bestående av konsentrert, feit kol og skjørbrent stein. KP 9/12 ID 156680-2 2 Fyllskifte Ca 250x120 cm, gråbrun, kompakt lag, omgitt av siltholdig grunn KP 10/12 Snittet, og tolket som steinopptrekk 3 Kokegrop d. ca 60 cm, bestående av konsentrert, feit kol og skjørbrent stein KP 9/12 ID 156680-2 Funn-nr. Type Beskrivelse Kontekst Kommentar 1 Avslag Kvarts, rosa Lag 1/2 Funnet ved kokegrop (str. 1) 2 Keramikk Rødlig randskår, dreid. Terra Sigillata= Lag 1/2 Funnet ved kokegrop (str. 1) Figur 36 og 37. Struktur 1, plan og profil 23

Figur 38 og 39. Struktur 2, plan og profil Figur 40 og 41. Struktur 3, plan og profil 6.3 Dokumentasjon Sjakter og strukturar blei fotografert og kartfesta. Det blei nytta eit Canon EOS 1000D digitalt speilrefleks kamera, og teke 79 bilete. I tillegg kjem luftfoto og fleire andre illustrasjonar. Bileta er sortert, merka og arkivert ved bruk av Fotostation (sjå vedlegg 1). Kartfestinga blei gjort av Kristoffer Dahle, i form av luftfoto som er georeferert og bearbeida ved hjelp av ArcMap. Alle teikningane er også reinteikna, georeferert og vektorisert, som grunnlag for innlegging i kulturminnedatabasen Askeladden. Totalt blei det teke 3 kolprøver som er sendt til treartsbestemming og C14-datering (vedlegg 2 og 3). 24

7.0 Resultat Undersøkinga resulterte i funn av to lokalitetar, som begge består av kokegroper og dyrkingsspor. Ettersom dei blei funne (og dispensert) i to omgangar er dei registrert kvar for seg, men dei høyrer truleg saman i ein større heilskap. 7.1 Dyrkingsspor (ID (156027) Restar etter ei dyrkingsflate frå sein romertid-folkevandringstid, samt ei kokegrop frå folkevandringstid. Flata er avgrensa mot vest, men ikkje mot aust. Figur 42. Oversikt over lokaliteten 25

Kokegrop, ID 156027-1 Kokegrop, diameter ca. 75 cm, djupn 15-20 cm, beståande av kol og skjørbrent stein. Kokegropa blei snitta, og dokumentert i plan og profil. Det blei tatt ut ei kolprøve til treartsbestemming og datering (KP 4/12). Prøva besto kun av bjørk (Betula), og blei datert til 410-540 e. Kr. (1590±30 BP, Beta 322654). Figur 44. Kokegrop, plan og profil Figur 45 og 46. Kokegrop, plan og profil Dyrkingsflate, ID 156027-2 Små restar (<1m2) av ei forhistorisk dyrkingsflate, beståande av eit mørk brunt og kompakt dyrkingslag, med noko kol. 26

Alle restane blei snitta og var opp til 5 cm tjukke Frå den nordlegaste resten blei det sendt inn ei kolprøve til treartsbestemming og datering. Prøva besto av bjørk (Betula), hassel (Corylus) og rogn (Sorbus), og blei datert til 350-530 e. Kr. (1640±30 BP, Beta 322653). Figur 47. Oversikt over registrerte kulturminner (kokegrop og restar av dyrkingslag) 7.1 Kokegroplokalitet (ID (156680) Kokegropfelt, beståande av tre kokegroper frå romertid-folkevandringstid, samt eit fyllskifte frå førromersk jarnalder som er tolka som rest av eit dyrkingslag. Under dette er det også påvist to staurhol. Det er sannsynleg at kokegropfeltet har samanheng med busetjingsområdet som er utgravd 100 meter lengre nord, men det er verdt å nemne at ingen av de tre kokegropene er samtidige. Den ene er fra overgangen førromersk jernalder-eldre romertid, den andre fra yngre romertid og den tredje frå folkevandringstid. Ved den andre ble det funnet et keramikkskår. Dette verkar etterreformatorisk, men kan også vere romersk import. 27

Figur 48. Kokegropfelt, med Fv 62 (hustomtene) i bakgrunnen. Figur 49. Oversikt over lokaliteten 28

Kokegrop, ID 156680-1 Kokegrop, ca 80x100 cm, djupn 15-20 cm, beståande av konsentrert kol og skjørbrent stein. Figur 50. Kokegrop (1), plan og profil Kokegropa blei snitta, og dokumentert i plan og profil. Det blei tatt ut ei kolprøve til treartsbestemming og datering (KP 9/12). Prøva besto kun av bjørk (Betula), og blei datert til 40 f.kr-80 e.kr. (1960±30 BP, Beta 323548). Figur 51. Kokegrop (1) Figur 52. Kokegrop (2) 29

Figur 53. Kokegrop 2 og 3, plan og profil, samt struktur 2 som blei avskrive som steinopptrekk. Kokegrop, ID 156680-2 Kokegrop, d. ca 70 cm, djupn ca 20 cm, beståande av konsentrert kol og skjørbrent stein. Om lag ein halv meter vest for gropa blei det funne eit keramikkskår under opprensing. Kokegropa blei snitta, og dokumentert i plan og profil. Det blei tatt ut ei kolprøve til treartsbestemming og datering (KP11/12). Prøva besto kun av bjørk (Betula), og blei datert til 390-540 e. Kr. (1620±30 BP, Beta 323549). Kokegrop, ID 156680-3 Kokegropbotn, d. ca 60 cm, djupn ca 3 cm, beståande av konsentrert kol og skjørbrent stein. Kokegropa blei snitta, og dokumentert i plan og profil. Det blei tatt ut ei kolprøve til treartsbestemming og datering (KP 12/12). Prøva besto av bjørk (Betula) og hassel (Corylus), og blei datert til 250-410 e. Kr. (1710±30 BP, Beta 323550). Dyrkingsflate, ID 156680-4 Rest av dyrkingsjord, ca 1,2x2,5 m, djupn ca 10 cm, beståande av mørk brun, kompakt jord. Omkring var det fin sand, med spredte staurhol. To staurhol blei også funne under fyllskiftet. Fyllskiftet blei snitta, og dokumentert i plan og profil. Det blei tatt ut ei kolprøve til treartsbestemming og datering (KP 10/12), samt ei jordprøve (JP 1/12) som ikkjer er analysert. Kullprøva besto av bjørk (Betula), hassel (Corylus), rogn (Sorbus) og furu (Pinus), og blei datert til 380-180 f.kr. (2200±30 BP, Beta 323545). Kun bjørk og hassel blei datert. Det blei også tatt ei prøve av det eine staurholet under (KP 16/12), men denne er ikkje datert. 30

Figur 54. Rest av dyrkingsjord (4) Figur 55. Rest av dyrkingsjord (4), plan og profil 31

Figur 56-58. Randskår av keramikk. 32

8.0 Konklusjon Heile området er registrert jf. Kulturminneloven 9. Av metodar blei det både nytta visuell overflateregistrering og maskinell sjakting. Figur 56. Kart som viser dei nye lokalitetane ift planområdet. Undersøkinga resulterte i funn av nye 6 automatisk freda kulturminne, fordelt på to lokalitetar. Ved begge lokalitetar blei det både påvist kokegroper og dyrkingsspor frå eldre jarnalder, og det er rimeleg å sjå desse i samanheng. Dei er registrert i den nasjonale kulturminnedatabasen Askeladden, med ID nr 156027 og 156680, og er tilgjengelege på www.kulturminnesok.no. Dei nye funna ligg sentralt på Husby sitt innmarksområde, midt mellom busetjingsområda frå førromersk jarnalder-eldre romartid og dagens tun der mellomalderkyrkja låg. Om vi føreset tunkontinuitet tilbake til yngre jarnalder, då Husby skal ha inngått i kongemakta sitt administrative system, ligg også dateringane midt i mellom. Dei fleste funna daterer seg til yngre romertid-folkevandringstid. Ut frå dette verkar det som om Husbygarden kan ha rådd over eit ganske stort og samanhengande innmarksområde mot slutten av jarnalderen, moglegvis med fleire underbruk. Fleire forskarar har i seinare år argumentert for at fleire av storgardane i vikingtida var sentra i lokale godssystem, med bruk av både fri og ufri arbeidskraft på garden si domenejord (Skre 1998, Iversen 2004). 33

Dersom vi ser Øksendalen under eitt er nesten samtlege gardar anten ått av Kongen, Øksendal kyrkje (Husbygarden) eller Sunndal prestebord i tidleg nytid (jf. Skattematrikkelen 1647). Delar av godset har høyrt inn under Erkebispestolen i seinmellomalderen, men dette kan likevel avspegle ein eldre situasjon der kongemakta har rådd over eit stort samanhengande område/gods, og at dette seinare har blitt stykka opp og donert til ulike kyrkjelege institusjonar. Eit av kriteria for å vurdere forhistoriske eigedomstilhøve er førekomsten av synlege gravmonument. Premisset er at dei hauglagte er personar som åtte jorda dei blei gravlagt på, og at leilendingar og ufrie ikkje hadde rett til å bli lagt i haug. I Øksendalen er det i det heile svært få gravmonument. Unntaket er vikingtidsgrava på Grytnes (T16365), som skal ha blitt funne i ein haug. Garden er truleg utskilt frå Husby på eit seinare tidspunkt. Plasseringa ved vågen er elles typisk for slike synlege gravminner. Ein teori er at alle gravminna på Flåøya kan vere knytt til storgarden i Øksendalen. Flå er det einaste garden på nordsida av Sunndalsfjorden som soknar til Øksendalen, og også denne var ått av same eigargruppe i tidleg nytid. Flåøya er ei stor halvøy i Sunndalsfjorden, og eit viktig landemerke som også er synleg frå Øksendalen. Her er det også gjort mange gravfunn. Desse spenner frå perioden folkevandringstid til vikingtid. Det er rimeleg at Husby/Øksendalsgarden alt i eldre jarnalder hadde viktige sentralfunksjonar, kanskje heilt tilbake til tidleg romartid då det store langhuset (Hus I) blei reist. Dersom keramikkfunnet representerer romersk import er også dette interessant, som eit vitnesbyrd om overregionale kontaktnettverk. Kan ein til dømes ha fått desse varene gjennom handel med jarn eller fangstprodukt? Fleire av stadnamna i Øksendalen (Jønnstad, Smedstad, Reinsfjellet etc.) kan peike i retning av at desse ressursane har vore utnytta. Ein kan også tenkje seg at kontrollen med handel og ferdsel gjennom Sunndalen har vore viktig for maktgrunnlaget. Kokegropene er vanleg å rekne som spor etter festmåltid. Den romerske historikaren Tacitus (55-117) fortel om kor viktig gjestebod og drikkeseremoniar var for germanarane, og korleis høvdingane bandt saman følgjet sitt av unge menn gjennom sin raushet. Kan kokegropene i Øksendalen ha spela ei liknande rolle? 34

9.0 Litteraturliste Bondevik, Stein, John Inge Svendsen og Jan Mangerud (1998). Distinction between the Storegga tsunami and the Holocene marine transgression in coastal basin deposits of western Norway. Journal of Quaternary Science, 13(6):529-537. DN = Diplomatarium Norvegicum bind I-XXI, utgave innlagt på Internett (Dokumentasjonsprosjektet) 1997. Iversen, Frode (2004) Eiendom, makt og statsdannelse. Kongsgårder og gods i Hordaland i yngre jernalder og middelalder. Universitetet i Bergen. Skre, Dagfinn (1998?). Herredømmet. Bosetning og besittelse på Romerike 200-1350 e.kr. Acta Humaniora 32. Oslo. Svendsen, John Inge og Jan Mangerud (1987). Late Weichselian and Holocene sea-level history for a cross section of western Norway, Journal of Quaternary Science, 2:113-132. Stylegar, Frans-Arne og Christer Westerdahl (2004). Husebyene i Norden. Viking 2004, s. 101 138. Oslo. 10.0 Vedlegg 1. Fotoliste 2. Treartstemmelse 3. Dateringsrapport 35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

Mr. Kristoffer Dahle Report Date: 6/6/2012 More og Romsdal Fylkeskommune Material Received: 5/24/2012 Sample Data Measured 13C/12C Conventional Radiocarbon Age Ratio Radiocarbon Age(*) Beta - 322653 1650 +/- 30 BP -25.4 o/oo 1640 +/- 30 BP SAMPLE : KP3 2012 KD ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal AD 350 to 370 (Cal BP 1600 to 1580) AND Cal AD 380 to 440 (Cal BP 1570 to 1510) Cal AD 490 to 510 (Cal BP 1460 to 1440) AND Cal AD 520 to 530 (Cal BP 1430 to 1420) Beta - 322654 1610 +/- 30 BP -26.1 o/oo 1590 +/- 30 BP SAMPLE : KP4 2012 KD ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal AD 410 to 540 (Cal BP 1540 to 1410) Beta - 323548 1990 +/- 30 BP -27.1 o/oo 1960 +/- 30 BP SAMPLE : KP9 2012 KD ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal BC 40 to 10 (Cal BP 1990 to 1960) AND Cal BC 0 Cal AD 80 (Cal BP 1950 to 1860) Beta - 323545 2200 +/- 30 BP -25.2 o/oo 2200 +/- 30 BP SAMPLE : KP10 2012 KD ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal BC 380 to 180 (Cal BP 2330 to 2130) Beta - 323549 1650 +/- 30 BP -27.0 o/oo 1620 +/- 30 BP SAMPLE : KP11 2012 KD ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal AD 390 to 540 (Cal BP 1560 to 1410) Beta - 323550 1740 +/- 30 BP -27.1 o/oo 1710 +/- 30 BP SAMPLE : KP12 2012 KD ANALYSIS : AMS-Standard delivery MATERIAL/PRETREATMENT : (charred material): acid/alkali/acid 2 SIGMA CALIBRATION : Cal AD 250 to 410 (Cal BP 1700 to 1540) 48

49

50

51

52

53

54

Møre og Romsdal fylkeskommune Fylkeshuset 6404 Molde Telefon: 71 25 80 00 E-post: post@mrfylke.no www.mrfylke.no